نویسنده: علی اکبر ذاکری

عدالت” از مقدس ترین ارزشهای بشری است که در مقایسه با مقوله هایی چون آزادی، دموکراسی و مساوات، برتر و مقدس تر است، زیرا “عدل” تأمین کننده همه آنها به شمار می رود. عدل همواره در گذر تاریخ، مورد توجه مردم و اندیشمندان بوده است. حاکمان عادل و قاضیان عدل گستر، خاطره های زیبایی در اذهان مردم بر جای گذاشته و معیاری برای سنجش رفتار دیگران قرار می گیرند.
قرآن کریم افراد را به برپایی عدالت دعوت می نماید. در سوره حدید، یکی از اهداف رسالت پیامبران، برپایی عدالت در جامعه ذکر شده است (لیقوم الناس بالقسط)…. خداوند متعال در کتاب آسمانی اش، با صراحت مردم را به عدل و احسان دعوت می نماید (ان ا… یامر بالعدل و الاحسان) و درباره قضاوت نیز می فرماید: “هر گاه بین مردم داوری می کنید، به عدل حکم نمایید”. (نساء آیه 58)، از گواهان در محکمه هم خواسته شده اقامه قسط نموده و به عدل گواهی دهند (مائده آیه 8). برای خدا گواهی دهند، اگر چه به ضرر آنها یا به زیان پدر و مادر و خویشان آنان باشد (نساء آیه35).
بنابراین، هم قاضی و داور لازم است به عدل داوری کنند و هم افراد جامعه که گاه نیاز به آنهاست از مسیر حق و عدل منحرف نشوند. تنها در این صورت است که عدل و داد در جامعه گسترش می یابد.
می توان گفت که بنای قضاوت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بر گواهی گواهان و سوگند استوار بوده و هرگز بنا نبود که ایشان از امور غیرعادی و غیبی بهره ببرند. امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که پیامبرگرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: “گاهی برخی از شما اصرار بیشتری بر دلیل خود نسبت به دیگری دارد و ممکن است نتیجه قضاوت به نفع او باشد. مالی که از این راه به دست آورد، قطعه ای از آتش است.”(1)

عدل و مساوات

واژه “عدل”، همیشه مرادف با مساوات و همسان با آن نیست، اما در قضاوت، “عدل” برابر مساوات در مقابل قانون است. سیره نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم) ، بر اجرای حدود درباره همه افراد، چه آنها که از اشراف و خانواده های مشهور و مورد احترام بودند و چه دیگر مردم تأکید دارد. هیچ گونه شفاعت و واسطه گری درباره آنها پذیرفته نبود. عدل و مساوات در اسلام، نه تنها نسبت به مسلمانان رعایت می شود، بلکه قرآن دستور داده که نسبت به دشمن هم نباید از مسیر عدالت خارج شد.
“دشمنی گروهی، شما را وادار نکند که عدالت را زیر پا بگذارید، عدالت را پیشه کنید که نزدیکتر به تقوا و پرهیزگاری است. ” (مائده آیه8) اسلام برای عدالت مرزی نمی شناسد و اجرای آن را برای دوست و دشمن لازم می شمارد. گفته اند آیه فوق در هنگام فتح مکه نازل شد؛(2) یعنی درباره جمعی که سالها پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را آزار نمود و با وی به ستیز پرداخته بودند.

عدالت نسبت به غیر مسلمان

امروز دنیای مدعی حقوق بشر، عدالت را نسبت به مردم و طرفداران خویش روا می شمارد و حقوق شهروندی آنان را مراعات می کند، اما درباره دیگر ملتها و ادیان، هر تصمیمی که گرفته شود، اگر چه مخالف عدل و انصاف باشد، در دیدگاه آنان پذیرفتنی است. اسلام در اوج قدرت و عزت خود، اجرای عدالت را درباره همه افراد و برای تمامی ادیان لازم می شمارد.
و آیه قرآن بر پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل می گردد و به صراحت از ایشان می خواهد که با خیانتکاران به مقابله برخیزد: “ما این کتاب را به حق بر تو فرستادیم تا به آنچه خداوند به تو آموخته، در میان مردم داوری کنی و از کسانی مباش که از خائنان پشتیبانی کنی و از خداوند آمرزش بخواه که او آمرزنده و مهربان است.” (نساء آیه 105) پس از نزول آیه قرآن و افشای عملکرد مسلمان خائن، وی به مکه فرار کرد و مرتد از دنیا رفت.(3)
اینها همه نشانگر اوج عدالت در منطق اسلام است؛ عدالتی که در اجرای آن هیچ گونه مرزی وجود ندارد.

عدالت و بیت المال

از نظر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ، هدیه هایی که به فرماندهان و امیران و کارگزاران داده می شود، “غلول”(4) و خیانت و نارواست. آن حضرت، مردی را برای گردآوری مالیات اعزام کرد. او پس از بازگشت از مأموریت، به پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) گفت: این مال شما و این مال را به من هدیه داده اند. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ناراحت شد و در جمع مؤمنان فرمود: “اگر این فرد در خانه پدر و مادر خود می نشست، برای او هدیه می آوردند؟ سوگند به کسی که جان محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) در دست اوست، هیچ یک از شما چیزی را نمی پذیرد، جز اینکه در قیامت باید پاسخگوی آن باشد،” (5)
حضرت همچنین در این ارتباط فرموده اند: “هرکه را بر کاری گماردیم و حقوقی برای او معین ساختیم. پس اگر پس از آن چیزی برداشت کند، خیانت است.”
“غلول” که در این روایت آمده، به معنای خیانت پنهانی در اموال عمومی و برداشت از بیت المال مسلمین است که به صورتهای گوناگون، مورد سوء استفاده قرار می گیرد.
در قرآن می خوانیم: “هر کس در غنایم جنگی (بیت المال مسلمین) خیانتی کند، در قیامت با خیانت خود همراه خواهد بود.” (آل عمران آیه16).
این آیه درباره مردی نازل شد که شیئی کم ارزش از غنایم جنگی را برداشته و در زیر خاک نهان کرده بود.(6) وقتی که یک شی کم ارزش چنین عقوبتی سخت و رسوایی در قیامت در پی داشته باشد، تکلیف کسانی که اموال مسلمانان را به غارت می برند، روشن است. به هر حال، این درست است که در باب قضاوت، همیشه یک طرف ناراحت و رنجور است؛ اما وقتی قضاوت عادلانه باشد، افکار عمومی نیز به خوبی صاحبان حق را از متجاوزان تشخیص داده و مفهوم عدالت گستری را می فهمد.
امیرمؤمنان علی(علیه السلام) در نامه به مالک اشتر، در بحث از طبقه فرودست، به این نکته اشاره می کند که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بارها فرمود: “امتی که در میان آنان، حق ضعیف، بدون واهمه از قوی گرفته نشود، هرگز پاک و آراسته نخواهند شد.” (7)

پی نوشت ها :

1- وسائل الشیعه، ج 18، ص 169
2- مرتضی مطهری، فلسفه اخلاق، ص 288
3- امین الاسلام طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیه شریفه
4- مسند احمد حنبل، ج 5، ص 424، “هدایا العمال غلول”
5- بیهقی، ج 10، ص 138
6- نورالثقلین، ج1، ص 405، ذیل آیه
7- نهج البلاغه، سید جمال الدین دین پرور، ص 636.

منبع:پایگاه پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم