مجری: علی صبوحی طسوجی

هر یک از سوره های قرآن کریم، به عنوان مصداق تام و رسمی سخن حکیمانه، دارای دو ویژگی اساسی است: نخست، انسجام سخن؛ دوم، هدایتی بودن سخن؛ در کتاب آموزش تدبر در سوره های قرآن کریم «3»، در ارائه تدبر هر سوره بخشی مستقل برای تبیین هر یک از این دو ویژگی اساسی در نظر گرفته شده است، گفتنی است سوره های مورد بحث در این کتاب، غالباً چند فصلی هستند:
$ انسجام سخن در سوره های قرآن کریم
اقتضای حکمت متکلم آن است که منسجم سخن بگوید و اجزاء کلام او از هم گسسته و در هم ریخته نباشد. عقل سلیم چنین حکم می کند که سخن منسجم از سخن پراکنده، با اجزای بی ربط و درهم بهتر است؛ پس اگر چنین است، باید اقرار کنیم که اولین و والاترین سخن منسجم، کلام خدای سبحان در قرآن کریم است. خلافِ اقرار به حکمت اعلای خدای متعالی است، که انسجام را برای سخن خویش، کمال بدانیم و در عین حال، کلام حضرتش را از انسجام بی بهره تلقی کنیم، به ویژه آنکه ذات پاکش در قرآن نورانیش، هر گونه اختلاف و ناهماهنگی را از ساحت کلام خویش دور دانست و آن را لایق نطق پرحجاب بشر معرفی کرد، پس چرا بشری که به اقتضای جهل و جهالت، از ناهماهنگی و پراکندگی در سخن گفتن مبرا نیست، سخن خدای منزه از هر نقص و عیب را، منزه از در هم ریختگی و ناهماهنگی نمی داند؟ علت این پندار، تدبر نکردن در قرآن است، چه اینکه خدا فرمود: « أَفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلاَفًا کَثِیرًا » (1)
انسجام در هر یک از سوره های قرآن کریم با توجه به چهار محور زیر بررسی می شود:
1. پیوستگی: منظور از پیوستگی، ارتباط ادبی، اسلوبی و محتوایی آیات سوره است. با بررسی پیوستگی آیات، سطحی از انسجام سوره، کشف؛ و به تبع آن، گسست های ادبی، اسلوبی و محتوایی نیز آشکار می گردد؛ بدین ترتیب، سوره کلام بندی می شود.
2. هم بستگی، مراد از هم بستگی، ارتباط و اشتراک ظاهری کلام های سوره است. با مطالعه هم بستگی کلام ها، سطحی دیگر از انسجام سوره، کشف؛ و به دنبال آن، مرزهای فقدان هم بستگی نیز مشخص می شود؛ بدین ترتیب، سوره فصل بندی می شود.
3. تناسب: منظور از تناسب، نسبت ظواهر فصل های سوره با یکدیگر است. با مطالعه تناسب آخرین سطح از انسجام سوره نیز کشف می شود.
4. هماهنگی: هماهنگی، مفهومی در عرض مفاهیم سه گانه بالا نیست. توضیح: با بررسی پیوستگی، سیر پیوسته آیات مرتبط یک کلام به دست می آید، اما قله واحد آنها، یا به دیگر بیان غرض واحدشان کشف نمی شود. کشف غرض واحد یک کلام، منوط به بررسی هماهنگی آیات آن است؛ هم چنین با مطالعه هم بستگی، سیر کلام های هم بسته یک فصل مشخص می شود، اما غرض واحد فصل به دست نمی آید. کشف غرض واحد یک فصل، مستلزم بررسی هماهنگی کلام های آن است؛ بر همین منوال، با مطالعه تناسب، سیر متناسب فصل های یک سوره کشف می شود، اما غرض واحد سوره به دست نمی آید. نیل به غرض واحد سوره، نیازمند بررسی هماهنگی فصل های آن است؛ بنابراین منظور از هماهنگی، هم هدفی یا هم غرضی است که در سطح آیات یک کلام، متدبر را به غرض واحد کلام؛ در سطح کلام های یک فصل، متدبر را به غرض واحد فصل؛ و در سطح فصل های یک سوره، او را به غرض واحد سوره می رساند. اگر هر کلام، فصل یا سوره چند فصلی را به یک مثلث تشبیه کنیم، پیوستگی آیات، هم بستگی کلام ها یا تناسب فصل ها، به منزله قاعده این مثلث؛ و هماهنگی آیات، کلام ها یا فصلها، به منزله قله این مثلث است.

تذکر مهم:
کشف هماهنگی و نیل به غرض واحد سوره های چند فصلی از عهده تدبر خارج است، زیرا رسیدن به غرض واحد در چنین سوره هایی مستلزم استفاده از دلالت های التزامی غیر بین است و آن هم نیازمند تسلط بیشتر بر معارف و قواعد عقلی بوده و فعالیتی عمومی نیست. لزوم بهره گیری از دلالت های التزامی در این سطح ناشی از فاصله غرض واحد سوره های چند فصلی با ظاهر آیات سوره است. توضیح آنکه، غرض کلام به طور مستقیم، مبتنی بر ظواهر آیات است و با دلالتهای تطابقی به دست می آید؛ غرض فصل، تنها با یک واسطه ( یعنی غرض کلام ها ) مبتنی بر ظواهر الفاظ است و این واسطه با توجه به اشتراکات ظاهری کلام ها قابل جبران است، بنابراین غرض فصل با استفاده از دلالتهای تطابقی، یا التزامی بین قابل استفاده است؛ اما غرض سوره ی چند فصلی با دو واسطه ( یعنی غرض کلام ها و غرض فصل ها ) مبتنی بر ظواهر الفاظ است و به همین دلیل، رسیدن به آن، غالباً نیازمند استفاده از دلالت های التزامی غیر بین نیز هست و این از عهده عموم خارج است و تخصص خاص خود را می طلبد، از این رو به سطحی بالاتر، مانند تفسیر تدبری واگذار شده است و در آموزش تدبر « 3 » و « 4 »، تنها به بیان سیر هدایتی در سوره های چند فصلی بسنده می شود.

1- انسجام سخن در سوره مبارکه احزاب
این سوره مبارکه، دارای دو فصل است: فصل نخست، آیات 1 تا 44؛ و فصل دوم، آیات 45 تا 73؛ در ادامه، انسجام سخن در فصلها و میان فصلهای سوره، به صورت اجمالی تبیین می گردد. بدین معنی که پیوستگی آیات هر کلام، هم بستگی کلام های هر فصل و تناسب فصلهای سوره بیان می شود و هماهنگی آیات و کلامها و فصلها در بخش دوم و همراه با فضا و سیر هدایتی مطرح می گردد. إن شاء الله تعالی.

1-1- فصل نخست. آیات 1 تا 44
این فصل از سوره مبارکه احزاب، دارای پنج کلام است: کلام نخست، آیات 1 تا 8؛ کلام دوم، آیات 9 تا 27؛ کلام سوم، آیات 28 تا 35؛ کلام چهارم، آیات 36 تا 40؛ و کلام پنجم، آیات 41 تا 44؛ در ادامه، پیوستگی آیات هر کلام و هم بستگی کلامهای این فصل بیان می شود. إن شاء الله تعالی.

1-1-1- کلام نخست. آیات 1 تا 8
یا أَیهَا النَّبِی اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا«1» وَاتَّبِعْ مَا یوحَى إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا«2» وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلًا«3» مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَینِ فِی جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِیاءَکُمْ أَبْنَاءَکُمْ ذَلِکُمْ قَوْلُکُمْ بِأَفْوَاهِکُمْ وَاللَّهُ یقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یهْدِی السَّبِیلَ«4» ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ وَلَیسَ عَلَیکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَکِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا«5»النَّبِی أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِیائِکُمْ مَعْروفًا کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُورًا«6» وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنْکَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى ابْنِ مَرْیمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُمْ مِیثَاقًا غَلِیظًا«7» لِیسْأَلَ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَأَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَابًا أَلِیمًا«8»

پیوستگی آیات کلام 1:
انسجام آیات این کلام، بر محور ابطال فرهنگ جامعه هم عصر نزول، در مورد «مادر پنداشتن زنان مطلقه از طریق ظهار» و «پسر پنداشتن پسر خوانده ها»، قابل تبیین است. توضیح: ابتدا، فرامینی خطاب به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم)، در راستای آماده سازی ایشان برای مقاومت در برابر فشارهای ناشی از ابطال فرهنگ مذکور است. فشارهایی که از سوی کافران و منافقان طراحی می شود (آیات 1 تا 3) سپس ابلاغ بطلان فرهنگ پیش گفته و دستورات متناسب با آن است (آیات 4 و 5) در ادامه با طرح سزاوارتر بودن رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) بر مؤمنان حتی از خود مؤمنان، اعمال فشار بر رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) را زیر سؤال می برد و با طرح سزاوارتر بودن بعضی از اولوالأرحام بر بعض دیگر از مؤمنان و مهاجران، فلسفه ابطال فرهنگ عمومی درباره ظهار و پسرخوانده ها را بیان می فرماید (آیه 6) آنگاه بیانی کلّی در ارتباط با آیات قبل ارائه می کند. درباره اخذ میثاق از انبیاء (علیهم السّلام) سخن می گوید که با فرامین ابلاغ شده به رسول معظم اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) در آیات قبل مرتبط است و از سنجش صدق صادقان و آماده سازی عذاب برای کافران، در برابر انبیای الهی سخن می گوید که با فحوای نهی از اعمال فشار بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) یا همراهی با جریان فشار بر آن حضرت در آیات قبل مرتبط است. (آیات 7 و 8)
آیه 9، سرآغاز خطاب به مؤمنان در یادآوری برخی از رویدادهای مربوط به جنگ احزاب است.

2-1-1- کلام دوم. آیات 9 تا 27
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللَّهِ عَلَیکُمْ إِذْ جَاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیهِمْ رِیحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَکَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرًا«9» إِذْ جَاءُوکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا«10» هُنَالِکَ ابْتُلِی الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِیدًا«11» وَإِذْ یقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا«12» وَإِذْ قَالَتْ طَائِفَهٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِنْهُمُ النَّبِی یقُولُونَ إِنَّ بُیوتَنَا عَوْرَهٌ وَمَا هِی بِعَوْرَهٍ إِنْ یرِیدُونَ إِلَّا فِرَارًا«13» وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَیهِمْ مِنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَهَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا یسِیرًا«14» وَلَقَدْ کَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لَا یوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولًا«15» قُلْ لَنْ ینْفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لَا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلًا«16» قُلْ مَنْ ذَا الَّذِی یعْصِمُکُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِکُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِکُمْ رَحْمَهً وَلَا یجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیا وَلَا نَصِیرًا«17» قَدْ یعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ وَالْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَینَا وَلَا یأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلًا«18» أَشِحَّهً عَلَیکُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَیتَهُمْ ینْظُرُونَ إِلَیکَ تَدُورُ أَعْینُهُمْ کَالَّذِی یغْشَى عَلَیهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُمْ بِأَلْسِنَهٍ حِدَادٍ أَشِحَّهً عَلَى الْخَیرِ أُولَئِکَ لَمْ یؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یسِیرًا«19» یحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یذْهَبُوا وَإِنْ یأْتِ الْأَحْزَابُ یوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یسْأَلُونَ عَنْ أَنْبَائِکُمْ وَلَوْ کَانُوا فِیکُمْ مَا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلًا«20» لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کَانَ یرْجُو اللَّهَ وَالْیوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا«21» وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَانًا وَتَسْلِیمًا«22» مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ ینْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا«23» لِیجْزِی اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَیعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِنْ شَاءَ أَوْ یتُوبَ عَلَیهِمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُورًا رَحِیمًا«24» وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیظِهِمْ لَمْ ینَالُوا خَیرًا وَکَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ وَکَانَ اللَّهُ قَوِیا عَزِیزًا«25» وَأَنْزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِنْ صَیاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقًا«26» وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَمْ تَطَئُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیءٍ قَدِیرًا«27»

پیوستگی آیات کلام 2: انسجام آیات این کلام، بر محور جنگ احزاب، قابل ذکر است. توضیح: ابتدا، تحلیلی از جنگ احزاب، به عنوان ابتلای الهی مؤمنان در ایمان به رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) است (آیات 9 تا 11) ابتلایی که چهره منافقانه برخی را افشا کرده (آیات 12 تا 20) و اسوه های تبعیت از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) را نیز مشخص کرده است (آیات 21 تا 23) سپس با بیان فلسفه این ابتلا، ادامه یافته (آیه 24) و با یادآوری کفایت خدا برای مؤمنان در جریان این ابتلا پایان یافته است (آیات 25 تا 27)
آیه 28 سرآغاز خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در چارچوب نصیحت همسران ایشان است.

3-1-1- کلام سوم. آیات 28 تا 35
یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْوَاجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاهَ الدُّنْیا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَینَ أُمَتِّعْکُنَّ وَأُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا«28» وَإِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَهَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْکُنَّ أَجْرًا عَظِیمًا«29» یا نِسَاءَ النَّبِی مَنْ یأْتِ مِنْکُنَّ بِفَاحِشَهٍ مُبَینَهٍ یضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَینِ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یسِیرًا«30» وَمَنْ یقْنُتْ مِنْکُنَّ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحًا نُؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَینِ وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقًا کَرِیمًا«31» یا نِسَاءَ النَّبِی لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَیتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا«32» وَقَرْنَ فِی بُیوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیهِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاهَ وَآتِینَ الزَّکَاهَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا«33» وَاذْکُرْنَ مَا یتْلَى فِی بُیوتِکُنَّ مِنْ آیاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَهِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفًا خَبِیرًا«34» إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَهً وَأَجْرًا عَظِیمًا«35»

پیوستگی آیات کلام 3: انسجام آیات این کلام، بر محور نصیحت همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) قابل طرح است. توضیح: ابتدا، نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) را مأمور ساخته که همسرانشان را در معرض انتخاب قرار دهند. بدین بیان که یا حیات دنیا و جدایی از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را برگزینند و یا خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) و زندگی با پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را (آیات 28 و 29) سپس دو برابر بودن عذاب آنان در صورت ارتکاب فاحشه مبینه و دو برابر بودن پاداش آنان در صورت فرمان برداری از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) را به ایشان گوشزد فرموده است (آیات 30 و 31) آنگاه مجموعه ای از اوامر و نواهی را خطاب به ایشان ایراد فرموده (آیات 32 تا 34) و درنهایت اوصافی را به عنوان الگو برای آنان مطرح ساخته است (آیه 35)
آیه 36 سرآغاز سیاق مربوط به ازدواج رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) با زینب، همسر مطلقه زید، پسرخوانده رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) است. گفتنی است، کلام چهارم فصل نخست سوره احزاب، تنها کلامی از این سوره مبارکه است که بدون ندا و منادی مستقل آغاز می شود و شاید فلسفه این امر، اشاره به ربط این کلام با کلام سوم باشد. سایر کلامهای این سوره، با ندا و منادی «یا أیها النبی» و یا «یا أیها الّذین آمنوا» آغاز شده است.

4-1-1- کلام چهارم. آیات 36 تا 40
وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَهٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ یکُونَ لَهُمُ الْخِیرَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ یعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِینًا«36» وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَیهِ أَمْسِکْ عَلَیکَ زَوْجَکَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَیدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاکَهَا لِکَی لَا یکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا«37» مَا کَانَ عَلَى النَّبِی مِنْ حَرَجٍ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّهَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا«38» الَّذِینَ یبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیخْشَوْنَهُ وَلَا یخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَکَفَى بِاللَّهِ حَسِیبًا«39» مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِکُمْ وَلَکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیینَ وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیمًا«40»

پیوستگی آیات کلام چهارم:
انسجام آیات این کلام بر محور ازدواج رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) با زینب قابل تبیین است. توضیح: ابتدا، از لزوم اطاعت مردان و زنان مؤمن از تصمیمات خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) و پرهیز ایشان از اعمال اختیار در این محدوده سخن گفته و این، بیان لزوم اطاعت محض مردان و زنان مؤمن ( از جمله، زینب ) نسبت به اقدام رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) درباره ازدواج با زینب است (آیه 36) سپس نگرانی رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) درباره ازدواج با او را یادآوری فرموده و شکستن سنت جاهلی جاری در خصوص پسر پنداشتن پسر خوانده ها و ترک ازدواج با همسران مطلقه ایشان را، فلسفه اقدام الهی رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) دانسته است (آیه 37) آنگاه از نفی محدودیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) در عمل به مباحات و تطبیق آن با جریان تبلیغ رسالات خدا از سوی انبیاء (علیهم السّلام) سخن به میان آورده که این نیز برای تطبیق با ماجرای ازدواج آن حضرت با زینب است (آیات 38 و 39) سپس با نفی پدر بودن رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) برای حتی احدی از رجال امت، بر پسر نبودن زید برای آن حضرت و در نتیجه بلا اشکال بودن ازدواج آن حضرت با مطلقه زید تأکید کرده است (آیه 40)
آیه 41 سرآغاز خطاب به مؤمنان برای توصیه ایشان به ذکر و تبشیر ایشان است.

5-1-1- کلام پنجم. آیات 41 تا 44
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا«41» وَسَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَأَصِیلًا«42» هُوَ الَّذِی یصَلِّی عَلَیکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیمًا«43» تَحِیتُهُمْ یوْمَ یلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْرًا کَرِیمًا«44»

پیوستگی آیات کلام پنجم:
انسجام آیات این کلام، بر محور توصیه به مؤمنان و بشارت متناسب با آن، قابل بیان است. توضیح: ابتدا مؤمنان را به ذکر فراوان و تسبیح شبانه روزی خدا دعوت می کند (آیات 41 و 42) سپس در راستای همین توصیه، از رحمت خدا بر مؤمنان در خارج کردن ایشان از تاریکیها به سمت نور و پاداش اخروی مؤمنان سخن می گوید (آیات 43 و 44)

6-1-1- هم بستگی کلام های فصل نخست
هم بستگی کلام های این فصل در چند بند قابل بیان است:
1. کلام نخست این فصل، درباره ابطال فرهنگ جامعه هم عصر نزول در دو مورد «مادر انگاشتن زنان مطلقه از طریق ظهار» و «پسر پنداشتن پسر خوانده ها» است. از همان کلام مشخص می شود که در این سوره، ابطال فرهنگ جاهلی جامعه در مورد دوم، از اهمیت بیشتری برخوردار است (و ما جعل ادعیائکم أبنائکم …) زیرا خدای متعالی در مورد آن، افزون بر ابطال، به ابلاغ دستور العمل نیز اقدام فرمود (ادعوهم لآبائهم …)؛ کلام چهارم این فصل نیز در همین رابطه است. بدین بیان که ازدواج رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) با زینب، همسر مطلقه زید، پسر خوانده پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم)، به دستور خدا و برای ابطال این فرهنگ صورت گرفته است (فَلَمَّا قَضَى زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ) رابطه مذکور بین کلام اول و چهارم، حاکی از آن است که کلام دوم و سوم نیز به نحوی در ارتباط با همین مبحث هستند.
2. انتهای کلام نخست این فصل، درباره اخذ میثاق از انبیاء سخن می گوید و در ادامه، هدف از این میثاق را سنجش صدق صادقان امت در تعامل با انبیاء و عذاب دردناک کافران می داند (لِیَسْئَلَ الصّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً أَلِیماً)؛ فرازهای انتهایی کلام دوم نیز هدف از ابتلای مؤمنان در جنگ احزاب را در همین راستا بیان کرده است (لِّیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِن شَاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ …) بدین ترتیب کلام دوم، مصداقی برای یادآوری ابتلای الهی در خصوص میثاق مذکور در انتهای کلام اول است. آیات 12، 21 و 22 نیز مؤید وجه مذکور برای هم بستگی کلام اول و دوم است.
3. با توجه به آنچه بیان شد، کلام چهارم با کلام نخست هم بسته است. کلام نخست هم با کلام دوم هم بسته است. بنابراین کلام چهارم نیز به واسطه کلام اول با کلام دوم هم بسته است. طراحی نقش آفرینی کلام سوم در میان این سه کلام هم بسته، حاکی از آن است که نصایح، اوامر و نواهی ایراد شده خطاب به همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) با فشارهای ناشی از ابطال فرهنگ «پسر پنداشتن پسر خوانده ها» از طریق ازدواج پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) با زینب مرتبط است. فشارهایی که منافقان و کافران عامل اصلی آن بودند و ممکن بود، زنان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) خواسته یا ناخواسته، یکی از عوامل عملیاتی آن باشند. با این بیان، هم بستگی کلام سوم با کلام های اول و دوم و چهارم، مشخص می شود.
4. همه کلام های این فصل با ندا و منادای مستقلی آغاز شده است، به جز کلام چهارم؛ کلام نخست (یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ …)، کلام دوم (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا …)، کلام سوم (یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ …)، کلام چهارم ( وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَهٍ …)، کلام پنجم (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا …) این وضعیت، نشانه ای از هم بستگی کلام چهارم با کلام قبل از خود است. یعنی ماجرای ازدواج پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) با زینب در ارتباط با نصایح و اوامر و نواهی مربوط به همسران ایشان است.
5. براساس آنچه در چهار بند پیشین گفته شد، هم بستگی چهار کلام اول این فصل با یکدیگر روشن است. کلام پنجم نیز با این مجموعه منسجم، هم بسته است. شمه ای از این هم بستگی با توجه به تکرار فرمان به ذکر در طول کلام های فصل قابل تشخیص است: کلام دوئم (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللَّهِ …)، (لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرً )؛ کلام سوم (وَ اذْکُرْنَ ما یُتْلى‏ فی‏ بُیُوتِکُنَّ …)، (وَ الذّاکِرینَ اللّهَ کَثیرًا وَ الذّاکِراتِ…)؛ کلام پنجم (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا…)
هیچ کدام از موارد هم بستگی میان کلامهای پنج گانه بالا، بین این کلامها و کلامهای بعدی سوره برقرار نیست و این دلیل جدایی فصل دوم از فصل اول است. از سوی دیگر، کلام های فصل دوم با یکدیگر هم بسته اند به نحوی که این هم بستگی را با کلام های فصل اول ندارند. با این بیان، تصدیق جدایی فصل دوم از فصل نخست، پس از مطالعه هم بستگی کلام های فصل دوم، آسان تر است.

2-1- فصل دوم. آیات 45 تا 71
این فصل از سوره مبارکه احزاب، دارای شش کلام است: کلام نخست، آیات 45 تا 48؛ کلام دوم، آیه 49؛ کلام سوم، آیات 50 تا 52؛ کلام چهارم، آیات 53 تا 59؛ کلام پنجم آیات 60 تا 68، و کلام ششم، آیات 69 تا 73؛ در ادامه، انسجام سخن در کلامها و میان کلامهای این فصل تبیین می گردد. إن شاء الله تعالی.

1-2-1- کلام نخست. آیات 45 تا 48
یا أَیهَا النَّبِی إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِیرًا«45» وَدَاعِیا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجًا مُنِیرًا«46» وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیرًا«47» وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلًا«48»

پیوستگی آیات کلام 1:
انسجام آیات این کلام، بر محور فرامین الهی خطاب به پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) قابل بیان است و این امر، نیازمند توضیح نیست.
آیه 49 خطاب به مؤمنان در خصوص برخی از احکام طلاق است.

2-2-1- کلام دوم. آیه 49
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَکُمْ عَلَیهِنَّ مِنْ عِدَّهٍ تَعْتَدُّونَهَا فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا«49»

پیوستگی آیات کلام 2:
این کلام تنها یک آیه درباره نفی عده در صورت طلاق قبل از مس است. آیه 50 سرآغاز خطاب به رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) در خصوص ازدواج ایشان است.

3-2-1- کلام سوم. آیات 50 تا 52
یا أَیهَا النَّبِی إِنَّا أَحْلَلْنَا لَکَ أَزْوَاجَکَ اللَّاتِی آتَیتَ أُجُورَهُنَّ وَمَا مَلَکَتْ یمِینُکَ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیکَ وَبَنَاتِ عَمِّکَ وَبَنَاتِ عَمَّاتِکَ وَبَنَاتِ خَالِکَ وَبَنَاتِ خَالَاتِکَ اللَّاتِی هَاجَرْنَ مَعَکَ وَامْرَأَهً مُؤْمِنَهً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِی إِنْ أَرَادَ النَّبِی أَنْ یسْتَنْکِحَهَا خَالِصَهً لَکَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَیهِمْ فِی أَزْوَاجِهِمْ وَمَا مَلَکَتْ أَیمَانُهُمْ لِکَیلَا یکُونَ عَلَیکَ حَرَجٌ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا«50» تُرْجِی مَنْ تَشَاءُ مِنْهُنَّ وَتُؤْوِی إِلَیکَ مَنْ تَشَاءُ وَمَنِ ابْتَغَیتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیکَ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ تَقَرَّ أَعْینُهُنَّ وَلَا یحْزَنَّ وَیرْضَینَ بِمَا آتَیتَهُنَّ کُلُّهُنَّ وَاللَّهُ یعْلَمُ مَا فِی قُلُوبِکُمْ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَلِیمًا«51» لَا یحِلُّ لَکَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدُ وَلَا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا مَا مَلَکَتْ یمِینُکَ وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیءٍ رَقِیبًا«52»

پیوستگی آیات کلام 3:
انسجام آیات این کلام، بر محور تعدد زوجات رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) قابل تبیین است. توضیح: ابتدا، گروه های مختلفی از زنان حلال شده بر آن حضرت را بر می شمارد (آیه 50) سپس از اختیار تام آن حضرت در خصوص تقدیم و تأخیر نوبت همسرانش سخن می گوید (آیه 51) و سخن را با بیان محدودیت آن گرامی در ازدواج با زنانی غیر از زنان مذکور در آیه نخست این کلام و همچنین محدودیت در تبدل ازدواج پایان می دهد (آیه 52)
آیه 53 سرآغاز خطاب به مؤمنان در چگونگی رفت و آمد به بیوت رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) است.

4-2-1- کلام چهارم. آیات 53 تا 58
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیوتَ النَّبِی إِلَّا أَنْ یؤْذَنَ لَکُمْ إِلَى طَعَامٍ غَیرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یؤْذِی النَّبِی فَیسْتَحْیی مِنْکُمْ وَاللَّهُ لَا یسْتَحْیی مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیمًا«53» إِنْ تُبْدُوا شَیئًا أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیمًا«54» لَا جُنَاحَ عَلَیهِنَّ فِی آبَائِهِنَّ وَلَا أَبْنَائِهِنَّ وَلَا إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاءِ إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاءِ أَخَوَاتِهِنَّ وَلَا نِسَائِهِنَّ وَلَا مَا مَلَکَتْ أَیمَانُهُنَّ وَاتَّقِینَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَى کُلِّ شَیءٍ شَهِیدًا«55» إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یصَلُّونَ عَلَى النَّبِی یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا«56» إِنَّ الَّذِینَ یؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَهِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِینًا«57» وَالَّذِینَ یؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَیرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِینًا«58»

پیوستگی آیات کلام 4:
انسجام آیات این کلام بر محور ایذاء پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) قابل تبیین است. توضیح: ابتدا برخی از مصادیق ایذاء رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) در رفت و آمد به بیوت ایشان و تعامل با همسرانشان را ذکر می کند (آیات 53 و 54) سپس به مناسبت محدودیت مذکور برای همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در ابتدای سیاق، موارد آزادی آنان در تعامل با برخی از بستگانشان را بیان می فرماید (آیه 55) آنگاه در مقام تطییب نفس شریف پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در عوض ایذاء رسیده به ایشان از صلوات خدای متعالی و ملائکه بر آن حضرت سخن گفته و مؤمنان را نیز به صلوات بر ایشان فرمان می دهد (آیه 56) آنگاه به لعن و تهدید شدید ایذاء کنندگان خدا و رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) می پردازد و دایره قبح ایذاء را تا تهمت زدن به مردان و زنان مؤمن توسعه می دهد (آیات 57 و 58)
آیه 59 سرآغاز خطاب به رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) و مبین دو جهت در خصوص ایذاء است.

5-2-1- کلام پنجم. آیات 59 تا 68
یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یعْرَفْنَ فَلَا یؤْذَینَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا«59» لَئِنْ لَمْ ینْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَهِ لَنُغْرِینَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لَا یجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلَّا قَلِیلًا«60» مَلْعُونِینَ أَینَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلًا«61» سُنَّهَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّهِ اللَّهِ تَبْدِیلًا«62» یسْأَلُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَهِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَمَا یدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَهَ تَکُونُ قَرِیبًا«63» إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیرًا«64» خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا لَا یجِدُونَ وَلِیا وَلَا نَصِیرًا«65» یوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یقُولُونَ یا لَیتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا«66» وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا«67» رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَینِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا کَبِیرًا«68»

پیوستگی آیات کلام 5:
انسجام این آیات بر محور خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) برای بیان دو بُعد متقابل از مسئله ایذاء، قابل تبیین است. توضیح: اول آنکه از ایشان می خواهد که با بیان تذکراتی به همسران و دختران خود و زنان مؤمنین، آنان را از معرض ایذاء دور کند (آیه 59) دوم آنکه نسبت به حتمیت تصمیم قاطعانه خدا بر عذاب دنیوی منافقان در صورت ادامه ایذاء، به آن حضرت اطمینان خاطر می دهد (آیه 60) و آیاتی به منظور مقابله سرشار از انذار با جریان تبلیغاتی منافقان در زیر سؤال بردن قیامت بر ایشان نازل می فرماید (آیات 63 تا 68)
آیه 69 سرآغاز خطاب به مؤمنان برای نهی ایشان از ایذاء پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) و توصیه ایشان به اطاعت از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) است.

6-2-1- کلام ششم. آیات 69 تا 73
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَکَانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِیهًا«69» یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا«70» یصْلِحْ لَکُمْ أَعْمَالَکُمْ وَیغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَمَنْ یطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِیمًا«71» إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَهَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَینَ أَنْ یحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا«72» لِیعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ وَیتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا«73»

پیوستگی آیات کلام 6:
انسجام آیات این کلام بر محور توصیه مؤمنان به اطاعت از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) و پرهیز از ایذاء پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) قابل تبیین است. توضیح: ابتدا خطاب به مؤمنان آنان را از مشابهت با ایذاء کنندگان موسی (علیه السلام) نهی می فرماید (آیه 69) سپس با تکرار خطاب به ایشان، آنان را به تقوای الهی و گفتن سخنان سدید (در عوض سخنان سخیف ایذاء کننده) فرمان می دهد و در این باره آنان را بشارت می گوید و البته این بشارت را با لزوم اطاعت از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) همراه می سازد (آیات 70 و 71) در نهایت، از حمل امانت الهی توسط انسان به رغم ابای آسمانها و زمین و کوه ها از حمل آن، سخن می گوید و عاقبت حمل امانت را گوشزد می فرماید. با توجه به سیاق، این امانت تکلیف الهی بر اطاعت از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) است (آیات 72 و 73)
ادامه دارد…

پی‌نوشت‌ها:

1- سوره ی نساء، آیه 82.
منبع مقاله :
طرح راهنمای مربی تدبر در سوره های قرآن کریم 3 و 4، دبیرخانه ی شورای عالی انقلاب فرهنگی، دبیرخانه ی شورای تخصصی توسعه فرهنگ قرآنی، بهار 1388