نویسنده: سیدمهدی سیدی
مؤلفه هایی برای بازشناسی چیستی هیات های عزاداری
همیشه وقتی به ماه محرم نزدیک می شویم و به یاد مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین (ع) می افتیم، اولین واژه و نخستین فضا و مکانی که به ذهنمان می رسد«هیات» و «حسینیه» است. انگار واژه «هیات» با نام حسین (ع) و قیام کربلا عجین شده. این کلمه با هر چیز دیگر یا برای هر ساختار دیگری هم که به کار برود، باز در مقام نخست، ذهن را به مفهوم هیات های عزاداری رهنمون می کند. اصلی ترین و جدی ترین ساختاری که در این سال ها توانسته در قالب حرکت های جمعی مردمی، حرکت امام حسین (ع) را تبیین و تبلیغ کند هیات بوده. با نگاهی اجمالی به نقش هیات ها در سنوات گذشته به راحتی می توان نتیجه گرفت که این ساختار توانسته تا حد قابل قبولی رسالتی را که بر دوش داشته به انجام برساند. ضمن آنکه امروز برای ترویج و تبلیغ مفاهیم دینی به شدت نیازمند طرح ها و برنامه های کارآمد و ساختارهای مؤثر هستیم. بنابراین جا دارد در مجال های مختلف و از نظرگاه های متفاوت، به صورتی ویژه کارکردها و مختصات هیات بررسی شود.
هیات ها چه می کنند و راز ماندگاریشان چیست؟ چه مولفه ها و نکاتی در شکل گیری یک هیات سهیم است و چه آسیب هایی حیات آن را تهدید می کند؟ هیات ها چگونه و با چه نسخه هایی توانسته اند در طول زمان برآسیب های پیش روی خود فائق آیند و بر حیات خویش پایدار بمانند؟ آیا مدل هیات های عزاداری برای دیگر کارهای گروهی و اقدامات جمعی قابل گرته برداری و الگوگیری است؟ آیا هیات ها در دوره معاصر نیازمند بازنگری یا تغییر ساختار هستند؟ آیا تهدیدات و خطرات جدیدی متوجه هیات های جدید شده؟ آیا نسل جدید توانسته میراث دار خوبی برای هیات های عزاداری باشد؟ اینها و بسیاری از سوالات و منظرهای مطالعاتی دیگر مواردی است که می توان از زاویه آن به تحلیل هیات های عزاداری پرداخت. به عنوان نقطه شروع در این مجال به بررسی مولفه ها و شاخص های عمومی یک هیات عزاداری می پردازیم. البته می توان عوامل دیگری را نیز به عنوان مولفه های متمایز هیات شناسایی کرد که نیاز به فرصت هایی بیشتر از چند صفحه دارد.
1- مردمی بودن
اصلی ترین مولفه یک هیات، مردمی بودن آن است. عموماً هیات ها به جایی وابستگی ندارند. هیات ها همواره از دل مردم و توده بیرون آمده و همواره در خدمت آنها بوده اند. برای ورود به هیات، هیچگاه سمت و عنوان و نژاد و شهریت، محلی از اعراب نداشته. شاید بتوان گفت در حال حاضر هنوز مردمی ترین ساختار کار جمعی در اجتماع، همان هیات های عزاداری است.
درب های هیات هیچگاه به روی مردم بسته نبوده. هیات همیشه از میهمانان مردمی – چه پیر و چه جوان – فارغ از محل سکونت آنها استقبال کرده و با روی گشاده ورودشان را خیرمقدم گفته. اگر هیات هایی را که عمری از آنها گذشته بررسی کنیم، متوجه خواهیم شد که اصلی ترین رموز ماندگاری آنها، پیوند همیشگی با بدنه اجتماع بوده؛ پیوندی حیاب بخش. عملاً هیات ها از اجتماع حیات می گیرند و به اجتماع حیات می بخشند.
2- اقتصاد تکلیف محورانه
هر حرکت اجتماعی نیازمند صرف هزینه و استفاده از منابع مالی و مادی است. هیات های عزاداری نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نیستند. اگرچه هزینه کرد هیات ها در برهه های مختلف تاریخی متفاوت بوده ولیکن در معمولی ترین حالت نیز یک هیات برای برگزاری یک دهه عزاداری در محرم، نیازمند تامین مالی به حد کفایت است.
موارد هزینه ای هیات می تواند متنوع و مختلف باشد؛ از هزینه های پذیرایی گرفته تا هزینه های آماده سازی حسینیه، تکایا و مساجد. به اینها ضمیمه کنید خرج های دیگری که عموماً هیات ها هرساله برای آن تدابیر خاصی می اندیشند مثل هزینه سخنران و واعظ و مداح و ذاکر. اما نکته کلیدی تحلیل عملکرد هیات های عزاداری، تدابیر و روش های هیاتی ها برای تامین مخارج است. هیئات برحسب تجربه دریافته اند که می توانند از کمک های مردمی (اقلام ریز و درشت کالا و پول) امورات خود را بگذرانند. این همان چیزی است که در عنوان بحث به آن اطلاق کردیم «اقتصاد تکلیف محورانه».
یک فرد هیاتی با توجه به این معنا وارد گود می شود که برگزاری هیات عزاداری اباعبدالله (ع) یک تکلیف و رسالت دینی است و در انجام آن باید تمام سعی خویش را مصروف دارد و حتی برای جمع آوری منابع مالی از هیچ تلاشی فروگذار نکند، مردم به عنوان گردانندگان اصلی هیئات متوجه شده اند که باید با تمام توان – آن هم برگرفته از علقه های دینی – در تامین مخارج هیات مشارکت کنند.
چه بسیار دیده ایم خانواده هایی را که قبل از دهه محرم به چند هیات کمک مالی می کنند و دست مسئولین را برای دریافت کمک رد نمی کنند. فراتر از این شیوه، نذوراتی است که مردم از گذشته نسبت بدان اهتمام ورزیده اند. نخ تسبیح کمک های مردمی به هیئات، رگه ها و جهت گیری های پررنگ دینی است که در این بده بستان های مالی موج می زند.
3- مسئولیت پذیری اعضای هیات
یکی از شیرین ترین مولفه های هر هیات که از همان ابتدای کار توجه هر تحلیلگری را به خود جلب می کند، تقسیم کار و مسئولیت پذیری افراد است؛ مدیریتی پویا و فراگیر که تمام بدنه هیات را در کارها و امورات شریک کرده و به کار می گیرد. عموماً در یک هیات سامان یافته کمتر کسی پیدا می شود که کاری برای انجام نداشته باشد. بالاتر از این مشاهده می شود که کارها – حتی اگر به ظاهر کوچک و کم اهمیت باشند – مسئول ویژه ای دارند که هر سال همان کار را انجام می دهد. بسیار دیده ایم که یکی مسئول پخش نان است و دیگری میاندار هیات، یکی مسئول سماور است و دیگری مسئول پخش چای، یکی مسئول بلندگو و اکوست و دیگری مسئول پرده پوش کردن حسینیه، یکی مسئول خیرمقدم گفتن است و دیگری مسئول کفش داری، و بسیاری از امورات و کارهای دیگر که در این مجال فرصت فهرست کردنشان نیست. این نوع تقسیم کار یکی از مختصات و تمایزات بومی هیات هاست که در کمتر سازمانی با این کیفیت مشاهده می شود.
4 – حضور بانوان
هیات ویژه آقایان نیست؛ اگرچه ممکن است بعضی برنامه ها ویژه آقایان برگزار شود. همان طور که برخی جلسات ختم قرآن و ذکر و دعا ویژه خانم ها برگزار می شود اما در هیات ها یکی از جدی ترین بخش های مخاطبین و حتی دست اندرکاران بانوان هستند. همزمان با شروع مراسم خانم ها هم به قدر آقایان درگیر کار و فعالیت می شوند. در هیات های محلی جنب وجوش ویژه ای در بین خانم های محل دیده می شود؛ کمک در پذیرایی و آماده سازی طعام و… حضور جدی بانوان باعث شده اصلی ترین رکن تشکیل دهنده هیات خانواده باشد و مردم به صورت خانوادگی در هیات شرکت کنند.
5- انقلابی بودن
هیات ها همیشه روح قیام حسینی را به همراه داشته اند بنابراین هیات تبدیل به نهادی «نیروساز» و «کادر پرور» شده. به همین دلیل در طول تاریخ مشاهده شده که هیات ها سردمدار عدالت طلبی و آرمانخواهی بوده اند. نقش ویژه هیئات در شکل گیری و پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی بر هیچکس پوشیده نیست. باید سراغ انقلابی ترین نیروها را در هیئات گرفت. عملاً هیات پیوندی ناگسستنی با اسلام عدالت طلب و به تعبیر حضرت امام (ره) اسلام ناب محمدی (ص) دارد.
6- فراگیر بودن
هیات از حیث گسترده جغرافیایی فراگیر است؛ یعنی در هر منطقه و موقعیتی می توان هیات هایی را شناسایی کرد. در هر محله بعضاً تا چندین هیات و با فواصل کم از یکدیگر تأسیس شده اند. گستره هیات ها از مساجد و حسینیه ها فراتر رفته و هر ساله هیات های بسیاری در خیابان یا منازل افراد تشکیل می شوند. فراگیر بودن رکنی است که باعث شده اصلی ترین نهادی که از کوچک ترین روستا تا بزرگ ترین شهر قابل شناسایی است هیات باشد.
7- هویت مستقل
یکی از اصلی ترین رازهای ماندگاری هیات های عاشورایی، برخورداری از هویت منسجم و مستقل است. هویت یعنی آن چیزی که هیات با آن شناخته می شود؛ کیستی و چیستی هیات. اگرچه هیات ها در عموم مولفه ها و ویژگی ها شبیه به هم هستند اما در گذر زمان، هر هیات عوامل و مولفه هایی را در خود ایجاد نموده که منحصر به خود اوست و در هیات های دیگر شاید این مولفه ها متفاوت باشد.
شاید نقطه شروع این هویت، نام هیات باشد. عموماً نام هیات های عاشورایی، آگاهانه و طبق فرآیندهای معنوی عقلانی انتخاب می شوند و این نام هیات است که در دراز مدت، جهت گیری برنامه ها را… حداقل به لحاظ زمانی – معلوم می کند. حتی شروع و خاتمه مصیبت خوانی ها در هیات ها برگرفته از نام هیات است.
به عنوان مثال می توان به برخی تفاوت های هیات هایی که نام آنها از نام مبارک حضرت زهرا (س) برگرفته شده، نظیر هیات های فاطمیه تا هیات هایی که نام آنها از محتویات عاشورایی نظیر نام ها و القاب اباعبدالله الحسین (ع) و یارانش گرفته شده مثل هیات حسینی (ع)، هیات اباعبدالله (ع)، هیات ثارالله، هیات علی اصغر (ع)، هیات علی اکبر (ع) و هیات عباسی ها، تا هیات هایی که نام آنها به نام سایر ائمه زینت یافته، نظیرهیات موسی بن جعفر (ع) اشاره کرد.
نام هیات باعث می شود که هیاتی ها سعی کنند در برخی مناسبت ها برنامه ویژه داشته باشند یا به تعبیری برنامه ها و جلساتشان را در برخی مناسبت ها پررنگ تر برگزار کنند.
از نام هیات که بگذریم، اوراد و ذکرهای محوری که در هیات ها خوانده می شوند ویژه آنهاست و سال های سال همه نسل های هیات به آن پایدار می مانند. به عنوان نمونه در هیات بنی الزهرای کاشان که سابقه ای 60 ساله دارد، ذکر محوری که در همه برنامه ها خوانده می شود، چنین است:
یا بنی الزهرا شکستند پهلوی خیرالنساء را
پهلوی زهرا شکسته تسلیت گوییم شما را
… و نظیر این اوراد و اذکار که در همه هیات ها به چشم می خورد
پیوند بی نظیر پیر و جوان در هیات ها از زیباترین پدیده های جامعه شناختی که در کمتر نهاد دیگر می توان از آن سراغ گرفت، حضور همزمان همه سنین است. در هیات ها اگر چه پیران و میانسالان هیات نقش انتقال تجربه و مدیاز نام هیات که بگذریم، اوراد و ذکرهای محوری که در هیات ها خوانده می شوند ویژه آنهاست و سال های سال همه نسل های هیات به آن پایدار می مانند. به عنوان نمونه در هیات بنی الزهرای کاشان که سابقه ای 60 ساله دارد، ذکر محوری که در همه برنامه ها خوانده می شود، چنین است:
یا بنی الزهرا شکستند پهلوی خیرالنساء را
پهلوی زهرا شکسته تسلیت گوییم شما رازهای پیشرفت و تعمیق این برنامه ها در عرصه های گوناگون اجتماع بوده. می توان عوامل دیگری را نیز به عنوان مولفه های متمایز هیات شناسایی کرد که ان شاء الله در فرصت های دیگر بدان اشاره خواهد شد.
منبع: نشریه همشهری آیه شماره 8
