نویسنده: فاطمه دسترنج (1)

چکیده

سخنان امام علی(علیه السلام) در خصوص بازشناسی آسیب های اخلاقی در جامعه ی دینی، با توجه به رویکرد و عملکرد دینداران، حاکی از شدت آسیب پذیری جامعه از عواملی است که حضور اخلاق را در ارکان مختلف زندگی فردی یا اجتماعی، ناکارآمد جلوه می دهد. بر این اساس، ریشه ی بسیاری از انحراف ها و آسیب های اجتماعی، ناشی از عدم رعایت اخلاق است که دامنه ی اثر گذاری آنها بسیار گسترده است. پیمان شکنی، ضیق صدر، خیانت، ظلم، تندخویی، سخن چینی، تملق و چاپلوسی، استبداد رای، خودفراموشی، قانون گریزی، جهل و تقلید کورکورانه و… از مهم ترین آسیب های اخلاقی محسوب می شود.

* استناد: دسترنج، فاطمه (پاییز 1389)، آسیب شناسی اخلاقی از دیدگاه نهج البلاغه، فصلنامه پژوهش های نهج البلاغه، ص 170-188.

طرح مسئله

امام علی(علیه السلام) یکی از اهداف بنیادی دین را رویکرد اخلاقی و فضیلت محور در تدبیر امور و اداره ی ارکان مختلف زندگی می داند. از این رو در خط مشی سیاسی امام علی(علیه السلام) پای بندی به ارزشهای اخلاقی و دینی و تحقق حاکمیت دینی، به مفهوم حقیقی آن، جلوه ای برجسته دارد. از آنجا که نهج البلاغه محصول چالش های فکری- عملی حکومت امام علی(علیه السلام) بوده و سیمای اخلاق راستین دینی و ارزشهای معنوی و انسانی در آن، به طور دقیق انعکاس یافته، بازیابی آن از منظر آسیب شناسی اخلاقی، ضرورتی است که دستیابی به آن، دستاوردهای ارزنده ای در جهت پاسداری از ارزشهای اخلاقی- دینی دارد. به ویژه درشرایط امروزی، با برقراری جمهوری اسلامی، یافتن الگوهای ارزشی و اخلاقی برای اداره ی جامعه، در تمام ابعاد، نیاز قطعی است. تا از یک سو توانایی دین را در اداره ی جامعه اثبات کند و از سوی دیگر با ترسیم چارچوب کلی اخلاق اسلامی، آسیب ها و آفت هایی که می تواند نظام جامعه را به چالش بکشاند، شناسایی کرده و با ارائه راهکاری شایسته به مقابله با آن برخیرد. در این نوشتار برآنیم تا مهم ترین آسیب های اخلاقی که نظام جامعه ی دینی را با چالش مواجه می کند، بازشناسیم.

1. آسیب های اخلاقی

منظور از آسیب یا آفت در مسائل اجتماعی، ظهور عیب و نقص و خروج از وضع طبیعی و پیدایش تباهی است؛ چنانکه آسیب یا معادل آن، آفت در زبان عربی، به معنای عامل تباه کننده ای است که به چیزی اصابت کند:
الافه عرض مفسد لما اصاب من شیء(فراهیدی1/90).
بنابراین منظور از آسیب شناسی، که در اصل ازجمله مفاهیم ورودی از دانش پزشکی به حوزه ی مباحث جامعه شناختی است، شناسایی عوامل اختلال درون نهادها و زیر مجموعه های اجتماعی، در ایفای وظایف و کارکردهای مورد انتظار هر کدام از آنهاست (دورکیم/74) و خواه ناخواه، مراد از آسیب شناسی اخلاق نیز شناخت عوامل و متغیرهایی است که نظام اخلاق اسلامی را از اصول و اهداف اصلی خود دور می کند.
از آنجا که آسیب شناسی مفهومی نظری است که همواره باید نسبت به یک عامل دیگر، مانند وضع موجود، وضع مطلوب، یا انتظارات آرمانی بررسی و شناخته شود، به طور کلی باید چارچوبی عام، برای «مطلوبیت» و سنجش انحراف از معیار در نظر گرفت. از این رو، چون تقوای الهی و زمینه سازی برای تحقق آن و نیز احیای مکارم اخلاق از اصلی ترین اهداف پیامبران به شمار می رود (مجلسی 67/59). معیار انحراف را از این زاویه بررسی می کنیم و به شناسایی آسیب ها می پردازیم. به دیگر سخن، چون ماهیت جامعه ی دینی، اسلام و مبانی معنوی است، معیار آسیب شناسی را سازگار یا عدم سازگاری نگرش ها و رفتارها با مبانی تقوا و مکارم اخلاق قرار می دهیم و از این منظر آسیب ها را واکاوی می کنیم.
رشد و شکوفایی استعدادهای انسان در جهت کمال منطلق، در عرصه ی کار و عمل بر پایه ی اخلاق به دست می آید. فقدان اخلاق به معنای محو زمینه و بستر شکوفایی انسان در دستیابی به کمال مطلق در جامعه است. زیرا با شکسته شدن مرزهای اخلاق، همه ی حریم ها شکسته می شود و چون حریم ها شکسته شود، پلیدیها در روابط اجتماعی پدیدار می شود.
امام علی(علیه السلام) در این زمینه چنین می فرمایند:
ثم ایاکم و تهزیع الاخلاق و تصریفها؛
مبادا اخلاق نیک را درهم شکنید و آن را دگرگون سازید(نهج البلاغه، خطبه 176).
انحطاط اخلاقی و شکسته شدن مرزهای اخلاقی در اجتماع، خطری جدی و ویرانگر است. زیرا وقتی انسان از محدوده ی فرد خارج می شود و درارتباط با سایر افراد قرار می گیرد، اگر اصول اخلاقی حاکم بر روابط نباشد، انسانیت انسان فرو می ریزد و جامعه رو به زوال و انحطاط می گذارد.
از دیدگاه امام علی(علیه السلام) کرامتهای اخلاقی موجب برتری و والایی شأن انسان ها است. امام علی(علیه السلام) فرمود:
علیکم بمکارم الاخلاق فانه رفعه؛
بر شما باد مکارم اخلاق که آن سبب والایی است(مجلسی 53/78).
البته باید توجه داشت هر چه مراتب اداری افراد بالاتر رود و حیطه ی مسئولیت آنها گسترش یابد، اخلاق اسلامی و کمالات انسانی در آنان باید والاتر و برتر باشد. به تعبیر امام علی(علیه السلام)امام و رهبر همچون رودخانه ی پهناوری است که رودهایی کوچک از آن جاری است. پس اگر آب آن رودخانه گوارا باشد آب رودهای کوچک نیز گواراست و اگر شور باشد آب درون آنها نیز شور خواهد شد (ابن ابی الحدید279/20)
در ادامه به برخی آسیب هایی که ممکن است ناشی از عدم رعایت اصول اخلاقی باشد، اشاره می شود.

1-1. پیمان شکنی

وفای به عهد و پای بندی به تعهدات از نظر اسلام از جمله عالی ترین فضائل اخلاقی است. آیات قرآن (المائده/1، الاسراء/34) و سفارشات معصومین(علیه السلام) (خوانساری 160/2-180) حاکی از آن است که وفای به عهد، یکی از شرایط اساسی ایمان است (مجلسی 144/15). این اصل اخلاقی در روابط داخلی مسلمانان با یکدیگر خلاصه نمی شود، بلکه مسلمین موظف اند در برابر بیگانگان و کفار نیز این اصل را رعایت کنند. از دیدگاه امام علی(علیه السلام) وفای به عهد، عامل همبستگی و الفت (خوانساری 120/4). امنیت و سیادت نظامها و حکومتها (همان 50/1) و بنیاد دینداری است (همان88/1). در واقع قوام امور در هر اجتماعی پای بندی به عهد و پیمان است و پیمان شکنی و ارج نهادن به تعهدات آثار زیانبار و مخربی را به دنبال خواهد داشت. ازهمین رو امام(علیه السلام) خطاب به مالک اشتر می فرماید:
فانه لیس من فرائض الله شیء الناس اشد علیه اجتماعا مع تفرق اهوائهم و تشتت آرائهم من تعظیم الوفاء بالعهود؛
چیزی از واجبات خدا دراجتماع مردم با اختلاف هواها و پراکندگی اندیشه شان از بزرگ دانستن وفای به پیمانها نیست (نهج البلاغه، نامه 53).
زیرا انسان موجودی اجتماعی است و زندگی اجتماعی او ایجاب می کند که نسبت به تعهدات خویش پای بند باشد. در غیر این صورت، نظام اجتماعی از هم خواهد گسست. امام(علیه السلام)در این زمینه می فرماید:
قدجعل الله عهده و ذمته امنا افضاه بین العباد برحمه و حریما یسکنون الی منعته و یستفیضون الی جواره فلا ادغال و لا مدالسه و لا خداع؛
خداوند پیمان و زنهارش را امن و آسایشی که از روی رحمت و مهربانیش بین بندگان گسترده قرار داده است و آن را حریم و پایگاهی قرارداده که به استواری آن زیست کرده، در پناه آن بروند پس تبهکاری و فریب در آن نیست (نهج البلاغه، نامه 53).

1-2. ضیق صدر

اصل بردباری و شکیبایی جایگاه والا و ارزشمندی در اخلاق دارد. امام علی(علیه السلام)از آن به عنوان خیر و نیکی یاد کرده اند:
… الخیر ان یکثر علمک و ان یعظم حلمک…؛
خیر آن است که دانشت افزون و حلم و بردباریت بزرگ شود (نهج البلاغه، حکمت 94).
در حقیقت، شرح صدر به معنای ظرفیت فکری و روحی است و گسترش ظرفیت فکری و روحی انسان موجب می شود که بینش و ظرفیت او برای پذیرش حق تقویت شود.
در مقابل ضیق صدر، موجب کم ظرفیتی و تحیر در تصمیم گیری و درماندگی در کار و رفتار نادرست با مردم می شود. امام علی(علیه السلام) فرمودند:
من ضاق صدره لم یصبر علی اداء الحق؛
کسی که سعه ی صدر ندارد و برای ادای حق تاب نمی آورد (آمدی، 198/1).
در واقع بدون صبر و حلم هیچ کاری به نتیجه نخواهد رسید و انسانی که صبر و شکیبایی ندارد، فاقد اختیار بوده و پیوسته اسیر تصمیم گیری های عجولانه و نادرست است. امام علی(علیه السلام)درنامه ای به «حارث همدانی» فرمود:
و اکظم الغیظ و تجاوز عند المقدره و احلم عند الغضب و اصفح مع الدوله… و احذر الغضب فانه جنند عظیم من جنود ابلیس؛
و خشم را فرو بنشان و هنگام توانایی (از کیفر) بگذر و هنگام تندخویی؛ بردبار باش و با وجود تسلط داشتن (از انتقام) دوری کن (نهج البلاغه، نامه 69).
لازم به ذکر است که ایشان قبل از دیگران خود به این فضیلت اخلاقی آراسته بود و بیش از دیگران آن را مراعات می کرد؛ چنانکه در دیوان منتسب به حضرت آمده است:

و ذی سفه یواجهنی بجهل
واکره ان اکون له مجیبا

یزید سفاهه و ازید حلما
کعود زاد بالاحراق طیبا(1)

(دیوان الامام علی/20)

1-3. خیانت (نقض امانتداری)

آسیب پذیری نظام اخلاقی، بیش از هر عاملی از نفوذ پدیده ی خیانت در میان افراد اجتماع ناشی می شود. خیانت پدیده ای غیراخلاقی و صفت انسان های پست است (غررالحکم 22/1)، به همین دلیل امام علی(علیه السلام) بر امانت داری سفارش نموده اند. زیرا تلقی امانت دارانه از امور و انجام آن با چنین رویکردی، اصلی اساسی در اخلاق است. امام علی(علیه السلام)در بیانی می فرماید:
و من استهان بالامانه و رتع فی الخیانه و لم ینزه نفسه ودینه عنها فقد احل بنفسه فی الدنیا الذل و الخزی و هو فی الاخره اذل و اخزی؛
کسی که امانت را خوار دارد و در خیانت بی باک باشد و خود و دنیش را از آن پاک نسازد در دنیا رسوایی را به خود روا داشته و در آخرت خوراتر و رسواتراست(نهج البلاغه، نامه 26).
امام علی(علیه السلام) اهمیت فوق العاده ای به اصل امانتداری داده اند. در بیانات ایشان امانتداری ستوده شده و از آن به عنوان رأس اسلام و مسلمانی یاد شده است (آمدی، 474. زیرا خیانت، سبب پایمال شدن حقوق مردم و سلب اعتماد اجتماعی خواهد شد. از همین روی امام علی(علیه السلام) پیوسته مردم و کارگزاران را به پرهیز از خیانت امر کرده و از آنان می خواهد با این آسیب مبارزه کنند و خیانتکاران را به سزای اعمال خود برسانند.(نهج البلاغه، نامه 53)، این شدت و قاطعیت امام، درجه ی آسیب پذیری جامعه را از پدیده ی شوم خیانت روشن می کند.

پی نوشت ها :

1. دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران.
2. انسان نادان، از نادانی خود با من دشمنی می کند و من کراهت دارم پاسخ او را بدهم او برسفاهت خود می افزاید و من برحلم خود، مانند غودی که در آتش قرار گیرد و بوی خوش آن بیشتر شود.

منبع: فصلنامه پژوهش های نهج البلاغه(النهج) 30