نویسنده : علامه مصباح یزدی

لباس، مسکن و مرکب
علاوه بر تمایل جنسی و لذّت خوردن و نوشیدن، انسان نیازهای جسمانی دیگری هم در این عالم دارد که با تأمین آن ها لذّت های خاصی برای وی حاصل خواهد شد.
انسان نیازمند مسکن و مأوایی است که وی را از سرما و گرما و گزند خطر نگاه دارد. طبیعی است که با تأمین این گونه نیازها گونه های خاص دیگری از لذّت ها برایش فراهم خواهد شد؛ ولی این نوع نیازها در مقایسه با نیاز به خوردن و نوشیدن و جنس مخالف اهمیّت کمتری دارد.

نظر قرآن درباره لباس و مسکن
در قرآن کریم در خصوص این گونه نیازهای انسانی نیزآیاتی وجود دارد که نعمت های خداوند را در این باره گوشزد کرده است:
وَاللهُ جَعَلَ لَکُم مِّن بُیُوتِکُمْ سَکَناً وَجَعَلَ لَکُم مِّن جُلُودِ الأنَعَامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَهَا یَوْمَ ظَعْنَکُمْ وَ یَوْمَ إِقَامَتِکُمْ وَمِنْ أصْوَافِهَا وَأوْبَارِهَا وَأشْعَارِهَا أثَاثاً وَمَتَاعاً إِلَی حِینٍ؛ (10) خداوند آرامگاهی از خانه هاتان برای شما قرار داد و از پوست چارپایان خانه هایی قرار داد که برای شما خفیف و سبک وزن و قابل انتقال باشد به هنگامی که می خواهید سفر کنید یا اقامت گزینید و از پشم ها و کرک ها و موی های آن ها اثاث و کالایی فراهم ساخت.
خداوند در دو آیه دیگر نیز درباره لباس سخن می گوید:
-یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاساً یُوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشاً وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِکَ خَیْرٌ؛ (11) ای فرزندان آدم [بدانید که ما] برایتان لباسی فرو فرستادیم که با آن عورت هاتان را می پوشانید و جامه های نرم و فاخر را [تا برای تجمّل و زیبایی به تن کنید و نیازهایتان تأمین شود] و پوشش و لباس تقوا برایتان بهتر و مفیدتر است.
– وَعَلَّمْنَاءُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَّکُمْ لِتُحْصِنَکُم مِّن بَأسِکُمْ؛ (12) و به او [= داود] ساختن زره [= نوعی لباس رزمی] را یاد دادیم تا شما را از آسیب و خطر محافظت کند.

لباس و مسکن در جهان دیگر
در دو آیه از قرآن خدای متعال به مؤمنان وعده داده است که مساکن و جایگاه های خوبی در بهشت به شما خواهیم داد. این دو آیه که در آن دو از تعبیر «مسکن» استفاده شده، با آیات فراوانی که در آن ها از تعابیر «جنّت» و «بهشت» استفاده شده است تفاوت بارزی دارند. خداوند در این دو آیه می فرماید:
وَمَسَاکِنَ طَیِّبَهَ فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ؛ (13) و جایگاه ها و مسکن های پاکیزه در بهشتی که جایگاه و اقامتگاه برای زندگی انسان است.
همچنین براساس چند آیه، بهشتیان لباس های زیبایی دارند و از این حقیقت با تعابیر گوناگون سخن به میان آمده است:
-وَیَلْبَسُونَ ثِیَاباً خُضْراً مِّن سُندُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ؛ (14) و لباس های سبز از جنس حریر و دیبا می پوشند.
-یَلْبَسُونَ مِن سُندُسٍ وَإسْتَبْرَقٍ مُتَقَابِلِینَ؛ (15) لباس هایی از جنس حریر و دیبا پوشیده، روبه روی هم می نشینند.
-عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُندُسٍ خًضْرٌ وَإسْتَبْرَقٌ؛ (16) بر تنشان لباس هایی از حریر سبز و دیبا هست.

ارزش اخلاقی لباس و مسکن
در حوزه اخلاق و ارزش، از مقدار و کیفیّت بهره برداری سخن به میان می آید و این پرسش مطرح است تا چه حد باید در پیِ لباس و مسکن رفت؟ در پاسخ باید بگوییم که مسلماً آن اندازه ای که نیاز انسان را به لباس و مسکن برطرف سازد، ارزش منفی نخواهد داشت.
چنان که پیشترگفته ایم به طور کلّی در هیچ یک از لذّت های انسان، اصل لذّت بری به خودی خود، ارزش منفی یا ارزش مثبت ندارد، ولی اگر دلبستگی به لباس و مسکن انسان را از دیگر کمالات بازدارد، ارزش منفی می یابد.

ارزش اخلاقی در گزینش لباس و مسکن
اساس ارزش بهره مندی از لباس و مسکن نیز مانند دیگر تمایلات به نیّت و انگیزه انسان مربوط می شود. اگر هدف از آن ها خدا و کمالات معنوی باشد، تلاش برای تهیه آن ها نیز ارزشمند و عبادت خواهد بود.
وانگهی، در مواردی ممکن است تلاش برای تهیه لباس و مسکن تحت عناوین ثانوی، ارزش مثبت یابد. مثلاً در بعضی از اوضاع ویژه اجتماعی که داشتن لباس فاخر نشان شخصیّت و بزرگ منشی است یا داشتن مسکن خوب و بزرگ منشأ نگرش مثبت به فرد در سطح جامعه و در کلّ باعث رواج اسلام و عزّت مسلمانان و توجه مردم به دین و خدا خواهد شد، براساس این انگیزه الهی و معنوی دارای ارزش مثبت اخلاقی است.

گرایش به داشتن مرکب و نظر قرآن
یکی دیگر ازنعمت هایی که در قرآن کریم بر آن تکیه شده «مَرکب» است:
-وَمِنَ الأنْعَامِ حَمُولَهً وَفَرْشاً؛ (17) و از چارپایان برایتان وسیله حمل و نقل و باربری و مرکب سواری آفرید.
-اللهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأنْعَامَ لِتَرْکَبُوا مِنْهَا وَ مِنْهَا تأکُلُونَ *وَلَکُمْ فِیهَا مَنَافِعُ وَلِتَبْلُغُوا عَلَیْهَا حَاجَهً فِی صُدُورِکُمْ وَعَلَیْهَا وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونً؛ (18) خدا همان کسی است که چارپایان را برایتان آفرید تا از آن ها برای سوار شدن استفاده کنید و از [گوشت] آن ها بخورید و برایتان در آن ها فواید دیگری نیز خواهد بود و بر آن ها به نیازها و مقاصدی که دارید، می رسید و بر چارپایان [در خشکی] و بر کشتی [در دریا] سوار شوید.
-وَجَعَلَ لَکُم مِّنَ الْفُلْکِ وَالأنْعَامِ مَا تَرْکَبُونَ؛ (19) و برایتان از کشتی و چارپایان وسیله ای قرار داد تا سوار شوید.

ارزش اخلاقی استفاده از مرکب
استفاده از مرکب ها و سواری های طبیعی و غیر طبیعی از جهت ارزیابی و ارزش گذاری اخلاقی، همانند استفاده از نعمت های دیگراست. انسان در استفاده از این نعمت نیز – تا وقتی که با کمالات دیگر انسان مزاحمت نداشته باشد و نیز حقوق اجتماعی دیگران را از بین نبرد – آزاد است؛ ولی در سایه انگیزه های خاصی که به آن تعلّق می گیرد، می تواند ارزش اخلاقی مثبت یا منفی بیابد.

گرایش به زینت و جمال
در انسان در کنار گرایش ها و تمایلاتی که دارد، گرایش به زیبایی نیز وجود دارد که مستقلّ از نیازهای دیگر انسان است، هرچند که غالباً با آن ها توأم می شود.
استفاده از بوی خوش، یا دیدن رنگ مطبوع یا شکل زیبا و مناظر پرطراوت، یا درک جمال های معنوی و زیبایی های ادبی در شعر و نثر و نظایر آن، در زمره نیازهای طبیعی انسان نیستند و چنان نیست که اگر نباشد زندگی انسان به خطر بیفتد، ولی به هرحال لذّتی را برای انسان به ارمغان می آورند که گاهی بر لذّت های مادّی و مورد نیاز حیاتی انسان نیز می چربد. این گونه لذّت ها تحت عنوان زینت کردن و تجمّل می گنجند و لفظ زینت و جمال شامل همه آن ها می شود.
زینت تفاوت ظریفی با جمال دارد و آن این است که زینت صرفاً به زیباییِ عَرضی و آرایش اطلاق می شود، در صورتی که جمال به زیبایی اصلیِ خود شیء که به طور طبیعی در آن هست گفته می شود.

جمال دوستی در قرآن

الف. زینت های دنیوی
قرآن کریم بر این موضوع نیز بارها تکیه کرده و به این خواست و گرایش فطری انسان توجه فرموده است. خداوند در بعضی آیات تمام آن چه را در روی زمین هست زینت زمین معرفی کرده است:
إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَی الأرْضِ زِینَهً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أیُّهُمْ أحْسَنُ عَمَلاً؛ (20) ما آن چه را بر روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آنان [= انسان ها] را بیازماییم که کدام یک در رفتار خود نیکوترند.
گاهی نیز ستارگان را زینت آسمان معرفی می کند:
لَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ؛ (21) محققاً آسمان نزدیک را با چراغ هایی زینت بخشیدیم.

ب. زینت ها در جهان دیگر
مؤمنان در بهشت از زینت های خاصی استفاده می کنند و درکنار لذّتی که از خوردنی ها و نوشیدنی ها و پوشیدنی های بهشتی و دیگر لذایذ می برند، از این نوع لذّت (استفاده از زینت ها) نیز بهره مند می شوند.
خداوند این حقیقت را با تعابیر گوناگون در آیات قرآن کریم بیان کرده است:
جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا یُحُلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَ لُؤْلؤاً وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ *وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی أذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ؛ (22) باغ هایی اقامتی که در آن ها داخل شوند، در آن جا با دستبندهای طلا و گهر آراسته و زینت شوند و لباس هاشان در آن باغ ها از ابریشم و حریر باشد و گویند ستایش خداوندی را شایسته است که اندوه از ما بزدود که خدای ما بخشایش گر و قدرشناس است.

زینت و ارزش اخلاقی
ملاک حسن استفاده از زینت ها، این است که به شکلی با خدا و مبدأ و معاد انسان ارتباط یابد.
استفاده از زینت دو صورت دارد: یکی بهره مندی ازرؤیت و دیدن مناظر زیبای طبیعت است و دیگری آراستن لباس و موی سر و صورت و مرتب و تمیز کردن آن ها. طبیعی است ارتباط این دو نوع استفاده از زینت ها با خداوند نیز به دو شکل مختلف تصور می شود که ما در این جا یکی را «ارتباط در نتیجه» و دومی را «ارتباط در انگیزه عمل» نام می گذاریم.
منظور از ارتباط با خدا در نتیجه ی عمل، آن است که تحت تأثیر این نمعت ها به نحوی در حالات و معنویات انسان و رابطه ای که با خدا دارد تغییر مثبت حاصل شود.
منظور از ارتباط در انگیزه این است که انگیزه انسان دراستفاده از زینت ها، پیروی از دستورات الهی و آداب اخلاقی باشد. اسلام در بعضی موارد سفارش و تأکید می کند که مؤمن از زینت ها به گونه ویژه بهره ببرد. مؤمن با چنین انگیزه ای اگر با استفاده از زینت ها به آرایش خود بپردازد، کار او ارزش مثبت دارد و عبادی خواهد بود؛ برای نمونه:
اسلام به اجتماعات مؤمنان بسیار اهمیت می دهد و به منظور انس گرفتن آنان با هم سفارش های فراوان دارد و از آن جا که یکی از اسباب انس افراد آراستگی و پاکیزگی ظاهری است، به ویژه بر تزیین مؤمنان برای یکدیگر اهتمام می ورزد تا از این رهگذر رغبت آنان را برای معاشرت با هم افزایش دهد.
از این جاست که در اسلام زینت کردن مؤمنان به هنگام شرکت در اجتماعات ارزشمند معرفی شده است. به این آیه شریفه قرآن بنگریم:
یَا بَنِی آدَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ؛ (23) ای فرزندان آدم، به هنگام حضور در مساجد [و شرکت در اجتماعات مسلمانان] زینت خود را برگیرید.
مؤمنان وقتی در مجامع اسلامی که معمولاً در مسجد تشکیل می شود شرکت می کنند، باید ظاهر آراسته ای داشته باشند که دیگران میل و رغبت مصاحبت و گفت و گو با آن ها را داشته باشند.

پی نوشت ها :

10.نحل (16)، 80.
11.اعراف (7)، 26.
12.انبیاء (21)، 80.
13.توبه (9)، 71؛ صف (61)، 12.
14.کهف (18)، 31.
15.دخان (44)، 53.
16.انسان (76)، 21.
17. انعام (6)، 142.
18.غافر (40)، 79 و 80. ر. ک: ملا فتح الله کاشانی، منهج الصادقین، ج 8، ص 166.
19.زخرف (43)، 12.
20.کهف (18)، 7.
21.ملک (67)، 5.
22.فاطر (35)، 33 و 34.
23.اعراف (7)، 31. ر. ک: محمد السلمی السمرقندی، تفسیر هاشمی، ج 2، ص 12؛ سید محمد حسین طباطبائی، المیزان، ج 8، ص 67.
منبع : کتاب انسان سازی در قرآن