نویسنده: آیت الله سیدمحمدتقی مدرسی
مترجم: محمد تقدمی صابری

نگاهی به درونمایه ها و محورهای سوره ی آل عمران
از چه رو این سوره به « آل عمران » نامیده شده است؟ آیا بدان سبب است که آل عمران جامعه ی ایمانی راستینی را برپا داشته بودند، بدین اعتبار که سوره در پیرامون امّت اسلامی به مثابه جامعه ای مکتبی، که گرد محور ایمان و حق می گردد، سخن می گوید، پس سوره به « آل عمران » نامیده شد که آنان نمونه ی واقعی این جامعه هستند؟ یا اینکه چون جامعه ی ایمانی بر محوریّت اشخاصی است که آنان فرستادگان پروردگار بر زمین اند و برگزیدگان مردم، که ایزد چون اخلاص و راست کرداریشان دید، به حکمت جامع خود، آنان را برگزید و آل عمران، نمونه ی برجسته ی این برگزیدگانند، پس از این رو سوره به نام آنان نامیده شده است؟
در نامگذاری سوره، سبب هرچه که باشد، پروردگار این خاندان نیک سیرت و خوبزاد را با این نامگذاری، جاودانه ساخت تا سرمشق انسان و خانواده ی مسلمان و سپس جامعه ی ایمانی شوند.
این موضوع با چارچوب عمومی سوره در پیوند است، چه، دوگونه ارزش میان مردم حکمفرماست: یکی ارزش رسالتهای آسمانی و دیگری ارزش زمینی و زر و زیور بیهوده زندگی دنیوی. ارزشهای آسمانی در ایمان به خدا و گردن نهادن به او و پیروی از حقّی که آن را وحی کرده و فرمانبرداری از پیامبران بدون فرق نهادن میان آنها و پس از این در ارزش مسؤولیّت کامل آدمی در برابر کردار و رفتار خود جلوه گر می شود.
ارزشهای زمینی نیز در تقدیس بشر از خود و اعتقاد به تبعیض نژادی و از آنجا قائل شدن به تفاوت های قومیّتی، اقلیمی و طبقاتی و خودداری از برخی مسؤولیّتها با تکیه بر نژادپرستی نمایان می شود.
سوره ی آل عمران از رویارویی ارزشهای آسمانی و زمینی در دایره ی جامعه سخن می گوید تا برای ما آشکار شود امّت اسلامی، جامعه ای است مکتبی، که همسازی و همنوایی خود را از نیروی رسالت می گیرد و محور این امّت، ارزشهای ایمان به پروردگار و گردن نهادن به او (که همان اسلام است)، کرنش در برابر حق، مسؤولیت پذیری و آنگاه جهاد است که اوج مسؤولیت و جانفشانی به شمار می آید.
ضرورت گردآمدن در پیرامون رهبریِ مشروع به رغم وجود رهبران گوناگون و پرشمار و سرپیچی و کناره گیری از رهبران بی دین، از درونمایه های اصلی این سوره است.
سوره از وحدتی مبنایی سخن رانده که رسالتهای آسمانی را به یکدیگر پیوند می دهد، همانگونه که بخشها و اجزاء امّت را نیز در خود مرتبط می سازد. این وحدت مبنایی، میان امّت اسلامی و امّتهای نژادپرست جدایی می افکند. بر این بنیان اصولِ عقاید و ایدئولوژیها، سنجه و ارزش به شمار می آیند و این همان است که از یک سو میان برادر و برادر جدایی می افکند و از دیگر سوی عرب را به عجم پیوند می دهد.
از این جا آیات سوره ی آل عمران به اندیشه ی نژادپرستی پرداخته است؛ این اندیشه در پرستش آدمیان و به خدایی گرفتن آنان با صرف نظر از پروردگار (مانند عیسی نزد مسیحیان) نمایان می شود، بدین اعتبار که این اندیشه ریشه تفکّر نژادپرستانه است؛ همانی که پست ترین ثمره ی تقدیس ذات آدمی را به نمایش می گذارد و از این روست که قرآن، سخن را درباره ی آن به گستردگی برگزار کرده است.
سوره در آغاز از پروردگار سخن می گوید که قرآن را برای راهنمایی و هدایت انسانها، به حق فرو فرستاد و از آن رو که بر پروردگار چیزی پنهان نمی ماند پس همو برای هدایت به سوی حق و راستی سزاوارتر است. (آیات 1- 6).
برخی در کتابی که آیین حق را عرضه می کند و در آن شک و شبهه ای نیست، اختلاف می ورزند، چه، در پی فتنه انگیزی هستند و برای رویگردانی از مسؤولیّت، بر تحریف آن تکیه می کنند، آنان روز واپسین را باور ندارند و می پندارند ثروتشان از رنج آخرت نگاهشان می دارد. (آیات 6-13)
خواهشهای نفسانی در پسِ رویگردانی مردمان از حق و راستی، پنهان است و رهایی از آن، تنها به یاری ایمان به روز واپسین امکانپذیر است و یا با در نظر گرفتن پاداش بزرگ و آماده شده ی پروردگار، برای کسانی که در برابر خواهشهای نفس، شکیب می ورزند. (آیات 14-18)
پیام پروردگار برای آدمیان یکی است، چه، از اصل رستنگاه نور، تابیدن گرفته است. اختلافات مردم امّا، برخاسته از جانهای بیمار آنان است، که ستم و سرکشی را خواهان است. برای اینکه بشریّت از اختلاف برهد ناگزیر باید امان خود به پروردگار را کامل کند و از نژادپرستی دوری گزیند و آگاه باشد که ایزد نگاهبان تکاپوهای اوست و به روز جزا ایمان آوَرَد و پیام آوران را پیروی کند. (آیات 19-32)
پروردگار، فرستادگان خویش را برگزید، چه، آنان او را پیروی کرده، پاک پرستیدند. در این گزینش، نژاد و برتری بیجا، هیچ نقشی نداشته است. عیسایِ پیامبر نیز بنده ای بیش نبوده که خداوند او را آزمود و آنگاه به پیامبری برگزید و اگر عیسی (علیه السلام) جز بنده ای نبوده که پروردگار او را به کردار نیکویش پاداش داده، پس آیا آدمی می تواند بدون کار نیک پیش رود، تنها بدان سبب که از جوهری مقدّس است؟!
نژادپرستی زشت ترین پدیده ای است که بشریّت را در رنج و سختی افکنده است؛ این پدیده با رسالت الهی، پاک در ناسازگاری است.
سوره ی آل عمران، اندیشه ی نژادپرستی را از ریشه های دوردست آن برمی کَنَد و از راه بازگویی گسترده ی داستان عیسایِ پیامبر، به درازا در پیرامون آن سخن می گوید. همچنین هنگام سخن درباره ابراهیم (علیه السلام)، که یهودیان او را مقدّس انگاشتند، به این پدیده پرداخته شده است، یهود خود را نزدیکان خدا می پنداشتند تنها از آن رو که فرزندان ابراهیم (علیه السلام) بودند. (آیات 33-97)
سوره ی آل عمران از یکپارچگی در جامعه ی ایمانی سخن رانده، ویژگیهای بایسته ی این یکپارچگی را برشمرده است، که از آن جمله می توان به موضع توانمند در برابر کافران و تکیه بر حقیقت و نه منافع شخصی، اشاره کرد.
سخن پایانی اینکه، سوره ی آل عمران، مستقیماً در پیرامون مسؤولیّت سخن می گوید، بدین اعتبار که ارزنده ترین نتیجه ی جامعه ی ایمانی است و در گزاره های پایانی سوره، اندیشه مسؤولیّت پذیری آشکار می شود و آیات، نمونه هایی را در پیش می دارد که برجسته ترین آنها جهاد در راه خداست. (آیات 110-184)
به مناسبت گفتگو در پیرامون مسؤولیت، سوره از پاداش نیز سخن می گوید و روشن می سازد هر آن کس که کار نیکی انجام می دهد، بدان پاداش دریافت می کند و تقسیم مردم بر پایه ی گرایشهای نژادی با قرابتهای دینی، لغزش است.
قرآن از رهگذر این سوره، ضرورت مجهز شدن به نگرش تاریخی روشن را یادآور می شود تا در پی آن قوانین اجتماعی و سنتهای هستی، که پروردگار برای زندگانی برپا داشته پرده برداری شود؛ پیروزی قطعی حق در شمار این قوانین و سنتهاست و رسالتهای الهی نیز تنها توضیح آن است.
آیات سوره آل عمران بدین اندیشه پایان می پذیرد، که از آن ضرورت تکیه بر کردار در راه خدا، برداشت می شود (آیات 196-200)
منبع مقاله :
مدرسی، سید محمدتقی؛ (1386)، سوره های قرآن: درونمایه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمی صابری، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی، چاپ اول.