نویسنده:سعید رحمانى منبع:روزنامه ایران
بى گمان خواندن قرآن کریم تأثیر مثبتى بر روح و روان انسان مى گذارد. ولى خواندن آیات که به زبان عربى نازل شده، کمترین کارى است که یک مسلمان مى تواند انجام دهد. مراجعه به ترجمه فارسى قرآن کریم، راهى است براى فهمیدن بهتر آیات الهى. هر چند کسى ادعاى فهم و درک کامل آن را ندارد، اما به هر حال خوب است پس از خواندن هر آیه به معناى فارسى آن نیز توجه شود تا بتوان خواندن را به عمل کردن نزدیک کرد.
نخستین ترجمه
در زمان رسول مکرم اسلام (ص) گروهى از ایرانى هاى مسلمان نامه اى به سلمان فارسى مى نویسند و از او مى خواهند که سوره حمد را برایشان ترجمه کند و او نیز این کار را انجام مى دهد. در برخى از منابع آمده است که سلمان «بسم الله الرحمن الرحیم» را این طور ترجمه کرد: «به نام یزدان بخشاینده بخشایند» و رسول اکرم (ص) نیز ایرادى بر آن نگرفتند. بنابراین شاید بتوان گفت قدیمى ترین ترجمه قرآن، ترجمه فارسى آن است که ایرانى ها آغازگر آن بوده اند.
موافق و مخالف
همین ابتدا باید اشاره کنیم که برخى با هرگونه ترجمه قرآن کریم مخالفند و معتقدند که اعجاز بیانى قرآن کریم در ترجمه رعایت نمى شود. البته این صحیح است که کلمات فارسى ظرفیت انتقال معناى کلام عربى را ندارد اما اینها دلیل قانع کننده اى براى ترجمه نکردن قرآن کریم نیست. فراگیرى زبان عربى و آشنایى با زبان قرآن کریم بهترین راه براى فهم آن است اما نباید از همه توقع داشت که به زبان عربى مسلط شوند و بدون نیاز به ترجمه، قرآن کریم را بخوانند و بفهمند. علاوه بر این و از آن جایى که این کتاب آسمانى براى تمام انسانها نازل شده است، توقع بى جایى است که بخواهیم ملل مختلف را که هر کدام با زبان خاصى حرف مى زنند وادار کنیم عربى را آنقدر خوب یاد بگیرند که دیگر نیازى به ترجمه نباشد. پس باید به طرفداران و موافقان ترجمه حق بدهیم و با توجه به ضعف هاى ترجمه، وجود آن را لازم و ضرورى بدانند.
معناى ترجمه
دهخدا اصل لغت ترجمه را فارسى مى داند و مى گوید: ترجمان از تر زبان گرفته شده و دکتر معین در فرهنگ خود آورده است: «ترجمه از مصدر گزاردن، گزارش کردن و گردانیدن از زبانى به زبانى دیگر است.»
اما دیگران نیز نظراتى درباره معناى کلمه ترجمه دارند. برخى معتقدند: ترجمه یعنى رساندن کلام به کسى که آن را نشنیده است و عده اى ترجمه را بیان بیوگرافى یا شرح حال مى دانند. اما در عرف، بیشتر به برگرداندن معناى کلامى از زبانى به زبان دیگر ترجمه مى گویند.
انواع ترجمه
استاد معرفت، انواع ترجمه را به سه دسته تقسیم مى کند:
۱- ترجمه تحت اللفظى یا همگام. به این صورت که مترجم به جاى هر کلمه از زبان اصلى، کلمه اى از زبان مورد نظر را جایگزین مى کند. سپس جمله ها و ترکیب بندى هاى کلام را یک به یک، کلمه به کلمه، تعویض و تبدیل مى کند و تا پایان همین گونه ادامه مى دهد. این نوع ترجمه به دلیل آنکه زیبایى سخن را منتقل نمى کند چندان مطلوب به نظر نمى رسد.
۲- ترجمه آزاد: در این روش مترجم مى کوشد معنایى را از قالبى به قالب دیگر بریزد تا معناى مورد نظر کاملاً ادا شود. یعنى تا آنجا که ممکن است منظور متن اصلى برگردانده شود و تا حد امکان کلمات متن اصلى و ترجمه، مطابق یکدیگر و جایگزین هم شوند. در غیر این صورت به تقدم و تأخر و کم و زیاد کردن برخى عبارات دست مى زند. نام دیگر این ترجمه، ترجمه معنوى است که از بهترین روش هاى ترجمه است.
۳- ترجمه تفسیرى: در این نوع ترجمه مترجم به شرح و بسط مطالب مى پردازد ولى به زبان دیگرى غیر از زبان اصلى متن، مانند تفسیرهاى فارسى قرآن کریم .
ترجمه خوب
شاید مهم ترین نکته در ترجمه قرآن مجید ، رعایت امانت الهى است. یعنى باید نزدیک ترین کلمه از نظر معنا به کلمه اصلى انتخاب شود تا پیام الهى صحیح و کامل منتقل شود. گرچه باز هم برخى معتقدند که براى بسیارى از کلمات عربى نمى توان معادل فارسى پیدا کرد اما به هر حال مترجم باید بکوشد بهترین کلمات و نزدیکترین واژه ها را انتخاب کند.
گذشته از این، سادگى و روانى ترجمه نیز باید مدنظر قرار بگیرد تا براى مخاطب عام قرآن کریم قابل استفاده وسهل تر باشد. روشن است که کلمات سنگین و ناآشنا و ثقیل نه تنها مخاطب را جذب مى کند بلکه ممکن است ترجمه اى دیگر هم براى ترجمه اول نوشته شود تا مفهوم به خواننده قرآن کریم منتقل شود.
بنابراین مترجم قرآن کریم باید ضمن تسلط بر دو زبان فارسى و عربى کارشناس علوم قرآن کریم و تفسیر باشد. علاوه بر اینها شخصیت روحى و معنوى مترجم مى تواند بر ترجمه او اثرگذار باشد. مترجم قرآن کریم، مترجم کلام الهى از زبانى به زبان دیگر است و این جایگاه کمى نیست.
قدیمى ترین ترجمه قرآن کریم که موجود است، «قرآن قدس» نام دارد وترجمه معروف مرحوم الهى قمشه اى سرآغازى براى ترجمه هاى تازه و دوره جدید ترجمه قرآن کریم بوده است. این ترجمه از رایج ترین ترجمه هاى ۵۰سال اخیر است.
بهاءالدین خرمشاهى، مترجم و قرآن پژوه معتقد است: «مردم عادى قادر به تفکیک اضافه ها و متن اصلى در ترجمه الهى قمشه اى نیستند. اگر مترجم دانشور مى توانست افزوده هاى خود را در داخل قلاب یا پرانتز بیاورد بسیار خوب بود و کارى بود کارستان. ولى چنین نکرده است و این ترجمه زیر بار این عیب و ایراد نمى تواند کمر راست کند.»
در این میان، گاهى از ترجمه هاى محمد مهدى فولادوند و سیدجلال الدین مجتبوى به عنوان بهترین ترجمه هاى معاصر نام برده مى شود. فولادوند استاد بازنشسته دانشگاه تهران است. او بى آنکه عجله اى براى انتشار ترجمه خود داشته باشد سالها و بارها آن را بازخوانى کرد و به مدت ۳ سال با نظارت گروه۶ نفره ترجمه اش را ویرایش کرد.
ترجمه فولادوند ترجمه اى نسبتاً ساده و روان است که مفاهیم در آن به هیچ عنوان پیچیده نیستند و اضافه هاى تفسیرى اش در داخل قلاب آمده است. مترجم درباره ترجمه اش مى نویسد: «ما به عنایت الهى کوشیده ایم که با حداقل توضیحات بین الهلالین، معناى بلند کتاب آسمانى را توضیح دهیم و ضمایر حروف مؤکده و مقدره را نادیده و تا حد ممکن از آن متن مقدس فاصله نگیریم و احیاناً اگر مقتضى موجود و مانع مفقود بود، نوعى وزن عروضى را در انعکاس پاره اى از آیات مکى چاشنى ترجمه کنیم.»
سیدجلال الدین مجتبوى نیز استاد دانشگاه تهران است و در ترجمه اش متن قرآنى و متن فارسى در دو صفحه جداگانه آمده، یعنى در سمت راست متن آیات و در صفحات سمت چپ ترجمه فارسى آورده شده است. در بین ترجمه جملاتى به عنوان توضیح یا تفسیر در بین قلاب قرار گرفته و هر جا که مرجع ضمیرى مشخص نبوده، آن مرجع در داخل پرانتز آمده است.
مجتبوى نیز در پایان ترجمه اش اشاره مى کند « در این ترجمه تا آنجا که ممکن بوده است از کلمات فارسى استفاده کرده ایم که این مقتضاى ترجمه است ولى معتقد به نوشتن فارسى سره نیستیم زیرا زبانى نامفهوم است.»
موسوى گرمارودى نیز ترجمه اى بر قرآن نوشته است که با توجه به توانایى هاى این مترجم، مى توان آن را یک ترجمه خوب ادبى نامید. وى در باره ترجمه اش نوشته است: «زبان ترجمه من، نثر معیار است با اندک چاشنى باستان گرایى. آن هم به این سبب که قرآن کریم در پانزده قرن پیش و براساس زبان عربى فصیح رایج آن روزگار فرو فرستاده شده است و خواسته ام اندکى باستان گرایى داشته باشد اما نه چندان که از نثر معیار دور شود.»
ترجمه اى متفاوت
در میان همه ترجمه ها که نثر است، امید مجد، قرآن کریم را به زبان نظم ترجمه کرده است. این ترجمه شامل ۱۸ هزار بیت و در قالب مثنوى است.
فولادوند درباره این ترجمه مى گوید: برگرداندن سخن خداوند به نظم بسیار دشوار و مشکل است و ما در نثر هم خالى از اشتباه نیستیم. او مى نویسد: «در دهه اخیر ترجمه هاى قرآن کریم افتان و خیزان مى رود تا راه درست خود را پیدا کند.» بهاءالدین خرمشاهى درباره امید مجد که قرآن کریم را در سن ۲۵ سالگى به نظم درآورده این گونه مى نویسد: «بنده به عنوان یک آشنا با ادب فارسى و ترجمه قرآن کریم و مسائل قرآن پژوهى، ترجمه ایشان را مى پسندم و سادگى و روانى و بى پیرایگى آن به دلم مى نشیند.»
در هر حال آنچه مسلم است این است که همه کوشیده اند تا بتوانند پیام الهى را بى کم و کاست در دسترس مسلمانان قرار دهند. نکته مهم در این میان آن است که تا حد توان و هر کس در جایگاه خود، حق حقیقى پیام خداى متعال را انجام دهد و راهى به سوى عبودیت در پیش گیرد.
بسم الله الرحمن الرحیم(۱) الحمدلله رب العالمین(۲) الرحمن الرحیم(۳) مالک یوم الدین(۴) ایاک نعبد و ایاک نستعین(۵) اهدناالصراط المستقیم(۶) صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم ولاالظالین(۷)
ترجمه الهى قمشه اى: به نام خداوند بخشنده مهربان(۱) ستایش خداى را که پروردگار جهانیان است(۲) خدایى که بخشنده و مهربان است(۳) پادشاه روز جزاست (روز کیفر نیک و بد خلق)(۴) پروردگارا تنها تو را مى پرستیم و از تو یارى مى جوییم و بس(۵) تو ما را به راه راست هدایت فرما(۶) راه آنان که به آنها انعام فرمودى نه راه کسانى که برآنها خشم فرمودى و نه گمراهان عالم(۷)
ترجمه محمد مهدى فولادوند:
به نام خداوند رحمتگر مهربان(۱) ستایش خدا را که پروردگار جهانیان(۲) (خداوند) رحمتگر مهربان(۳) مالک (وپادشا) روز جزاست(۴) تو را مى پرستیم تنها و بس، به جز تو نجوییم یارى
ز کس(۵) به راه راست ما را راهبر باش(۶) راه آنان که برخوردارشان کرده اى، نه کسانى که در خور خشم اند و نه گمراهان(۷)
ترجمه جلال الدین مجتبوى:
به نام خداوندبخشاینده مهربان(۱) سپاس و ستایش خداى راست، پروردگار جهانیان(۲) آن بخشاینده مهربان(۳) خداوند- یا فرمانرواى- روز حساب و پاداش(۴) تنها تو را مى پرستیم و از تو یارى مى خواهیم(۵) راه راست را به ما بنماى- و ما را بر آن پایدار بدار(۶) راه کسانى که به آنها نعمت داده اى- نیکو داشت کردى- نه خشم گرفتگان برآنان و نه گمراهان(۷)
ترجمه ابوالقاسم پاینده:
به نام خداى رحمان رحیم(۱) ستایش خدا را که پروردگار همگان(۲) رحمان و رحیم(۳) فرمانرواى رو جزاست(۴) [خدایا] تو را مى پرستیم و از تو یارى مى خواهیم(۵) ما را به راه راست هدایت فرما(۶) راه کسانى که موهبتشان داده اى، نه غضب شدگان و گمراهان(۷)
ترجمه بهاءالدین خرمشاهى:
به نام خداوند بخشنده مهربان(۱) سپاس خداوند را که پروردگار جهانیان است(۲) خداى رحمان مهربان(۳) دادار روز جزا(۴) [خداوندا] تنها تو را مى پرستیم و تنها از تو یارى مى خواهیم(۵) ما را به راه راست استوار بدار(۶) راه کسانى که آنان را نواخته اى، آنان نه که از نظر انداخته اى، و نه گمراهان(۷)
ترجمه امید مجد:
سرآغاز گفتار نام خداست
که رحمتگر و مهربان خلق راست
ستایش بود ویژه کردگار
که بر عالمین است پروردگار(۱)
که بخشنده و مهربان است نیز(۲)
بود صاحب عرصه رستخیز(۳)
تو را مى پرستیم تنها و بس
نداریم یاور به غیر توکس (۴)
بشو هادى ما به راه درست(۵)
ره آن که منعم ز نعمات توست
نه آنان که خشمت برایشان رواست
نه آن ها که هستند گمره ز راست(۶)