نویسنده:اسماعیل اخلاقی

مقدمه

کار وتلاش، یکی از عوامل بسیار مهم درایجاد روحیه نوآوری وشکوفایی انسان است؛ زیرا خمیر مایه وجود انسان از دو بعد مادی ومعنوی (جسم و روح) معجون و ترکیب یافته است وهر یک از این ابعاد برای رشد وبالندگی خود، به تقویت و ایجاد نیرو وانرژی وتغذیه سالم نیازمند می باشد. خدای متعال که جهان هستی را خلق کرده ودراین میان، انسان را به عنوان گل سر سبد مخلوقات خود معرفی کرده وطبیعت را مسخر وی ساخته است؛ ابزار، وسائل وامکانات مورد نیاز را در دو بعد (مادی ومعنوی) دراختیارانسان قرار داده وبا نهادن غرایز وکشش های درونی راه سعادت وشقاوت، صعود و سقوط را به او نشان داده است؛ ولی پیمودن راه زندگی ونوع زندگی، استفاده وبهره برداری صحیح از مواهب نعمت های طبیعی را به خود او واگذار کرده است. وخود انسان است که باید در سایه
تدبر، تعقل، تلاش و فعالیت های شبانه روزی زمینه رشد و شکوفایی را درهر یک از دو بعد مادی ومعنوی زندگی، برای خود وهمنوعان خویش فراهم سازد وعوامل ضد تکامل وشکوفایی را از سر راه زندگی اش بردارد.

مفهوم شناسی کار

مفهوم کار

«کار» درلغت، به معنای فعل وعمل و کردار آمده است.(1) ودراصطلاح، به معنای فعالیتی است نسبتاً دائمی که به تولید کالا یا خدمات می انجامد وبه آن دستمزدی تعلق می گیرد.
به عقیده ی بعضی از صاحب نظران، درمفهوم کار به نوع خاصی از کار توجه نشده است؛ بلکه کار را درمفهوم عام، سرچشمه انباشت ثروت وسرمایه ونهایتاً رشد وشکوفایی جوامع تلقی کرده اند.
فعالیت وکار به طور عمده از طریق هدف ها وارزش محصولی که تولید شده، معین می گردد. به عبارت دیگر، «کار» زمینه را برای تولید وافزایش خدمات ایجاد می کند.
ودریک کلام، «کار» عبارت است از: مجموعه عملیاتی که انسان با استفاده از مغز، دست ها، ابزار و ماشین ها برای استفاده عملی ازماده، روی آن انجام می دهد واین اعمال نیز متقابلاً برانسان اثر می گذارد واو را تغییر می دهد.(2)
براساس این تعریف، کار دارای سه خصوصیت است:
1. کار، مبتنی بر فعالیت فکری وبدنی است.
2. از طریق کار، کالایی تولید می شود یا خدمتی عرضه می گردد.
3. درقبال انجام کار، دستمزدی پرداخت می شود.
در «اندیشه اسلامی» می توان به صورت استنباطی، کار را چنین بیان نمود:
تلاش وکوشش انسان ها برای آماده کردن زاد وتوشه برای جهان آخرت در دوران زندگی در دنیای مادی. از این رو امام علی (ع) می فرماید:
«فعلیکم بالحد والاجتهاد والتأهب والاستعداد والتزود فی منزل الزاد؛(3) برشما باد به تلاش و کوشش، آمادگی و آماده شدن و جمع آوری زاد وتوشه برای جهان آخرت در دوران زندگی مادی».
از دیدگاه اسلام یکی از حقوق اولیه مردم، داشتن شغل و فراهم کردن کار است. کار، کوچکی و بزرگی ندارد، مگر با توجه به کاری که انجام می دهند و هرکس اعم از مرد وزن، پاداش کار خود را خواهد دید.

ارزش کار در فرهنگ اسلامی

کسانی که اندک آشنایی با معارف اسلامی دارند. وآیات قرآن و احادیث معصومان (ع) را خوانده اند این حقیقت را متوجه شده وباورخواهند کرد که اسلام، رشد وتکامل مادی ومعنوی انسان را تنها درسایه سعی وتلاش امکان پذیر می بیند؛ چنانکه قرآن کریم درجملات کوتاهی می فرماید:
(وان لیس الانسان الا ما سعی)؛(4)
«وبرای انسان بهره ای جز سعی وکوشش او نیست».
(کل نفس بما کسبت رهینه)؛(5)
«(آری) هرکس درگروه اعمال خویش است». هرچند آیات یادشده درارتباط با امور معنوی واخروی است ولی قرآن، معیار وملاک کلی به دست می دهد که این بهره مندی انسان از نعمت های مادی ومعنوی (دنیا وآخرت) درگروه سعی وتلاش است. به قول شاعر: نابرده رنج، گنج مسیر نمی شود
مزد آن گرفت که جان برادرکه کار کرد
در روایات می خوانیم که پیامبران الهی برای امر معاش کار می کردند. پیامبر اسلام (ص) قبل از بعثت، گوسفند چرانی می کرد وبا مال وسرمایه ی حضرت خدیجه (س) تجارت می نمود. حضرت موسی (ع) نیز گوسفند چرانی می نمود، حضرت ابراهیم (ع) به کارهای چوبانی وبنایی اشتغال داشت، حضرت ادریس (ع) خیاطی می کرد وحضرت نوح (ع) نجار بوده است…(6)
وهمچنین ائمه اطهار (ع) هر کدام به کار و فعالیت می پراختند. پس از رسول خدا (ص)، حضرت علی (ع) ازهر کس متواضع تر بود. در امور خانه به همسر خویش کمک می کرد. شخصاً به کار وتلاش درمزرعه می پرداخت، با کلنگ زمین را می کند وآن را شیار و آبیاری می کرد وبارهای هسته خرما را روی شانه می گذاشت وبه صحرا می برد وبر زمین می فشاند واگر یک دانه ای از آن برزمین می افتاد، خم می شد و آن را برمی داشت ومی فرمود: « امروز هسته است وفردا خرما». (7)
علی بن ابی حمزه نقل می کند: ابوالحسن (موسی بن جعفر)(ع) را دیدم که در زمین خود کار می کرد وپاهایش عرق کرده بود، گفتم : فدایت شوم! مردها (کارگران) کجا هستند؟ فرمود: ای علی! کسی که از من وپدرم بهتر بود، با دست خود در زمینش کار می کرد. پرسیدم: او کیست؟
فرمود:
«رسول خدا (ص) وامیرمؤمنان(ع) وپدرانم، همگی، با دست های خود کار می کردند . این، کار همه پیامبران و فرشتگان و بندگان شایسته خداوند است».(8 )
پیشوایان معصوم (ع) پیش از آنکه با زبان خود فرهنگ و روش زندگی اسلامی را به مردم معرفی کنند، در رفتار وعملکرد خویش آن را به تصویر می کشیدند. مثلاًً وقتی کسی یکی از پیشوایان دین را در حال کارکردن وعرق ریختن می بیند، به دین اسلام خوش بین می شود؛ چون می بیند که یکی از شخصیت های بزرگ اسلام در راه تأمین درآمد زندگی تلاش می ورزد، به کار و تهیه معیشت زندگی علاقه مند می شود، طبیعتاً تشویق می شود.
وخود و رفتارش را با رفتار امام تطبیق می دهد وبه صورت یک انسان تلاشگر ودارای اعتماد به نفس در می آید.
اصحاب و پیروان پیامبر (ص) واهل بیت بارها دیده اند که خود آنان مشغول کار بودند وعرق از سر تا پای آنان می ریزد، از سیره آنان چنین نتیجه می گرفتند که کار وتلاش، عبادت است وباعث می شود که خوشبختی وآسایش فردی وخانوادگی تأمین شود. لذا آنان هم تمایلی به کوشش و فعالیت پیدا می کردند وبه سمت رزق و روزی حلال از راه کار می رفتند.
طبیعی است که هرگاه کسی دنبال کار وفعالیت مثبت باشد، انحرافات وگناهانی که به واسطه بیکاری به وجود می آید، خود به خود کاهش پیدا می کند واز این رو «کار وتلاش» اثر تربیتی خودش را برجای می گذارد وانسان را به کمالات تربیتی واخلاقی می رساند.
امام صادق (ع) به اندازه ای به کار اهمیت می داد که وقتی یکی از یارانش را مدتی ندیده بود، احوال او را جویا شد؛ عرض کردند: او کار وفعالیت تجاری را ترک کرده وبه عبادت روی آورده است.
امام سه مرتبه فرمود:
«عمل شیطان؛ این کار، کار شیطانی است نه کارخدایی! آیا نمی داند کسی که طلب روزی را ترک کند، دعایش مستجاب نمی شود؟»
سپس امام صادق (ع) فرمود: هنگامی که آیه (ومن یتق الله یجعل له مخرجاً ویرزقه من حیث لایحتسب ) نازل گردید؛ جمعی از یاران پیامبر (ص) درها را به روی خود بستند وبه عبادت روی آوردند وگفتند : خداوند روزی ما را عهده دار شده است.
این جریان به گوش پیامبر(ص) رسید، کسی را نزد آنها فرستاد که: چرا این گونه رفتار می کنید؟ جواب دادند: یا رسول الله ! چون خداوند روزی ما را متکفل شده است، ما مشغول عبادت شده ایم. پیامبراکرم (ص) فرمود:
«هرکس چنین کند، دعایش مستجاب نمی شود وبر شماست که کار وکوشش کنید و طلب روزی نمایید.»(9)
بنابراین، معنی و مفهوم تسخیر طبیعت ونعمت های فراوان (10)؛ این است که انسان در سایه تدبیر وتعقل، درحوزه های مختلف زندگی مثل: زراعت، دامپروری، تجارت، استخراج معادن، به کارگیری گیاهان دارویی وساخت و ساز ابزار و وسایل مورد نیاز، تلاش وفعالیت نماید وزمینه رشد و بالندگی را درتمام عرصه های زندگی فراهم سازد.
اگرما به رفتار وگفتار پیشوایان دین به دقت نگاه کنیم، می بینیم که سعی و تلاش در چهارچوب قوانین شریعت وبه دور از افراط و تفریط، برای اداره زندگی مادی ومعنوی، جایگاه ویژه ای را در
فرهنگ قرآن وآموزه های دینی و تربیتی به خود اختصاص داده است. علت وفلسفه آن نیز روشن است؛ زیرا کار وکوشش:
اولاً سستی وتنبلی و دل مردگی را از انسان دور نموده، زمینه نوآوری و شکوفایی افراد جامعه می شود.
ثانیاً باکار وکوشش است که نارسایی ها و مشکلات اقتصادی بر طرف شده، رفاه و آسایش مطلوب به دست می آید. انسان های پرکار وزحمت کش علاوه بر اینکه زندگی خود را سر وسامان داده و تأمین مادی می کنند وسبب آسایش مادی وآرامش روحی برای خانواده خود می شوند، به افراد مستمند ومستحق نیز کمک می کنند.
ثالثاً اگرافراد جامعه به تلاش وفعالیت مداوم ادامه دهند، بدون شک اقتصاد کشور ومملکت روز به روز رونق بیشتری پیدا می کند ودر نتیجه، رده های نفوذ دشمنان نیز مسدود می شود و ارزش های دینی وفرهنگی جامعه از دستبرد اجانب، محفوظ می ماند.

فواید کارواشتغال

«کار واشتغال» امروزه در دنیا، یکی از مسائل اساسی وموضوعات مورد بحث می باشد، وهرکس نسبت به فراخور حالش و بر اساس رشته تخصصی واندیشه های خود، درمورد چگونگی کار واشتغال جوانان وآداب وشیوه های کار، علل وانگیزه های بیکاری، انواع مشاغل، اولویت انتخاب شغل ها … وسخن گفته وبحث می کند.
اشتغال به کارهای مفید ومورد نیاز جامعه، دارای اثرات ونتایج قابل توجه برای همه جامعه اسلامی است که از جمله آن ها می توان به فوائد زیراشاره نمود:
1. عبادت واطاعت خدا
اگر ما سیره معصومان (ع) را به دقت مطالعه کنیم؛ به خوبی می فهمیم که آنان کار وتلاش را یک نوع عبادت واطاعت خدا می دانند.
شخصی می گوید: دیدم امام باقر(ع) درهوای بسیارگرم مدینه کار می کند واز شدت کار وگرمی هوا، عرق از بدن حضرت می ریزد… با خود گفتم: سبحان الله! بزرگی از
بزرگان قریش دریک چنین وقتی وبا چنین حالی درپی دنیاست! باید او را نصیحت کنم. نزدیکش رفتم وسلام کردم، جواب سلام مرا داد.گفتم: خدا خیرت دهد، بزرگی از بزرگان قریش درچنین ساعتی وبا چنین حالی در پی دنیاست! اگر با این حال اجلت فرارسد، چه می کنی؟ فرمود: «اگر درچنین حالی باشم ومرگم فرا رسد، درحالت طاعتی ازعبادات خداوند عزوجل هستم؛ طاعتی که با آن خودم وخانواده ام را از محتاج شدن به تو ومردم باز می دارم». من گفتم: راست گفتی، خدایت رحمت کند! خواستم تو را نصیحت کنم، اما تومرا نصیحت کردی.(11)
همچنین پیامبر اکرم(ص) می فرماید:
«العباده سبعون جزءاً، افضلها طلب الحلال؛(12) عبادت خداوند؛ هفتاد جزء است که بهترین آن ها، طلب روزی حلال است».
پیامبر(ص) اشتغال به کارهای حلال را مانند «عبادت» بر زن ومرد مسلمان ضروری دانسته ومی فرماید:
«طلب الحلال فریضه علی کل مسلم و مسلمه؛(13) به سراغ درآمدی حلال رفتن، بر مردم وزن مسلمان لازم است.»
این قبیل روایات، همه کارها وفعالیت های اقتصادی یک مسلمان (تجاری، کشاورزی، صنعتی، خدماتی، و …) را فرا گرفته وآن ها را در شمار عبادات قرار می دهد.
2. عزت خودوخانواده
انسان می تواند با کار وتلاش شبانه روزی، «عزت» خود وخانواده اش را حفظ کند .در روایت می خوانیم که شخصی خدمت امام صادق (ع) عرض کرد: یابن رسول الله! من کارگر هستم اما دیگر نمی توانم با دستم کار کنم، دیگر نمی توانم با دوشم کار کنم. امام فرمود:
«برو کار کن، برو باربگذار روی سرت و ببر. با این کار، عزت خودت را حفظ کن.عزیز باش وزن و بچه ات را در رفاه وآسایش قرار بده ».(14)
از این فرمایش امام صادق (ع) استفاده می شود که یک مسلمان با کار وکوشش، مخارج زندگی خود را تأمین نموده وتا حدودی فقر اقتصادی و فرهنگی خود و جامعه را کاهش می دهد وسربار جامعه نمی شود.
3. زمینه رستگاری
کار واشتغال در بینش اسلام، یک ارزش محسوب می شود وتلاش بیشتر درکارهای دنیوی واخروی، زمینه سعادت و رستگاری افراد را در دنیا وآخرت فراهم می نماید و آنان را تا درجه جهاد گران در راه خداوند بالا می برد. رسول خدا (ص) در روایاتی می فرماید:
«الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله؛(15) کسی که برای تأمین معاش خانواده اش تلاش می کند، همانند مجاهد در راه خدا ست.»
«من اکتسب قوته ولم یسال الناس لم یعذبه الله تعالی بوم القیامه؛(16) کسی که روزی خود را به دست آورد واز مردم چیزی نخواهد، خداوند متعال در روز قیامت عذابش نمی کند.»
«ما اکل العبد طعاماً احب الی الله من کدیده و من باب کالا من عمله باب مغفور؛ (17) بنده، هیچ غذایی نخورد که نزد خدای متعال محبوب تر از دسترنج او باشد وهر که شب را با تنی خسته از کار بخوابد، آمرزیده شود.».
4. آرامش روح و وجدان
تمام کسانی که به کارهای مفید اقتصادی اشتغال دارند وبر اساس احساس وظیفه، به شغل مناسب و آبرومندانه خود می پردازند؛ علاوه بر این که آرامش روح، روان و وجدان خود را فراهم می کنند، به نوعی به تفریح نیز می پردازند؛ هم چنان که افراد سست عنصر و بیکاری، معمولاً به اضطراب وافسردگی وعذاب وجدان دچار هستند
5.بیدار نمودن روحیه خلاقیت
اشتغال به کسب مورد علاقه، روحیه ابتکار و خلاقیت را در افراد زنده کرده واستعدادهای درونی آنان را شکوفا نموده وانسان را متوجه نیروهای نهفته در اندرون خود می سازد و به این ترتیب، مفید و مؤثر بودن خود را باور نموده واعتماد به نفس در او تقویت می شود .چنین فردی با روحیه ای سرشار از عشق به کار، از زندگی خود لذت برده و برای رسیدن به اهداف عالی تلاش می کند.

رابطه بیکاری با جرائم

طبیعی است که روآوردن جوانان و قشرهای دیگر جامه به سمت ناهنجاری های اجتماعی، اغلب ریشه در بیکاری وسرگردانی آن ها دارد، و تنبلی و بیکاری به عنوان یک پدیده شوم، مصایب ومشکلات فراوانی را متوجه جامعه می سازد. اولین ثمره تلخ تنبلی و بیکاری، فقر وتهی دستی افراد است؛ پدیده نامیمونی که از آن به «مرگ بزرگ» یاد شده وباعث می شود که انسان های فقیر و درمانده به اعمال خلاف مثل: اعتیاد، قتل، دزدی، تجاوز، خودفروشی، بی عفتی، قاچاق وآدم فروشی مبادرت ورزند وبا افراد خلافکار طرح دوستی بریزند، مسیر خلاف را در پیش گیرند وامراض لاعلاج اخلاقی واجتماعی دامنگیر شان شود، شالوده واساس زندگی شان را متلاش و کانون گرم خانوادگی شان را به جهنمی سوزان وغیر قابل تحمل تبدیل نمایند. ودر نتیجه آثار زیان بار آن به حوزه های فرهنگ، اقتصاد و امنیت اجتماع وارد شده وشیرازه اجتماعی را تهدید به زوال نماید.
لذا دراحادیث فراوانی می خوانیم که ائمه (ع) اصحاب و پیروان خودشان را از سستی وتنبلی
نهی کرده اند درهمین زمینه، پیامبر اکرم(ص) در سفارش خود به حضرت علی (ع) فرمود:
«ای علی !… از دو خصلت بپرهیز: بی حوصلگی وتنبلی؛ زیرا اگر بی حوصله باشی، برحق شکیبایی نکنی واگر تنبل باشی، حقی را نگذاری.»(18)
امام باقر(ع) می فرماید:
«از تنبلی وبی حوصلگی بپرهیز؛ زیرا این دو، کلید هر بدی می باشد و کسی که تنبل باشد، حقی نگذارد و کسی که بی حوصله باشد، بر حق شکیبایی نورزد.»(19)
ونیز در روایت آمده است:
«ابغض الناس عندالله البطالون؛ مبغوض ترین مردم پیش خدا، افراد ولگرد وتنبل هستند.»(20)
وامام صادق (ع) می فرماید:
«من وجد ماءاً وتراباً ثم افتقر فابعده الله؛ آن فرد [وملتی] که آب وخاک دارد، اما فقیراست، از نعمت خدا دور شده است.»(21)
افراد نتبل و بیکار، مبغوض خدا هستند، فرق نمی کند که زن باشند یا مرد؛ زیرا حوزه کاری هرکدام از آنها مشخص شده است. اگر زن درمحیط خانه، به پرورش بچه، بافندگی، کارها وصنایع دستی و…نپردازد ومرد نیز بیرون از خانه برای رفاه خانواده اش تلاش نکند، امورات زندگی فردی، خانوادگی واجتماعی آنان برهم می خورد وزندگی، زیبایی ظاهری خود را از دست می دهد!

پی نوشت ها :

1-لغت نامه دهخدا، ج26، ص107.
2-جامعه شناسی کار وشغل، غلام عباس توسلی.
3-نهج البلاغه، محمد دشتی، ص 447.
4- نجم/39.
5- مدثر/38.
6- کار وحقوق کارگر، شریف قریشی، ترجمه: ادیب لاری- محصل یزدی.
7- جلوه ی حق در سیره امیرالمؤمنین (ع)، سید علی اکبر برقعی قمی، ص 55.
8- وسائل الشیعه، ج12، ص23.
9-تفسیر نمونه، ج34، ص238.
10-درآیاتی به تسخیر طبیعت اشاره شده است.
11-میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ترجمه: حمید رضا شیخی، ج10، ص125.
12-بحارالانوار، ج100، ص209.
13-همان.
14-تربیت فرزند از نظر اسلام، حسین مظاهری، ص289.
15- کافی، ج5، ص82.
16-آثار الصادقین، صادق احسان بخش، ج19، ص110.
17- کنزالمعال، متقی، هندی، ج4، ص9.
18- بحارالانوار، ج73، ص159.
19- تحف العقول، ابن شعبه حرانی، قم، دفترانتشارات اسلامی. 20-تربیت فرزند از نظر اسلام، ص217.
21-بحارالانوار، ج76، ص180.

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره83.