رمز خودسازى

امام على علیه‏السلام  درباره اساسى‏ترین کارى که به سالم‏سازى قلب مى‏انجامد ، چنین مى‏فرماید :

أَصلُ صَلاحِ القَلبِ اشتِغالُهُ بِذِکرِ اللّه‏ِ . [ غرر الحکم: 3083.] اصل صلاح دل ، مشغول داشتن آن به یاد خداست .

این سخن ، از سخنان درخشان و برجسته امام على علیه‏السلام است ؛ بلکه از معجزات علمى آن بزرگوار محسوب مى‏شود . در این کلام ، امام ، دقیق‏ترین درس‏هاى سالم‏سازى دل و سیر و سلوک الى اللّه‏ را به کسانى که طالب این راه هستند ، داده است .

بر اساس این رهنمود ، یاد خدا رمز خودسازى است . یاد خدا ، در واقع انسان را از خودِ حیوانى تهى مى‏کند و بدین‏وسیله ، انسان مى‏تواند خویشتن را از رذایل اخلاقى پاک نماید و خودِ انسانىِ خویش را بیابد و با این دریافت ، به معرفت و محبّت خدا برسد که «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّهُ ؛ [ غرر الحکم : 5162 ، مناقب خوارزمى : ص 375 ح 395 نقل از مائه کلمه جاحظ عن امام على علیه‏السلام ، شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 292 ح 239 ، صراط المستقیم : ج 1 ص 156 ، عوالى اللآلى : ج 4 ص 102 ح 149 .] هرکس خود را شناخت ، پروردگارش را شناخته است» .
نقش یاد خدا در سازندگى انسان

در نصوص اسلامى ، نقش یاد خدا در سازندگى انسان ، به تفصیل مورد توجّه قرار گرفته است که براى نمونه ، به سه دسته از آنها اشاره مى‏کنیم :
دسته اوّل ، روایاتى که در آنها نقش یاد خدا در آفت‏زدایى و سالم‏سازى قلب ، مورد توجه قرار گرفته‏است ؛ مانند این روایات که از امام على علیه‏السلام نقل شده است :

ذِکرُ اللّه‏ِ ، مَطرَدَهُ الشَّیطانِ . [ بدایه والنهایه : ج 1 ص 64 ، غرر الحکم : 5162 .] یاد خدا ، دور کننده شیطان است . ذِکرُ اللّه‏ِ ، رَأسُ مَالِ کُلِّ مُؤمِنٍ ورِبحُهُ السَّلامَهُ مِنَ الشَّیطانِ . یاد خدا ، سرمایه هر مؤمن و سود آن ، سلامتى در برابر شیطان است . ذِکرُ اللّه‏ِ ، دَواءُ أَعلالِ النُّفوسِ . [غرر الحکم : 5171 ، 5169 .] یاد خدا ، داروى دردهاى جانها است . یا مَنِ اسمُهُ دَواءٌ و ذِکرُهُ شِفاءٌ . [ مصباح المتهجد : 361 .] اى آن که نامش دوا و یادش شفا است.
دسته دوم ، متونى که بیان کننده نقش یاد خدا در آرامش دل و شرح صدر ، و نورانیت قلب و فکر ، و ایجاد حیات و حواسّ باطنى ، و رشد و تکامل معنوى است ؛ مانند گفتار خداوند متعال :

أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَـلـءِنُّ الْقُلُوبُ . [ سوره رعد ، آیه 28 .]

آگاه باش؛ به یاد خدا دلها استوار مى‏گردد .

و آنچه از امیر مؤمنان نقل شده‏است :

الذِّکرُ ، یَشرَحُ الصَّدرَ . یاد خدا دل را گشایش مى‏دهد . دَوامُ الذِّکر ِ، یُنیرُ القَلبَ وَالفِکرَ . یاد مداوم خدا دل و خرد را درخشان مى‏کند . مَن ذَکَرَ اللّه‏َ ، أحیا قَلبَهُ و نَوَّرَ عَقلَهُ و لُبَّهُ . [ غرر الحکم : 835 ، 5144 ، 8876 .] آن که یاد خدا کند دلش را زنده بدارد و عقلش را درخشان کند . إنَّ اللّه‏َ سُبحانَهُ جَعَلَ الذِّکرَ جِلاءً لِلقُلوبِ ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرَهِ ، وتُبصِرُ بِهِ بَعدَ العَشوَهِ وتَنقادُ بِهِ بَعدَ المُعانَدَهِ . [ نهج البلاغه : خطبه 222 .] خداوند سبحان یاد خود را مایه صفاى دلها قرار داده‏است ، که پس از ناشنیدن ، بدان مى‏شنود ، و در پى نادیدن ، بدان مى‏بیند و پس از سرپیچى ، بدان پیروى او مى‏کند . مُداوَمَهُ الذِّکرِ ، قوتُ الأَرواحِ ومِفتاحُ الفَلاحِ . [ غرر الحکم : 9832 .] تداوم یاد خدا ، نیروى جان‏ها و کلید رستگارى است .
دسته سوم ، متونى که انس با خدا ، همنشینى با او و عشق و محبّت او را ثمره یاد خدا مى‏دانند . مانند آنچه از پیامبر اسلام نقل شده‏است :

مَن أکثَرَ ذِکرَ اللّه‏ِ ، أحَبَّهُ . آن که فراوان یاد خدا کند ، او را دوست خواهد داشت . و آنچه از امیر مؤمنان نقل شده است :

الذِّکرُ مِفتاحُ الاُنسِ . یاد الهى ، کلید انس است . ذِکرُ اللّه‏ِ قوتُ النُّفوسِ ومُجالَسَهُ المَحبوبِ . [ ر . ک : دوستى در قرآن و حدیث ، ص 321 ح 969 و 974 و 975 .] یاد خدا ، نیروى جان‏ها و همنشینى با محبوب است .

بر اساس این نصوص ، یاد خدا در نخستین گام سلوک به سوى او ، آینه دل را از زنگار اخلاق و اعمال ناشایسته پاک مى‏کند و در گام دوم ، آمادگى آن را براى انعکاس معارف شهودى تقویت مى‏نماید و در گام سوم ، کیمیاى عشق و محبّتِ دادار یگانه هستى را به سالک ، اهدا مى‏نماید .

با عنایت به این آثار و برکات عظیم و نقش کلیدىِ یاد خدا در سازندگى انسان و جامعه توحیدى است که قرآن کریم و احادیث اسلامى ، مکرّر بر کثرتِ ذکر ، بلکه تداوم آن ، تأکید دارند . خداوند سبحان مى‏فرماید :

«یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اذْکُرُواْ اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا * وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصِیلاً» . [ احزاب : 41 ـ 42 .]

اى آنان که ایمان آورده‏اید خدا را فراوان یاد کنید و او را سحرگاهان و شامگاهان تسبیح کنید .

«فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلَوهَ فَاذْکُرُواْ اللَّهَ‏قِیَـمًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِکُمْ». [ نساء : 103 .]

آن گاه که نماز را به پایان رسانیدید ایستاده ، نشسته و بر پهلو یاد خدا کنید .

امام صادق علیه‏السلام نیز مى‏فرماید :

ما مِن شَیءٍ إلاّ ولَهُ حَدٌّ یَنتَهی إلَیهِ إلاّ الذِّکرَ فَلَیسَ لَهُ حَدٌّ یَنتَهی إلَیهِ . [ الکافى : 2 / 498 / 1 .] هر چیزى را حدّى است که بدان پایان مى‏یابد ، جز ذکر که آن را حدّ و انتهایى پایان‏پذیر نیست .

سپس حضرت این آیه را برخواند :

«یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اذْکُرُواْ اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا». [ احزاب : 41 .]

اى آنانى که ایمان آوردید، خداوند را بسیار یاد کنید . دو نکته مهم

در این‏جا توجّه به دو نکته مهم ، ضرورى است :
1 ـ آنچه موجب بروز و ظهور آثار ذکر در تخلیه و تجلیه قلب و رسیدن به معرفت شهودى و محبّت خداست ، تداوم ذکر است ؛ چنان‏که در بسیارى از نصوصى که گذشت ، بدان تصریح شده‏است . بنابراین ، ذکرى که تداوم ندارد و بر قلب غلبه نمى‏کند ، نمى‏تواند موجب حرکت انسان به سوى کمال مطلق باشد .

فقیه و محدّث بزرگ ، فیض کاشانى رحمه‏الله ، در هجدهمین رهنمود از بیست و پنج رهنمودى که رساله زاد السالک در پاسخِ نامه یکى از روحانیان درباره کیفیت سلوک راه حق ارائه کرده است مى‏فرماید :

قدرى از اذکار و دعوات وردِ خود ساختن در اوقات معیّنه ، خصوصا بعد از نمازهاى فریضه ، و اگر تواند که اکثر اوقات زبان را مشغول ذکر حق دارد ؛ و اگر چه جوارح در کارهاى دیگر مصروف باشد ، زهى سعادت .

از حضرت امام محمّد باقر علیه‏السلام منقول است که زبان مبارک ایشان در اکثر اوقات ، تَر بوده است به کلمه طیّبه : «لا إله إلاّ اللّه‏ » ؛ اگر چیزى مى‏خورده‏اند و اگر سخن مى‏گفته‏اند و اگر راه مى‏رفته‏اند ، الى غیر ذلک . [ متن حدیث ، از امام صادق علیه‏السلام بدین شرح است : «وکانَ أبى کَثیر الذِّکرِ لَقَد کُنتُ أمشی مَعَهُ وإنَّهُ لَیَذکُرُ اللّه‏َ وآکُلُ مَعَهُ الطَّعامَ وإنَّهُ لَیَذکُرُ اللّه‏َ وَلَقَد کانَ یُحَدِّثُ القَومَ وما یَشغَلُهُ ذلِکَ عَن ذِکرِ اللّه‏ِ وکُنتُ أرى لِسانَهُ لازِقا بِحَنَکِهِ یَقولُ : لا إلهَ إلاَّ اللّه‏ُ؛ پدرم بسیار ذکرگو بود ، در کنارش راه مى‏رفتم و او یاد خدا مى‏کرد بر او سر سفره مى‏نشستم و او یاد خدا مى‏کرد با مردم سخن مى‏گفت ولى این کار وى را از یاد خدا باز نمى‏داشت و مى‏دیدم که زبانش از تکرار «لا اله الاّ اللّه‏» به کامش مى‏چسبید . (کافی ، ج 2 ، ص 498) .]

چه این ، ممدّ و معاونى قوى است ، هر سالک را و اگر ذکر قلبى را نیز مقارنِ ذکر لسانى سازد ، به اندک زمانى فتوح بسیار رو مى‏دهد ، تا مى‏تواند سعى نماید که دم به دم متذکّر حق مى‏بوده باشد ، تا غافل نشود که هیچ امرى به این نمى‏رسد در سلوک ، و این ، مددى است قوى در ترک مخالفت حق سبحانه به معاصى . [ ده رساله ، فیض کاشانى ، به اهتمام رسول جعفریان ، چاپ نشاط ، 1371 .] 2 ـ حقیقت ذکر ، احساس حضور در محضر حق تعالى است ؛ احساسى که انسان را به مسئولیت‏هاى فردى و اجتماعى وادار نماید . هر قدر این احساس در انسان تقویت شود ، ذکر ، واقعیّت بیشترى پیدا مى‏کند و آثار و برکات افزون‏ترى دارد . تداوم ذکرِ بدین معنا بسیار دشوار است . امام صادق علیه‏السلام در این باره به یکى از اصحاب خود مى‏فرماید:

«ألا اُخبِرُکَ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللّه‏ُ ـ عَزَّوجَلَّ ـ عَلى خَلقِهِ ؟ قالَ : قُلتُ : بَلى ؛ قَالَ : إنصافُ النّاسِ مِن نَفسِکَ ، و مُواساتُکَ أخاکَ ، و ذِکرُ اللّه‏ِ فی کُلِّ مَوطِنٍ . أما إنّی لا أقولُ : سُبحانَ اللّه‏ِ وَالحَمدُ للّه‏ِِ ، ولا إلهَ إلاَّ اللّه‏ُ ، وَاللّه‏ُ أکبَرُ ، وإن کانَ هَذا مِن ذاکَ ، ولکِن ذِکرُ اللّه‏ِ جَلَّ وَعَزَّ فی کُلِّ مَوطِنٍ إذا هَجَمتَ عَلى طاعَهٍ أو عَلَى مَعصِیَهٍ» . [ کافى : ج 2 ص 145 ح 8 .] «آیا از سخت‏ترین چیزى که خداوند آن را واجب کرده ، آگاهت نسازم؟» گفتم : «چرا» . فرمود : «انصاف تو با دیگران و سهیم کردن با برادران و یاد خدا در همه جا . بدان که منظورم سبحان اللّه‏ ، والحمد للّه‏، ولا إله إلاّ اللّه‏ُ وَاللّه‏ُ أکبر گفتن نیست ، گرچه این نیز یاد خدا است بلکه یاد خدا در هرجا که بر اطاعت و یا معصیت او تصمیم مى‏گیرى» . کامل‏ترین مصداق ذکر

نماز ، کامل‏ترین مصداق ذکر است و آیه شریف «أَقِمِ الصَّلَوهَ لِذِکْرِى » . [ سوره طه ، آیه 14 .] به همین نکته ظریف ، اشارت دارد . نماز اگر با آداب و شرایط آن بویژه حضور قلب ، انجام شود ، در گام اوّل ، دل را از همه زشتى‏ها و آلودگى‏ها پاک مى‏کند ؛ همان‏طور که خداوند سبحان مى‏فرماید : «إِنَّ الصَّلَوهَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنکَرِ» [ سوره عنکبوت ، آیه 45 .] ‏ و با پاکى از آلودگى‏ها ، انسان به صفت تقوا متّصف مى‏گردد و در گام دوم ، انسان را به بساط قرب و انس و محبّت خداوند متعال مى‏رساند ؛ چنان‏که امام على علیه‏السلاممى‏فرماید :

الصَّلاهُ قُربانُ کُلِّ تَقِیٍّ . [ خصال ، ج 2 ص 620 ح 10 ، نهج البلاغه : حکمت 136 .] نماز نردبان هر پرهیزگار است .

بنابراین ، نماز ، بهترین وسیله براى خودسازى و سازندگى و ساختن جامعه توحیدى و مبتنى بر محبّت خداست . به همین جهت ، پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از آن به عنوان «خَیرُ مَوضُوع» [ معانى الأخبار ، ص 333 ح 1 و مسند ابن حنبل : ج 8 ص 132 ح 21608 .] یاد مى‏کند و امام صادق علیه‏السلام درباره ارزش نماز و نقش آن در سازندگى انسان مى‏فرماید :

ما مِن شَیءٍ بَعدَ المَعرِفَهِ تَعدِلُ هذِهِ الصَّلاهَ . [ الکافی ، ج 3 ، ص 264 ح 1 و امالى طوسى : 694 / 147 از زرعه ، ارشاد القلوب ص 145 ، بحار الانوار : ج 27 ص 202 ح 71 .] پس از شناخت [خدا] هیچ چیزى همپایه نماز نیست .

از این رو ، امام خمینى رحمه‏الله در وصیّت نامه اخلاقى خود ، پس از آن‏که خودخواهى و خودبینى را ریشه همه فتنه‏ها و گرفتارى‏هاى بنى‏آدم مى‏خواند و جهاد براى قطع این ریشه را جهاد اکبر مى‏نامد و پیروزى در این جهاد را مایه اصلاح همه چیز و همه کس تعریف مى‏کند ، تأکید مى‏فرماید که راه رسیدن به این پیروزى ـ پس از استمداد از خداوند متعال ـ نماز است . متن نوشته امام ، خطاب به فرزندش چنین است :

پسرم! سعى کن که به این پیروزى دست یابى ، یا دست‏کم به بعض مراحل آن . همّت کن و از هواهاى نفسانیه که حدّ و حصر ندارد ، بکاه و از خداى متعال ـ جلّ و علا ـ استمداد کن که بى مدد او ، کسى به جایى نرسد و نماز ، این معراج عارفان و سفر عاشقان ، راه وصول به این مقصد است و اگر توفیق یابى و یابیم به تحقّق یک رکعتِ آن و مشاهده انوار مکنون در آن و اسرار مرموز آن ، ولو به قدر طاقت خویش ، شمّه‏اى از مقصد و مقصود اولیاى خدا را استشمام نمودیم و دورنمایى از صلاه معراج سید انبیاى عرفا ـ علیه وعلیهم وعلى آله الصلاه والسّلام ـ را مشاهده کردیم که خداوند منّان ، ما و شما را به این نعمت بزرگ ، منّت نهد . [ صحیفه نور ، ج 22 ، ص 372 .]

شهر حدیث