نویسنده: هادی حسین خانی نایینی *

خصوصیات جسمی
با این که خصوصیات جسمانی از دیدگاه اسلامی ، از اولویت مشابه با معیارهای دینی و اخلاقی برخوردار نیست .(بقره : 221) (1) اما به لحاظ اهمیت ، این گونه ویژگی ها نیز در منابع دینی مورد توجه قرار گرفته است . با توجه به این که از دیدگاه منابع اسلامی ، یکی از کارکردهای مهم تشکیل خانواده ، پرورش فرزندان مومن است (2 ) و در روایات از فرزند با تعابیری چون ؛ میوه دل ، نور دیده ، (3 ) مایه خوشبختی ، (4 )کسی که انسان را یاری می کند، (5 ) و نیز مایه ثواب اخروی ، (6 )و رحمت وغفران الهی (7 )یاد شده است ، (8) یکی از ابعاد سمانی قابل توجه در انتخاب همسر ، توانایی باروری وی می باشد .اهمیت این ویژگی تا آنجا در منابع اسلامی مورد توجه قرار گرفته (9 )که فرد را از ازدواج با زنی که از جهت خصوصیات گوناگون دینی ، اخلاقی و غیره مطلوب تشخیص داده شده ، ولی نابارور می باشد بر حذر داشته اند . (10 ) همچنین در مقام مقایسه بین زیبایی ظاهری و توانمندی باروری ، به گونه ای روشن امکان فرزند آوری زن ترجیح داده شده است . (11)
دوشیزگی و بکارت از جمله خصوصیات جسمی است که در منابع دینی بر آن تاکید شده است . به عنوان نمونه ، خداوند متعال در توصیف همسران بهشتی ، آنان را زنانی معرفی می کند که هیچ انس و جنی با آنها تماس نگرفته و دوشیزه اند . (الرحمن : 74) در روایات اولیای الهی نیز موضوع دوشیزه بودن فردی که برای ازدواج انتخاب می شود ، مورد توجه قرار گرفته است . (12 ) با این حال ، بررسی منابع اسلامی نشان می دهد که دوشیزگی ، نه به عنوان معیاری کلیدی ، بلکه به مثابه نوعی مرجح به شمار می رود . چنان که در مقابله با توطئه برخی از زنان پیامبر صل الله علیه و اله در جهت افشای راز ایشان با لحنی که خالی از تهدید نیست ، می فرماید :
هر گاه او شما را طلاق گوید ، امید می رود که پروردگار به جای شما همسرانی بهتر برای او قرار دهد . همسرانی مسلمان ، مومن ، متواضع ، توبه کار ، عبادت کننده و مطیع فرمان خدا ، زنانی غیر باکره و باکره »(تحریم :5)
ازدواج های خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، که به جز عایشه با زنان بیوه صورت گرفته (13 ) نیز نشان گر آن است که دوشیزگی معیار اصلی در انتخاب همسر محسوب نمی شود و حتی بنا به دلایلی ممکن است ازدواج باغیر دوشیزگان مطلوب باشد .(14)
زیبایی و جذابیت ظاهری ، یکی از ملاک های مهم در پیوند ازدواج و استمرار آن است . حصول میل و علاقه متقابل و برطرف شدن نیازهای جنسی ، مبتنی بر احساس زیبایی زن و مرد نسبت به یکدیگر است . (15) از این رو ، پیشوایان اسلام ، زیبایی زن را به مثابه یکی از نشانه های همسر شایسته مورد توجه قرار داده اند .(16 ) مسلم است آنچه در جامعه ای شهوت انگیز است ، چه بسا در جامعه دیگر نه تنها بی اثر است ، بلکه حتی تولید نفرت می کند . (17) مسئله نسبیت در زیبایی شناسی تنها محدود به تفاوت جوامع نیست ، بلکه افراد گوناگون یک جامعه نیز از درک متفاوت در خصوص زیبایی برخوردارند . بر این اساس ، در صورت تفاوت دیدگاه داوطلب ازدواج و اطرافیان او در زمینه زن ، اولیای الهی نظر وی را مقدم داشته اند .(18) منابع اسلامی از طرح جزئیات زیبایی زن نیز چشم پوشی نکرده اند . به عنوان نمونه ، زیبایی چهره زن یکی از معیارهای فضیلت او به شمار آمده (19 ) و از داوطلبان ازدواج خواسته شده تا قبل از ازدواج از چگونگی چهره و موی همسر آینده جویا شوند . (20) همچنان که با توجه به نقش چشم در زیبایی زن و این که خداوند زنان بهشتی را با ویژگی های سیاهی و فراخی چشم توصیف می کند ، (دخان : 54 ؛ طور : 20) به جویندگان همسر توصیه می کند که با زنان درشت چشم ازدواج کنند . (21 ) در برخی دیگر از روایات نیز ازدواج با زنان چشم زاغ ، مایه یمن و برکت دانسته و به ازدواج با آنان ترغیب شده است . (22) در خصوص رنگ پوست نیز روایاتی در خصوص ترغیب به ازدواج با زنان گندم گون (23 ) و سیمین بر( 24) وارد شده است .
تناسب اندام زن از دیگر امتیازاتی است که در منابع اسلامی به آن توجه شده است . چنانچه در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که برای مرد رواست که به چهره و پشت او بنگرد .( 25 ) ممکن است نگریستن به پشت ، به منظور بررسی کردن تناسب اندام باشد . و در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از ادواج با زن بلند قد تاکید و کوتاه قد زشت روی نهی شده است . (26 ) در برخی دیگر از روایات نیز چهارشانه بودن ، که مصداقی از تناسب اندام به شمار می رود ، مورد توجه قرار گرفته است .(27)
علی رغم تاکید بر اهمیت زیبایی در انتخاب همسر ، مطالعه منابع دینی بیانگر این است که زیبایی زن ، در مقایسه با برخی معیارهای انتخاب همسر از اهمیت کمتری برخوردار بوده و در صورت ضرورت ، به گزینش یکی از آن دو ، زیبایی از اولویت برخوردار نیست . چنانچه در مقایسه بین دینداری و زیبایی زن ، دینداری او ، (بقره : 221)( 28 ) و در مقایسه بین صلاحیت خانوادگی و زیبایی زن ، صلاحیت خانوادگی او ، (29 ) و درمقایسه بین توان باروری زن و زیبایی او ، توان باروری وی ترجیح داده شده است .(30) در جمع بندی این بحث می توان گفت که از دیدگاه اسلام جذابیت ظاهری زن ، در صورت برخورداری وی از سایر معیارهای کلیدی ، ارزش و فضیلت محسوب می شود ، حال آن که ، صرف زیبایی ممکن است زن را به تباهی کشاند . چنانچه مردی که تنها به دلیل جذابیت ظاهری زنی را برای ازدواج برگزیند ، به خود واگذاشته شده و دلخواه را در او نمی یابد .(31)
لازم به یاد آوری است که بر اساس منابع اسلامی ، زیبایی و جذابیت مردان در عقل و فرزانگی آنان قرار داده شده است . (32) به این جهت ، علاوه بر آن که تاکیدی بر زیبایی ظاهری مردان ، به عنوان معیاری برای همسر گزینی صورت نگرفته ، در مواردی اولیای دین دختران و خانواده آنان را به ازدواج با مردان نیک سیرت ، به رغم نازیبایی ظاهری ایشان برانگیخته اند . به عنوان نمونه ، رسول خدا صلی الله علیه و آله جوبیر را ، که فردی سیاه پوست ، نازیبا ، و کوتاه قد بود ، (33 )به خواستگاری ذلفا دختر زیبا روی زیاد بن لبید فرستادند و با تاکید به هم شانی ایمانی آنان ، زیاد بن لبید را به این ازدواج راضی کردند . (34 ) امام باقر علیه السلام نیز با تاسی به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مردی از مقربان درگاه خود را که در عین حال ، نازیبا و کوتاه قد بود ، برای خواستگاری دختر یکی از موالیان خود فرستاده و او را به این وصلت ترغیب نمودند . (35) بررسی فینگلد (1990) نیز نشان می دهد که مردان بیش تر از زنان تحت تاثیر زیبایی قرار می گیرند .(36)
به هر حال ، زن نیز از ازدواج با فردی که زشت روست احساس انزجار می کند ، مگر اینکه باطن و سیرت او آن قدر زیبا باشد که زشتی صورت او را بپوشاند و زن ، مجذوب جهان باطن او شود .(37) از آنجا که یکی از اهداف ازدواج تامین نیاز جنسی است ، میل جنسی زن نیز به عنوان عاملی در انتخاب همسر مورد توجه منابع اسلامی قرار گرفته است . اسلام حق بهره گیری جنسی از همسر را مهم ترین حق شوهر بر زن دانسته و با صرف نظر از برخی استثناها به ویژه موارد ضرر داشتن ارتباط جنسی برای زن … محدودیت قابل توجهی برای این حق در نظر نگرفته است . (38 ) از این رو ، در کنار عفیف بودن زن ، برخورداری وی از شهوت جنسی ویژگی همسر مطلوب به شمار آمده ، (39 ) برای زمینه سازی در جهت ایجاد ارتباط مطلوب جنسی علائمی ذکر شده (40 ) و از برقراری پیوند با زنانی که تمایلی در این خصوص ندارند ، ممانعت به عمل آمده است . (41)
در اسلام سن مشخصی برای ازدواج پسران و دختران مقرر نشده است . اما بر حسب برخی روایات ، افتادن فاصله زیاد بین بلوغ جنسی و ازدواج از نظر اولیای دین نامطلوب قلمداد شده است . (42)و(43) درعین حال ، بر اساس منابع اسلامی ازدواج در سن پایین می تواند زمینه عدم سازگاری همسران را فراهم نماید . (44) همچنان که ازدواج با زنان کهن سال نیز مورد نهی منابع دینی قرار گرفته (45) و از بعد جسمی می تواند آسیب زا به شمار آید . (46) از مطالعه منابع اسلامی ، مطلبی در خصوص مطلوبیت تناسب سنی طرفین ازدواج به دست نمی آید ، اما توصیف قرآن کریم از همسران بهشتی ، که آنان را هم سن و سال شوهران خود ترسیم می کند ، (47) ممکن است حاکی از آن باشد که تناسب سنی می تواند عاملی باشد تا همسران احساسات یکدیگر را کاملا درک کنند و زندگی با هم برای آنها لذت بخش تر باشد .(48)
صلاحیت خانوادگی
از دیدگاه اسلام ، شایستگی داوطلب ازدواج برای تشکیل خانواده موفق کافی نیست و لازم است علاوه بر دختر و پسر ، خانواده آنان نیز از صلاحیت برخوردار باشند . دلیل اهتمام اولیای دین به شایستگی خانوادگی این است که ویژگی های خانواده از طریق ژن ها به فرزندان منتقل می شود . (49) بهرمندی فرزندان از خصایص نیکوی اخلاقی ، دلیل پاکی وراثت و فضیلت ریشه خانوادگی آنان است .(50) علاوه بر انتقال خصوصیات از طریق وارثت ، نوع تربیت خانواده نیز به عنوان یکی از مهم ترین عناصر تربیت در پرورش فرزند تاثیر گذار است . (51) در بیان ائمه اطهار علیهم السلام ، پدر و مادر از چنان تاثیر تربیتی بر فرزند خود برخوردارند که می توانند او را یهودی ، مسیحی و یا مجوسی پرورش دهند . (52) از سوی دیگر ، ازدواج تنها زندگی با یک فرد نیست ، بلکه ازدواج با یک فرد مساوی است با پیوند با یک خانواده و فامیل و نسل ! (53) بنابراین ، ازدواج با فردی از خانواده ناصالح که می تواند منجر به بروز تنش هایی در خانواده شود ، به رغم برخورداری وی از جذابیت های جسمانی ، مورد نهی منابع اسلامی قرار گرفته است .(54) البته لازم است علاوه بر دقت در شایستگی های والدین و خواهران و برادران فرد مورد نظر ، صلاحیت سایر بستگان مانند دایی و خاله نیز مورد توجه قرار گیرد ؛ چرا که از دیدگاه اولیای دین فرزندان شباهت زیادی به دایی و خاله خود دارند . (55) نکته دیگری که از سوی پیشوایان دین مطرح شده این است ، که خانواده دختر باید به گونه ای با وی رفتار کنند که عزت او در خانواده محفوظ مانده و زمینه ای برای وابستگی محض ، آسیب پذیری و شکست او در بین اعضای خانواده به وجود نیاید . (56) عزت مندی زن در خانواده موجبات جلوگیری از مداخلات بی مورد خانواده زن در مناسبات خانواده جدید را فراهم آورده ، به سازگاری و استحکام هر چه بیشتر روابط زن با شوهر منجر می شود . از سوی دیگر ، برخورداری از روابط حسنه با والدین و نیکوکاری با ایشان ، از جمله نشانه های مرد خوب دانسته شده (57) و نشانه ای برای خوش رفتاری وی با همسر آینده و خانواده او به شمار می رود .

پی‌نوشت‌ها:

* دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی.
1 . محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 94 ؛ محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 332 .
2 . محمد محمد ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 57 .
3 . علی المتقی بن حسام الدین الهندی ، کنز العمال فی سنن الاقول و الافعال ، ج 16 ، ص 284 .
4 . محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 6 ، ص 4 .
5 . محمد بن الحسن الحرالعاملی ، وسائل الشیعه ، ج 21 ، ص 356 .
6. همان ، ص 355 .
7. همان ، ص 357 .
8. شجاعی ، 1386 ، ج 1 ، ص 334 .
9. محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 96 .
10. همان .
11. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 333 ؛ محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 248 .
12. همان ، ج 5 ، ص 333 – 323 .
13. ابراهیم بابایی آملی ، داستان ازدو ، ص 17 .
14. محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 88 .
15. محمد رضا سالاری فر ، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی ، ص 38 .
16. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 323 .
17. محمد رضا سالاری فر ، خانواده در نگرش اسلام و روان شناسی ، ص 38 .
18. محمد بن الحسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، ج 7 ، ص 392 .
19. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، 324 .
20. محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 388 .
21. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، 335 .
22. همان .
23. مولی محسن فیض کاشانی ، امحجه البیضا ، ج 3 ، ص 387 ؛ میرزا حسن النوری ، مستدرک الوسایل ، ج 14 ، ص 180 .
24. محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 92 ، محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، 335 .
25. همان ، ص 365 .
26. محمد بن الحسن الحرالعاملی ، وسائل الشعیه ، ج 20 ، ص 36 .
27. مولی حسن فیض کاشانی ، المحجه البیضاء ، ج 3 ، ص 387 ؛ میرزا حسن النوری ، مستدرک الوسائل ، ج 14 ، ص 180 .
28. محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ،ص 94 .
29. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 332 .
30. همان ، ص 333 ؛ محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 248 .
31. محمد بن الحسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، ج 7 ، ص 399 .
32. محمد باقر مجلسی ، بحار الانوار ، ج 1 ، ص 82 .
33. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 340 .
34. همان ، ص 341 .
35. همان ، ج 5 ، ص 339 .
36. آذربایجانی ، 1382 ، ص 250 .
37. فقیهی ، 1387 ، ص 240 .
38. حسین بستان ، اسلام و تفاوت های جنسیتی ، ص 26 .
39. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 324 ؛ 326 – 280 .
40. محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 388 .
41. محمد بن الحسن الحرالعاملی ، وسائل الشیعه ، ج 20 ، ص 36 .
42. حسین بستان ، اسلام و تفاوت های جنسیتی ، ص 11 .
43. میرزا حسن نوری ، مستدرک الوسائل ، ج 14 ، ص 149 ؛ محمد بن الحسن الحرالعاملی ، وسائل الشیعه ، ج 20 ، ص 61 ؛ محمد بن الحسن الحرالعاملی ، وسائل الشیعه ، ج 20 ، ص 61 .
44. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 398 .
45. محمد بن الحسن الحرالعاملی ، وسائل الشیعه ، ج 20 ، ص 36 .
46. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 6 ، ص 314 .
47. ص : 52 ؛ واقعه : 37 ؛ نبا : 33 .
48. مکارم شیرازی ، 1370 ، ج 23 ، ص 225 .
49. محمد تقی فلسفی ، الحدیث ، ج 3 ، ص 359 ؛ حسن طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ص 197 .
50. همان .
51. رجبعلی مظلومی ، تربیت معنایی انسان « تربیت از دیدگاه ائمه اطهار . »
52. محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 2 ، ص 49 .
53. علی اکبر مظاهری ، جوانان و انتخاب همسر ، ص 115 ، 1388 .
54. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ،ص 332 .
55. محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 332 ؛ علی المتقی بن حسام الدین الهندی ، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال ، ج 16 ، ص 295 ، به نقل از محمد ری شهری ، 1387 ، ص 80 .
56. فتال نیشابوری ، بی تا ، ج 2 ، ص 375) .
57. محمد بن الحسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، ج 7 ، ص 400 .

منبع:نشریه اسلام و پژوهشهای تربیتی شماره 4