نویسنده: هادی قطبی

آنچه در پیش رو دارید، منتخبی از آیات قرآن کریم است که جهت زدودن برخی ابهامات موجود پیرامون ولایت حضرت امیرمومنان علی علیه السلام و فضائل سایر اهل بیت علیهم السلام جمع آوری شده است.
در این نوشتار سعی کرده ایم با توضیحی کوتاه و ضروری و نیز ذکر برخی منابع شیعه و اهل سنت،‌ به دیدگاه برخی از آنان در زمینه آیات ذکر شده اشاره ای نیز داشته باشیم .

اصل امامت

مسئله «امامت» در مکتب تشیع، یکی از اصول دین به شمار می رود و وجود آن را جهت حفظ و نظارت بر اجرای قانون الهی لازم می شمارد. علم وسیع و گسترده، عصمت و مصونیت از گناه و خطا، از شرائط ویژه امام علیه السلام است و مسلماً شناسائی چنین فردی جز از راه وحی ممکن نیست؛ لذا شیعه معتقد است که«امامت» یک منصب الهی است و نصب آن بایستی از طرف خداوند متعال صورت پذیرد و لذا برای شیعیان مسئله امامت به عنوان یک اصل بنیادین دینی (و نه فرعی) به شمار می رود.
از نقاط مهم اختلاف بین شیعه و اهل سنت نیز همین مسئله است؛ چرا که شیعه معتقد است منصب امامت، ازطرف خداوند به افراد ذی صلاح داده می شود به طوری که امیر مومنان علیه السلام و یازده فرزندش یکی پس از دیگری، جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله هستند. ولی به اعتقاد اهل سنت، تعیین امام به مردم واگذار شده و از طریق «همه پرسی» صورت می گیرد.
امامت معصومان علیهم السلام به طور مکرر و متعدد از سوی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله بیان شده است. در خصوص امامت حضرت امیر علی السلام می توان به جریان مشهور غدیر خم اشاره نمود که از طرف خداوند و با نزول آیه شریفه یا ایُّهَا الرّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ.(1)
صورت گرفت. تفاسیر متعددی از شیعه و سنی در ذیل همین آیه، به حدیث غدیر خم و جمله رسول الله صلی الله علیه و آله که فرمودند:«من کنت مولا فهذا ولیه» اشاره می کند.(2) در همین جریان غدیر است که شخص عمر بن خطاب ضمن بیعت با امیرمومنان علیه السلام برای تهنیت گفت:«بخ بخ لک یا علی، اصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنه». (3)
و نیز روایتی که بعد از نزول آیه شریفه (یا ایُّهَا الّذینَ آمَنوا اطیعُوا الله واطیعُوا الرَّسوُلَ وَ اُولِی الْامرِ مِنْکمْ (4) وارد شده که جابربن عبدالله انصاری از رسول خدا صلی الله علیه و آله درخصوص تفسیر«اولی الامر» سؤال می کند و پیامبر صلی الله علیه و آله با نام بردن علی علیه السلام و یازده فرزندش، به امامت سایر ائمه نیز اشاره می کنند.(5) و یا خطابی که بارها به علی علیه السلام فرموده بودند که«انت ولی کل مومن بعدی» (6) و یا روایتی که فرمودند:«من کنت مولاه فان مولاه علی علیه السلام» . (7)
در خصوص امر ولایت، شخص ابوبکر و عمر از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله سؤال کردند که حضرت به امیرمومنان علیه السلام و پسران ایشان و نه فرزند امام حسین علیه السلام اشاره کرده و می فرماید «هذا علی مع القرآن و القرآن مع علی، لا یفترقان حتی یردا علی الحوض». (8)
در این رابطه می توان به روایاتی که در خصوص اهل بیت علیهم السلام از سوی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وارد شده است و حضرت علی علیه السلام را نیز شامل می شود، اشاره کرد. حضرت در مواردی فرمودند: « الا ان مثل اهل بیتی فیکم مثل سفینه نوح من رکبها نجا و من تخلف عنها غرق».(9) و یا روایت معروف «باب حطه» که اهل بیت را به باب حطه در بنی اسرائیل تشبیه کرده و فرمودند:«هر کس داخل آن شد، آمرزیده شد».(10)
پیامبر صلی الله علیه و آله در موارد جانشینی امیرمومنان علیه السلام را اشاره فرموده بودند. در روز غدیر، زمانی در روز عرفه در حجه الوداع، بار دیگر در منبر خود در مدینه و روایات بسیار دیگری که مجال اشاره به آنها در این مقال نیست.
آنچه در این نوشتار عرضه می شود، پاسخ این سوال است که: اگر امیرمؤمنان علی علیه السلام به عنوان امام معصوم و جانشین بلافصل حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله مطرح است، چرا در آیات قرآن به آن اشاره ای نشده است؟!
البته کسانی که آشنایی سطحی با اصول و عقاید دینی اسلام داشته باشند، متوجه سستی این شبهه خواهند شد و لکن برای پاسخ به این سوال، به آیاتی اشاره می کنیم که از سوی علمای اهل سنت نیز مورد تأیید واقع شده و در منابع معتبر آنها آورده شده است و در تفاسیر خود با استناد به روایات از رسول اکرم صلی الله علیه و آله در مورد امامت و ولایت امیر مؤمنان علی علیه السلام، در واقع به امامت بلافصل علی علیه السلام اشاره می کند.

علی علیه السلام درآیات

از مجموع آیات قرآن، آیات مختص به حضرت امیرمؤمنان علیه السلام را می توان به دو دسته تقسیم کرد؛ آیات امامت خاصه و آیات فضائل.
از جمله آیات قرآن در زمینه امامت خاصه می توان به این پنج مورد اشاره کرد: آیه تبلیع (مائده/67) آیه ولایت (مائده/55)، آیه اولی الامر (نسا/59)، آیه صادقین(توبه/119)، و آیه قربی(شوری/23).
بخش دیگر از آیات به فضائل حضرت اشاره می کند و در نتیجه او را برترین امت محمد صلی الله علیه و آله و والاترین شخصیت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله معرفی می کند و بنابراین کسی شایسته تر از او برای رهبری امت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله نیست. از آیات فضائل می توان به آیات ذیل اشاره نمود: آیه مباهله (آل عمران/61)، آیه خیر البریه(بینه/7و8)، آیه لیله المبیت(بقره/207)، آیه حکمت(بقره/269)، آیات سوره هل اتی ….(الانسان، آیات اول تا آخر)، آیات آغاز سوره برائت (توبه)، آیه سقایه الحاج(توبه/19)، آیه صالح المومنین(تحریم/4)، آیه وزارت(طه/29تا 32)، آیات سوره احزاب (آیه33و25)، آیه بینه و شاهد(هود/17)،آیه صدیقون(حدید/19)، آیه نور(حدید/27)،‌آیه انذار(شعرا/214و215)، آیه مرج البحرین(الرحمن/19 تا 21)، آیه نجوی (مجادله/12 و 13)، آیه سابقون (واقعه/10 تا 14)، آیه اذن واعیه(حاقه/12)، آیه مودت(مریم/96)، آیه منافقون(محمد/30)، آیه ایذاء(احزاب/57)، آیه انفاق(بقره/274)، آیه محبت(مائده/54) و آیه مسئولون(صافات/24) و ….
حضرت امام خمینی (ره) در کتاب شریف «کشف الاسرار» به نقل از «غایه المرام» می آورند که تا 140 آیه در خصوص حضرت علی علیه السلام و امامت ایشان نازل شده است. ایشان آیاتی را که مورد اتفاق علمای شیعه و اهل سنت است، به طور تفصیل ذکر کرده و بیش از ده مورد آن را مورد بررسی قرار می دهند.(11) کتاب پیام قرآن(ج9) نیز حدود 30 آیه در همین خصوص مورد بررسی قرار گرفته است. علامه امینی (ره) نیز در کتاب شریف الغدیر به برخی از آیات اشاره می کند. به هر حال، ما در اینجا از میان مجموع آیات ذکر شده، به پنج آیه امامت خاصه و نیز چند آیه در خصوص فضائل امیرمومنان علیه السلام اشاره می کنیم. (12) امید است علاقمندان جهت تحقیق و تفصیل بیشتر در رابطه با این موضوع به کتب معتبر عقاید و تفاسیر شیعه و سنی مراجعه کنند.

آیه تبلیغ

(یا ایُّهَا الرّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ (مائده/67).
«ای پیامبر! آنچه از خدا بر تو نازل شده، به خلق برسان که اگر نرسانی، تبلیغ رسالت و ادا وظیفه نکرده ای و خدا تو را از آزار مردم نگاه خواهد داشت».
این آیه از آیات صریحی است که به اتفاق مفسران در خصوص امر ولایت علی علیه السلام و در روز غدیر نازل شده است. شان نزول آیه را چنین می آورند که پیامبر صلی الله علیه و آله از اینکه اسمی از امامت علی علیه السلام ببرند و شخص خاصی را برای منصب الهی امامت تعیین کنند، بیم داشتند تا مبادا با اعلام این مطلب، اختلافات بین مسلمانان تشدید یابد و کار اسلام حتی ختم شود. در ذیل همین آیه، تفاسیر متعددی به نگرانی پیامبر صلی الله علیه و آله در امر ولایت اشاره کرده و نزول این آیه را در شأن حضرت علی علیه السلام می دانند. سلیمان قندوزی در ینابیع الموده، فخر رازی در تفسیر خود و آلوسی در روح المعانی به این مطب اشاره کرده اند. (13) با نزول این آیه، تبلیغ امامت به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله واجب شد و خداوند نیز وعده داد تا ایشان را از توطئه منافقان حفظ کند.

آیه اکمال دین

اَلْیوْم اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتی و رَضیتُ لَکُمْ الاِسْلامَ دینا. (مائده/3)
«امروز دین شما را به حد کمال رسانیدم و بر شما نعمت را تمام کردم و بهترین آیین را که اسلام است، برایتان برگزیدم».
در اکثر تفاسیر و برخی از منابع اهل سنت مانند ینابیع الموده و تفسیر فرخ رازی اشاره شده که بعد از ادای رسالت و جریان غدیر، این آیه نازل شده است. (14) بعضی نیز معتقدند این آیه آخرین آیه ای است که بر پیامبر نازل شده است.

آیه ولایت

اِنَّما وَلِیَّکُمُ اللهُ وَ رَسولَهُ وَ الَّذینَ آمَنوا الَّذینَ یُقیمونَ الصّلاهَ وَ یُوْتوُنَ الزّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ (مائده/ 55).
«همانا یاور شما تنها خدا و رسول و آن مؤمنانی هستند که نماز به پا داشته و به فقیران در حال رکوع زکات می دهند».
همه مفسران اتفاق نظر دارند که این آیه در مورد حضرت علی علیه السلام و در آن هنگامی نازل شده که آن حضرت در حال رکوع صدقه دادند. از جمله کسانی که این آیه را در شأن حضرت علی علیه السلام دانسته اند، می توان به شیخ سلیمان قندوزی، زمخشری، طبری، فخر رازی، ابن ابی الحدید، و… اشاره نمود. (15) حضرت امام خمینی (ره) می فرماید: «بیست و چهار حدیث از اهل سنت نقل شده است که در این آیه، علی بن ابی طالب علیه السلام منظور است».(16) در روایات متعددی در مورد این آیه، به روی مسئله «ولی» تأکید شده است و امام علی علیه السلام به عنوان ولی مسلمانان بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله معرفی گردیده است.

پی نوشت ها :

1. مائده/67.
2. مستدرک حاکم،ج3، ص109و533؛ ینابیع الموده، ص32؛ مناقب خوارزمی، ص93.
3. ر.ک: عبقات الانوار؛ الغدیر.
4. نساء/59.
5. غایه المرام، ج10، ص267؛ ینابیع الموده، ص494؛ اثبات الهداه، ج3، ص123.
6. مستدرک حاکم، ج3، ص 111و134؛ مسند احمد بن حنبل، ج1، ص331و ج4، ص438.
7. مستدرک حاکم،ج3، ص132؛ ینابیع الموده، ص34؛ مسند احمد بن حنبل، ج5، ص25؛ مناقب خوارزمی، ص72.
8. غایه المرام، ج4، باب 58؛ ینابیع الموده، ص285.
9. مستدرک حاکم، ج3، ص151؛ ینابیع الموده، ص28و298.
10. ینابیع الموده، ص28و298؛ معجم صغیر،ج2، ص22؛ اربعین، ج25، ص216.
11. کشف الاسرار تاص140.
12. ر.ک: تفسیر المیزان؛ تفسیر نمونه؛ الغدیر؛ پیام قرآن.
13. ینابیع الموده، ص120؛ تفسیر فخر رازی، ج3، ص636؛ تفسیر روح المعانی، ج6، ص172.
14. ر.ک: الغدیر ج1، ص214؛ ینابیع الموده، ص120؛ تفسیر فخر رازی، ج12، ص50.
15. ینابیع الموده، ص115؛ تفسیر کشاف، زمخشیری، ج1، ص624؛ تفسیر طبری، ج6، ص288و289؛ تفسیر قرطبی، ج6، ص219و220؛ تفسیر فخر رازی، ج12، ص20و26؛ شرح ابن ابی الحدید، ج13، ص277.
16. کشف الاسرار، به نقل از غایه المرام.

منبع: فرهنگ کوثر 81
ادامه دارد…