نویسنده: علی راد

اعجازمندی قرآن یکی از مبانی مشترک تمامی فرق اسلامی است.(1) در طول تاریخ متکلمان تلاشهای متعددی در تبیین هویت و گستره ی اعجازی قرآن انجام داده اند.(2) مطابق بررسیهای کتابشناسی انجام شده در بیش از 330 اثر به موضوع اعجاز قرآن پرداخته شده است.(3)
اعجاز از ریشه « ع ج ز » به معنای ناتوان ساختن یا ناتوان یافتن کسی یا چیزی است.(4) اعجاز و معجزه در علم کلام به معنای امری خارق العاده همراه با تحدی و سالم از معارضه است که خداوند آن را به دست پیامبرش پدید می آورد تا نشان راستی رسالت وی باشد.(5) هرچند اعجاز به این معنا در قرآن کریم به کار نرفته، اما الفاظ دیگری همانند بینه و آیه ( اعراف: 73، 106)، برهان ( قصص: 32)، سلطان ( ابراهیم: 11)، بصیرت ( انعام: 104) و شیء مبین ( شعرا: 30) بر معجزه حمل شده است. برخی از محققان معجزات را به دو قسم حسی و عقلی تقسیم کرده و معتقدند بیشتر معجزات عرضه شده بر امتهای پیشین، ماندناقه صالح، توفان نوح، عصای موسی و غیره حسی و بیشتر معجزات عرضه شده بر مخاطبان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، مانند خبر دادن از غیب و آوردن حقایق علمی بدون آموختن از کسان، عقلی بوده است. قرآن کریم با برخورداری از امتیازی خاص، معجزه و نشانه ای معرفی شده که هر دو جنبه ی حسی و عقلی را در خود فراهم آورده است، با این ویژگی که تا پایان جهان باقی و در دسترس همه ی بشر قرار دارد.(6) نخستین بار اعجازمندی قرآن از سوی خود قرآن در مکه مطرح گردید و خداوند مخالفان خود را به هماوردی طلبید(7). مجموعه آیات تحدی بر این نکته دلالت دارند که بشر با بهره گیری از تمام توان و امکانات خود توان آوردن مانند قرآن را ندارد و این خود شاهد صدق الاهی بودن قرآن و راستی نبوت محمدی (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
در این آیات به آوردن مانندی برای قرآن(8)، ده سوره (9)، یک سوره (10)، کلامی مانند قرآن (11) و عدم اختلاف در قرآن (12) هماوردی شده است.
ظهور اصطلاح معجزه به معنای کلامی آن به قرن نخست هجری برمی گردد. در روایاتی از امام سجاد (علیه السلام) (13)، و امام رضا (علیه السلام) (14) به معنای اصطلاحی آن اشاراتی شده است. سپس در قرن دوم هجری شاهد ظهور نظریه های متعددی در باب اعجاز قرآن هستیم. واصل بن عطا ( م 131ق )، شیخ معتزله، بر این باور بود که اعجاز قران ذاتی آن نیست، بلکه خداوند اندیشه ی مردم را از معارضه با آن بازمی گرداند.(15) این سخن بعدها مبنای نظریه ی نظام معتزلی در قول به « صَرْفه » گردید که با وجود تفسیرهای متفاوت از صرفه تا مدتها در میان متکلمان، به ویژه معتزلیان و دانشمندان شیعی، طرفدارانی داشت. (16) می توان گفت معتزله در بین مذاهب فکری جهان اسلام نخستین جریانی بود که اعجاز قرآن را با رویکرد کلامی و عقلی مطرح کرد و به طور جدی مناقشاتی را در این مسأله پدید آورد.(17) افزون بر نظریه صرفه (18)، بلاغت و فصاحت قرآن (19)، نظم قرآن (20)، اخبار از غیب (21)، فقدان تناقض و اختلاف (22) مهم ترین نظریاتی هستند که در تبیین وجه اعجاز قرآن از سوی متکلمان و قرآن پژوهان فریقین ارائه شده است. مجموع این نظریات را می توان به دو دسته اعجاز ذاتی – درونی و اعجاز غیرذاتی و بیرونی تقسیم کرد. نظریه صرفه تنها مصداق قسم اخیر و دیدگاه های دیگر- که نظریه ی اکثریت متکلمان فریقین است- از انواع اعجاز ذاتی و درونی قرآنی به شمار می آیند. در نظریه ی اعجاز ذاتی، اعجاز قرآن را به ذات آن نسبت می دهند و وجوهی را در تبیین اعجاز آن برشمرده اند. در انواع و شمارگان وجوه اعجاز ذاتی قرآن وحدت رویه میان دانشمندان علوم قرآنی وجود ندارد. برخی در تکثیر این وجوه تا 35 وجه برای اعجاز ذاتی قرآن را قائل شده است.(23) در نظریه اعجاز غیر ذاتی قرآن ( صرفه )، اعجاز قرآن درونی آن نیست بلکه خداوند قادر، برای اثبات صدق پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و الاهی بودن کلام قرآن، مردمان را از آوردن مانند قرآن بازداشته است. آنچه عدم امکان هم آوردی با قرآن است صرف و منع خداوند است که مطلبی خارج از قرآن است.(24)
مهم ترین نظریه پرداز شیعی در باب اعجاز قرآن سید مرتضی است که نخست در کتاب الذخیره و سپس در اثر مستقل خود به نام الموضح عن جهه اعجاز القرآن به نقد و نظریه پردازی در موضوع اعجاز قرآن پرداخت و نظریه صرفه را متقن ترین وجه اعجاز قرآن برشمرد. صرفه بازداشتن خداوند از آوردن مانند قرآن به وسیله مخلوق ( انس و جن ) یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم است. این نظریه از اوایل قرن سوم تا قرن ششم دارای طرفدارانی بوده و تفسیرهای گوناگونی از آن صورت گرفته است. برخی از قرآن پژوهان معاصر با توجه به اتقان مخالفان نظریه صرفه، از جمله منافات آن با اعجاز ذاتی قرآن و ظاهر آیات تحدی این دیدگاه را نپذیرفته اند.(25)
هرچند به نظر برخی از محققان مفهوم اعجاز در گذر زمان تحولاتی یافته، اما اصل اعجازمندی قرآن هماره نظریه مشهور در میان اندیشمندان اسلامی بوده است.(26) برخی نیز در دوره معاصر از تجدید نظر در ماجرای اعجاز قرآن سخن گفتند و سعی در ارائه ی تقریری متفاوت از اعجاز قرآن داشتند. (27) در تازه ترین پژوهشهای به عمل آمده در سالهای اخیر، برخی از محققان، براساس مطالعات زبان شناسی جدید، از « اعجازشناختی قرآن » به عنوان نظریه ای جدید در باب اعجاز قرآن یاد کرده اند.(28) خلاصه آنکه در باب تبیین وجه اعجاز قرآن وجوه مختلفی بیان شده است و چندوجهی بودن وجه اعجاز قرآن از فضایل این کتاب بوده و برای انبیای پیشین معجزه ای که ذو وجوه باشد ذکر نشده است.(29)

پی‌نوشت‌ها:

1. شریف مرتضی، الموضح عن جهه اعجاز القرآن الصرفه، تحقیق محمدرضا الانصاری القمی، مجمع البحوث الاسلامی، مشهد، 1424ق، ص 45.
2.مسعود جعفری، « معجزه ی پیامبران از منظر متکلمان »، کیهان اندیشه، ش 43، 1371ش، ص 90-100.
3.مهدی ستارزاده، « کتاب شناسی اعجاز قرآن »، بیّنات، شماره 33، بهار 1381ش، ص 156-177.
4. راغب اصفهانی، مفردات، اول، دفتر نشر الکتاب، قم، 1404ق، ص 547؛ ابن منظور، ‌لسان العرب، ج9، ص 58، « عجز ». در آیه « و ما انتم بمعجزین » (انعام: 134) ( و شما درمانده کنندگان [ خدا ] نیستید ) به معنای نخست به کار رفته است.
5.ایجی، المواقف، تحقیق عبدالرحمن عمیره، الاولی، دارالجیل، بیروت، ج3، ص 339.
6.سیوطی، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، 1996م، ج1، ص 252؛ محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج4، ص 18.
7.نعیم حمصی، فکره اعجاز القرآن: منذ البعثه النبویه حتی عصرنا الحاضر مع نقد و تعلیق، الرساله، بیروت، 1400ق، 480ص.
8.« قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَى أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً »( اسراء :88) ( بگو اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد، هرچند برخی از آنها پشتیبان برخی [ دیگر ] باشند. )
9.« أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌ »(هود: 13) ( یا می گویند: این [ قرآن ] را به دروغ ساخته است. بگو: اگر راست می گویید ده سوره برساخته شده مانند آن را بیاورید و غیر از خدا هرکه را می توانید فراخوانید. )
10.« وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌ » ( بقره: 23) ( و اگر در آنچه بر بنده ی خود نازل کرده ایم شک دارید، پس- اگر راست می گویید- سوره ای مانند آن بیاورید؛ و گواهان خود را – غیر خدا- فراخوانید )؛ « أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌ » ( یونس: 38) ( یا می گویند: آن را به دروغ ساخته است. بگو: اگر راست می گویید سوره ای مانند آن بیاورید، و هرکه را جز خدا می توانید فرا خوانید. )
11.« أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لاَ یُؤْمِنُونَ‌. فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کَانُوا صَادِقِینَ‌ » (‌طور: 33-34) ( یا می گویند: آن را بربافته. [ نه] بلکه باور ندارند. پس اگر راست می گویند، سخنی مثل آن را بیاورند. )
12. « أَ فَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاَفاً کَثِیراً »(نساء : 82) ( آیا در [ معانی ] قرآن نمی اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می یافتند. )
13.مجلسی، بحارالانوار، ج11، ص 71؛ ج21، ص 238-239.
14.شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 286؛ مجلسی، پیشین، ج17، ص 211.
15.مصطفی مسلم، مباحث فی اعجاز القرآن، دارالقلم، دمشق، 1420ق، ص 40.
16.محمدهادی معرفت، التمهید، مؤسسه ی النشر الاسلامی، قم، ج4، ص 138-190؛ کاظم قاضی زاده، « نگرشی به نظریه صرفه »، نامه مفید، شماره 3، پاییز 1374ش، ص 39-86.
17.مهدی فرمانیان، « اعجاز قرآن از دیدگاه معتزله»، فصلنامه هفت آسمان، شماره 4، پاییز و زمستان 1378ش، ص 168-176؛ حسین علی ترکمانی، « اعجاز قرآن به روایت قاضی عبدالجبار »، بینات، شماره 19، 1377ش، ص 97-112.
18.از مهم ترین قائلان به این نظریه در شیعه شیخ مفید، سیدمرتضی و محقق طوسی اند. به ترتیب رک: اوائل المقالات، تحقیق دکتر مهدی محقق، چاپ دانشگاه تهران، 1372ق، ص 18؛ الذخیره فی علم الکلام، تحقیق سید احمد حسینی، جامعه ی مدرسین، 1411ق، ص 378؛ کشف المراد، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1399ق، ص 384.
19.شریف مرتضی، پیشین، ص 38.
20. همان، ص 46-107.
21.همان، ص 116.
22. همان،‌ص 124.
23.جلال الدین سیوطی، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، دارالکتب العلمیه، بیروت، ص 12-687.
24.کاظم قاضی زاده، پیشین، ص 41.
25.محمدهادی معرفت، التمهید، ج4، ص 138-190؛ کاظم قاضی زاده، « نگرشی به نظریه صرفه»، نامه مفید، شماره 3، پاییز 1374ش، 39-86.
26.عیسی بلاطه، اعجاز القرآن الکریم عبر التاریخ، المؤسسه العربیه، بیروت، 1427ق، ص 367.
27.مالک بن هبی، « تجدید نظر در ماجرای اعجاز قرآن »، ترجمه علی حجتی کرمانی، درسهایی از مکتب اسلام، بهمن 1364، سال 25، شماره11، ص 45-50.
28.علیرضا قائمی نیا، « اعجاز شناختی قرآن ( نظریه ای جدید در باب اعجاز قرآن ) »، ذهن، ش31، ص 3-32.
29.شریف مرتضی، پیشین،‌ ص 45.
منبع مقاله :
راد، علی، (1390)، مبانی کلامی امامیه در تفسیر قرآن: با رویکرد نقّادانه به آرای ذهبی، عسّال و رومی، تهران: سخن، چاپ اول