نویسندگان:‌ ابراهیم میرشاه جعفری
افسانه کلباسی

چگونگی تلفیق اخلاق در برنامه درسی

برنامه ریزی درسی، یکی از اساسی ترین پایه های آموزش و پرورش هر کشوری را تشکیل می دهد. در این مرحله از فرایند آموزش است که اهداف مورد نظر نظام آموزشی قالب ریزی می شود و در چهار چوبی سازمان یافته و قابل اجرا در اختیار مجریان امر آموزش و پرورش قرار می گیرد. امروزه پژوهش های انجام شده در حوزه ی تحلیل گفتمان انتقادی نشان می دهد که در ورای متون و مواد آموزشی، مسائل فلسفی، سیاسی، اجتماعی و… مورد نظر صاحب نظران و متولیان اداره ی کشورها گنجانده می شود و نسل های آینده (دانش آموزان) به صورت مستقیم یا غیر مستقیم (پنهان و آشکار) با آنها آشنا می شوند. دهه ی نود، شاهد تلاش های بسیاری برای رشد اخلاقیات در مؤسسات آموزشی بوده است. با بررسی پژوهش های انجام شده در زمینه ی تربیت اخلاقی در برنامه درسی، می توان به این نتیجه کلی رسید که به چهار روش می توان استدلال اخلاقی را در برنامه درسی ارائه کرد:
1.مباحثه راجع به یک مشکل: (30) آموزش به روش های فلسفی از جمله برنامه درسی آموزشی(31) مانند بحث هایی پیرامون یک مشکل خاص می تواند در استدلال اخلاقی دانش آموزان تأثیر بسزایی داشته باشد.(32)
2.قراردادن تجربیات یادگیری با تمرکز بر اخلاق در برنامه درسی و یا قراردادن مفاهیم اخلاقی مرتبط با هر درس در دروس مختلف؛ همچنین در برنامه درسی غنی از اخلاقیات،(33) محتوای اخلاقی در برنامه درسی به طور عمودی سازمان دهی می شود، به عبارت دیگر، تجربیات یادگیری با تمرکز اخلاقی در دروس موجود در هر پایه وجود دارد.(34)
3.در برنامه درسی اخلاق محور،(35) برنامه درسی شامل چندین درس با یک محتوای با اهمیت اخلاقی می باشد. در این برنامه سمینارهایی با محتوای ویژه ی اخلاقی و جلسات با گروه های کوچک با نظارت معلم و با تمرکز بر یک موضوع اخلاقی در برنامه درسی گنجانده می شود. نتایج بیانگر آن است که این برنامه درسی در رشد استدلال اخلاقی(36) در فراگیران تأثیر مثبت داشته است.(37) همچنین افزایش استدلال اخلاقی که در طی تحصیل اتفاق می افتد، بعد از سال های فراغت از تحصیل نیز به قوت خود باقی می ماند.(38)
4.برنامه درسی بر اساس قابلیت ها؛ برنامه درسی قابلیت ــ محور، یک مجموعه به هم پیوسته از آموزش عمومی و دروس منظم است. در این برنامه کوشش می شود تجربیات یادگیری علوم انسانی و اجتماعی در دوره ها فراهم شود که این امر می تواند قابلیت های دانش آموزان را در مهارت هایی مانند برقراری ارتباط، تجزیه و تحلیل، حل مسئله، ارزش گذاری و تصمیم سازی افزایش دهد.
در موارد مزبور، مسائل اخلاقی جزئی درونی از برنامه در تمامی مقاطع هستند و می توانند جزء برنامه هر کلاسی باشند. همچنین یادگیری از طریق تجربیات واقعی و اجتماعی، یادگیری مشارکتی و مشورت، بحث و شرح دادن هم کلاسی ها با یکدیگر در برنامه درسی وجود دارد. در میان پست مدرنیست ها، رورتی(39) بیشتر از بقیه در مورد مسائل اخلاقی، بر گفتمان یا محاوره تأکید می ورزد. گفتمان به چند دلیل مهم است؛ از جمله اینکه باعث درک بهتر موقعیت و نیازهای دیگران می شود؛ باعث ارائه نصایح بهتر به آنها می شود و می توان از طریق بازخوردهایی که دیگران درباره ارزش هایمان به ما می دهند، چیزهای زیادی آموخت.(40)
نکته قابل توجه در تمام تلاش های انجام شده این است که برای رسیدن به هدف اساسی تربیت اخلاقی، راهی جز پرورش و رشد دادن توانایی فهم و درک فراگیران از ارزش های اخلاقی و رفتارهای درست و نادرست وجود ندارد. اصولی را درباره ی پرورش اخلاق معرفی می کند که عبارتند از:
1.تربیت اخلاقی باید ارزش های واقعی اخلاقی را که پایه ی یک شخصیت خوب هستند فراهم سازد؛
2.تربیت اخلاقی باید رویکردی جامع، منظم و هدفمند در رسیدن به ارزش های مهم در کل مدرسه داشته باشد؛
3.تربیت اخلاقی باید تفکر، احساس و عمل را پرورش دهد؛
4.مدرسه باید یک پایگاه مهم برای پرورش اخلاق باشد؛
5.دانش آموزان باید فرصت هایی را برای اجرای ارزش های اخلاقی داشته باشند؛
6.تمام دست اندرکاران مدرسه باید جو آموزشی را مرتبط با ارزش های یکسان و تقسیم مسئولیت پرورش اخلاق و هدایت دانش آموزان در فرآیند آموزشی توسعه بخشند؛
7.وجود رهبران اخلاقی چه در میان معلمان و چه در میان دانش آموزان برای پرورش اخلاقی ضروری هستند؛
8.مدرسه باید شرایطی را برای سهیم شدن خانواده ها و اجتماع در تربیت اخلاقی فراهم سازد؛
9.باید از فعالیت های مدرسه در حمایت از تربیت اخلاقی دانش آموزان حمایت و سپاسگزاری شود.(41)

نتیجه گیری

برای دست یابی به هدف تربیت اخلاقی، لازم است مدرسه و کلاس درس به محیطی تبدیل گردد تا دانش آموزان بتوانند درباره ی معضلات اخلاقی تأمل کنند و با تصمیم گیری جمعی بر عدالت و انصاف آشنا شوند. بدین ترتیب، توانایی درک و فهم استقلال اخلاقی دانش آموزان به سطوح بالاتر ارتقا می یابد. روابط نزدیک، صمیمی و همراه با احترام بین دانش آموزان و دست اندرکاران مدرسه موجب می شود دانش آموزان محیط مدرسه را امن، عادلانه و مشوق یادگیری بدانند. باید از تأثیر تربیت اخلاقی ارزیابی مداوم صورت بگیرد. دانش آموزان باید در طراحی، اجرا و ارزیابی برنامه ها درگیر باشند.(42) اخلاق عدالت، مراقبت و توجه به دیگران، همزیستی مسالمت آمیز و عدالت اجتماعی، فضیلت های اخلاقی هستند که باید آنها را در دانش آموزان رشد داد. تربیت اخلاقی باید در داستان ها، کارهای هنری، ادبیات و زندگی نامه های تاریخی بروز کنند. از سوی دیگر، نمایش ها، داستان ها، فعالیت های دستی، پروژه های اجتماعی و کارهای کلاسی می تواند در رشد اخلاقی مؤثر باشد. آشنایی با زندگی حیوانات و رفتارهای آنها از قبیل خانه سازی و مبارزه با دشمن، می تواند حس مسئولیت پذیری را در دانش آموزان ایجاد کند.(43)
همچنین طرح داستان های نیمه تمام ــ تا جایی که دانش آموزان را در مقابل یک دو راهی یا بن بست قرار دهد- می تواند در آموزش های اخلاقی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد.(44)
کهلبرگ برای مطالعه ی رشد اخلاقی کودکان، داستان های اخلاقی تعریف می کرد و از آنها می خواست در این باره که رفتار شخصیت های داستان، چرا و تا چه اندازه خطا بوده است، توضیح بدهند. او آزمودنی های خود را در برابر مسائل دشوار اخلاقی قرار می داد تا بدین طریق پاسخ های آزاد و چگونگی استدلال و داوری آنان را تجزیه و تحلیل کند.(45)
کار فلسفه در عصر ما، بررسی ارزش ها یا آنچه در یک اجتماع یا اجتماعات انسانی با ارزش تلقی می شود، است. آنچه در زمینه گسترش میراث فرهنگی، در بهبود روابط انسانی و در تحکیم حقوق و آزادی های فردی و حفط آرمان های بشری به وسیله فیلسوفان مشخص و روشن می گردد، پایه و اساس ارزش ها را تشکیل می دهد.
می توان به این نتیجه رسید که ایجاد روح فلسفی در کودکان و یا به کار بردن روش های فلسفی مانند قیاس و استقرا می تواند در آموزش ارزش های اخلاقی همراه با تفکر و استدلال های اخلاقی عمیق بسیار مؤثر باشد. هر کدام از روش های مزبور در رشد قوه ی بیان، پرورش قوه استدلال، ارزیابی عقاید مختلف و روشن ساختن مفاهیم و قضاوت ها و مبانی ارزشی آنها به شاگردان کمک می کند. آشنایی با فعالیت های فلسفی مثل تحلیل مفاهیم و افکار، ارزیابی نظریات، تفسیر عقاید و چگونگی ارزش ها، برای معلم و شاگرد مفید می باشد. کوشش برای گسترش روح فلسفی در میان شاگردان، از هدف های اساسی تعلیم و تربیت است.(46)
استفاده از برنامه های درسی مسئله محور یا روش حل مسئله، نه تنها موجب دست یابی دانش آموزان به مجموعه ای از هدف های ناظر بر رشد عقلانی می شود، بلکه حل مسئله به صورت گروهی، بستری مناسب برای دست یابی به بسیاری از هدف های ناظر به تربیت اخلاقی مانند مسئولیت پذیری، رعایت حقوق دیگران، ارزش گذاری به کار دیگران و در نظر گرفتن عدالت در بحث و گفت و گو خواهد بود.(47) همچنین، آنچه معلم در زمینه تعلیماتی شاگردان، درباره اظهار نظرها و قضاوت ها، در ارزش سنجی کار شاگردان و فعالیت های گروهی انجام می دهد، جنبه اخلاقی دارد.(48) کودکان تنها از طریق دریافت اصول و قواعد اخلاقی قادر نخواهند بود چگونگی درست رفتار کردن را بیاموزند. با این وجود، این امر وقتی شدنی است که یک رویکرد واقع بینانه به ارزش ها اتخاذ گردد. لحظه ای که دانش آموزان احساس کنند مطالعه یک موضوع درسی برای القای یک موضوع ارزشی ویژه، که مورد قبول آنها نیست، مورد استفاده قرار می گیرد، علاقه خود را به مطالعه از دست می دهند.(49)
پرورش منش باید جزئی از فرهنگ مدرسه و کلاس درس باشد. معلمان باید با یکدیگر همکاری داشته باشند و به عنوان یک کل عمل کنند. باید فرصت هایی در اختیار دانش آموزان قرار گیرد تا درباره ی انتخاب ها و اعمال خویش فکر کنند. بحث های کلاسی بین دانش آموزان با نظارت معلم، رشد آگاهی دانش آموزان را از پیامدهای عمل اخلاقی و غیراخلاقی بالا می برد.
باید ضمن برگزاری جشن میلاد افراد اسوه مانند پیامبران و امامان، در مراسم های مذکور درباره ی ویژگی های اخلاقی و زندگی نامه آنها صحبت شود. زندگی و رفتارهای اخلاقی بزرگسالان و معلمانی که برای آنها الگو هستند، باید در قالب داستان، فیلم و رسانه های جذاب به آنها ارائه گردد؛ برای دانش آموزان زمینه مناسب برای انجام و تشویق رفتارهای عادلانه در کلاس و یا خارج از کلاس درس فراهم شود؛ باید به آموزش معلمان و تأکید بر استفاده از نکات اخلاقی حین تدریس دروس مختلف به منزله ی یک امر مهم پرداخته شود؛ خصوصیات روح فلسفی در میان کودکان از طریق آشنایی معلمان با ریشه های فلسفی ارزش ها و چگونگی عملیاتی کردن آن در فراگیران، گسترش یابد؛ دست اندرکاران مدارس باید نقاط قوت و ضعف را تشخیص داده و راهبردهای مختلف را برای بالا بردن آگاهی، پرورش درک و تفکر و سپس تشویق رفتار به وجود آورد.

پی‌نوشت‌ها:

1.محمود مهرمحمدی، برنامه درسی در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات، ص 173.
2.علی شریعتمداری، اصول فلسفه و تعلیم و تربیت، ص 115.
3.نهج البلاغه، خطبه 31.
4.احمد دیلمی و دیگران، اخلاق اسلامی، ص 233.
5.علی شریعتمداری، اصول فلسفه و تعلیم و تربیت، ص 121.
6.theological approach
7.scientific approach
8.psychoanalytic approach
9.محمد داوودی، «رویکردها و پرسش های بنیادین در تربیت اخلاقی»، فصلنامه علمی ــ پژوهشی انجمن معارف اسلامی سال دوم شماره دوم، ص 175ــ153.
10.خسرو باقری، مبانی شیوه های تربیت اخلاقی (نقد تطبیقی علم اخلاق و روان شناسی معاصر)، ص 105-81.
11.character education
12.Bohlin, K , Farmer, D, g, Ryan, Buulding character in school. San Francisco: Jossey-Bass.
13.Robinson, E. H,Jones, K. Doyle & Hayes, B. Grant, Humanistic education to character education: An ideological Journey. Journal of humanistic counseling education and development. Vol. 39, issue 1, p.21
14.Eagingon,w,To Promote character education,use literature for children and adolescents. The social studies.vo193.issue3,p.113-116
16.reasoning
17.power assertion
18.Grousc,J&Goodnow,J,Impact of parental discipline methods on the child internationalization of value A reconceptulization of current points of view, developmental psychology, vol.30,No1.
19.sharp,k,Bulding character, Discovering and developing character trats,Journal of school health, vol.72. issue7.p303-304
20.بهرام بیات، بحران هویت، پایان نامه کارشناسی ارشد، ص 48
21.Powney,J,Cullen,M,Schlapp,U,Glissov,P&Munn,P,1995,Understanding values education in the primary school,P.1.
22.علی شریعتمداری، اصول فلسفه و تعلیم و تربیت، ص 117
23.سوسن سیف، و دیگران، روان شناسی رشد، ج1، ص 104-91
24.indoctrinative approach
25.romanticst approach
26.cognitive-structural approach
27.Bercowitz,M,Integrating structure and content in moral educating,Available:http//:tigger.uic.edu/ Inuncci/MoralEd/article/berkowitzintegration.html.2007/11/28
28.محسن طالب زاده، نوبریان و دیگران، مباحث تخصصی برنامه ریزی درسی، ص 71
29.محمود مهر محمدی، برنامه درسی، نظرگاه ها، رویکردها و چشم اندازها، ص 237
30.dilemma discussion
31.didactic curriculum
32.penn,w,Teaching ethics,A direct approach,Journal of moral education,19,P124-138
33.ethics-enriched curriculum
34.Duckett,L,& Ryden,M,Education for ethical nursing practice in J.Rest & D Narvaez (Eds) Moral development in the professions:psychology and ethics,P 48-66
35.ethics-oriented curriculum
36.principled reasoning
37.McNeel,S,Schaffer,M.,& Juarez,M, Growth in moral judgment among baccalaureate nursing student Research on christian higher education,4,P.29-45
38.Pascarella,Ernest T.,& Terenzini,Patrick T, How college affects student.2ed.P.370
39.Roty
40.محسن طالب زاده نوبریان و دیگران، مباحث تخصصی برنامه ریزی درسی، ص 7
41.Douglas,J,Character education citizenship education and the social studies,The Social Studies,vol.93,isue3,P 103-108
42.Mckay,L,Character education with a plus.The education digest:An Arbor,vol.68,issue4,P45-50
43.Charlene,C,Creatures of character:Winning with character education,Profesional school counseling,vol.1,issue 2,p.19
44.محمود مهر محمدی، برنامه درسی: نظرگاه ها، رویکردها و چشم اندازها، ص 237
45.سوسن سیف ودیگران، روان شناسی رشد، ج1، ص 104ــ91
46.علی شریعتمداری، اصول فلسفه و تعلیم و تربیت، ص 115
47.محمود مهر محمدی، برنامه درسی: نظرگاه ها، رویکردها و چشم اندازها، ص 237
48.علی شریعتمداری، اصول فلسفه و تعلیم و تربیت، ص 115
49.محسن طالب زاده نوبریان و دیگران، مباحث تخصصی برنامه ریزی درسی، ص 71

منابع
ــ امامی، محمد جعفر و دیگران، نهج البلاغه با ترجمه گویا و شرح فشرده، 1379
ــ باقری، خسرو، مبانی شیوه های تربیت اخلاقی ( نقد تطبیقی علم اخلاق و روان شناسی معاصر)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1377
ــ بیات، بهرام، بحران هویت، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان،1378.- داوودی، محمد، « رویکردها و پرسش های بنیادین در تربیت اخلاقی»، فصل نامه علمی ــ پژوهشی انجمن معارف اسلامی، سال دوم، ش 2، 1385
ــ دیلمی، احمدو دیگران، اخلاق اسلامی، تدوین: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، قم، دفتر نشر معارف، 1385
ــ سیف، سوسن ودیگران، روان شناسی رشد، تهران، سمت، 1379
ــ شریعتمداری، علی، اصول فلسفه و تعلیم و تربیت، تهران، امیرکبیر، 1364
ــ طالب زاده نوبریان، محسن ودیگران، مباحث تخصصی برنامه ریزی درسی، تهران، آییژ، 1381
ــ مهر محمدی، محمود، برنامه درسی: نظرگاه ها، رویکردها و چشم اندازها. مشهد، آستان قدس رضوی، 1381
ــ برنامه ریزی درسی ایران، 1383
ــ Bohlin,K;Farmer,D&Ryan,K,Bulding character in school.San Francisco:Jossey-Bass,2001
ــ Bercowitz,M,Integrating structure and content in moral education,1997 Available: http:// tigger.uic.edu/Inuncci/MoralEd/article/berkowitzintegration,html.2007/11/28
ــ Charlene,C,Creatures of character :Winning with character education,professional school counseling, vol.1,issue 2, P.19,1997
ــ Douglas,J,Character education citizenship education and the social studies, The Social Studies.vol.93,issue3,P.103-108,2002LKUI
ــ Duckett,L.,& Ryden,M,Education for ethical nursing practice. In J.Rest &D.Narveaz (Eds.) Moral development in the professions:Psychology and ethics,P.48-66,1994
ــ Edgingon,W,To promote character education,use literature for children and adolescents,The Social studies,vol.93.issue3,P.113-116,2002
ــ Grousc,J.,& Goodnow,J,Impact of parental discipline methods on the child internationalization of value: A reconceptualization of current points of view, developmental psychology.vol.30,No 1, 1994
ــ Mckay,L,Character education with a plus,The education digest: An Arbor,Vol.68,issue4,P45-50,2002
ــ McNeel,S.Schaffer,M.& Juarez,M,Growth in moral Judgment among baccalaureate nursing student.Research on christian higher education,4,P.29-45,1997
ــ Mentkowski,M.,& Associate,Learning that lasts: Interpreting learning, development,and performance in college and beyond.San Francisco: Jossey-Bass,2000
ــ Pascarella,Ernest T.,& Terenzini,Patrick,T,How college affects students,2ed.p.370.2005
ــ penn,W,Teaching ethics:A direct approach,Journal of moral education,19,p.124-138,1990
ــ powney,J,.Cullen,M.,Schlapp.,U.,Glissov,P.& Munn,P,Understanding values education in the primary school,P.1,1995
ــ Robinson,E.H,Jones,K.Doyle & Hayes,B.Grant,Humanistic education to character education: An ideological Journey,Journal of humanistic counseling education and development,vol.39,issue1,P.21,2000
ــ Sharp,K,Bulding character:Discovering and developing character traits.Journal of school health,vol.72,P.303-304,2002
معرفت اخلاقی (1)