نویسنده: سیّدعبّاس میرى
علمای اسلام، افزون بر انجام وظیفه خطیر بیانِ احکام شرعى، به مسائل مهم معارف اسلامی و اعتقادی و شبهاتى، که از سوی نحله های گوناگون افکنده می شده، غافل نبوده اند.
تولد مهدى،حیات، غیبت، حکمت غیبت و… از سوی بزرگان اسلام، چه شیعه و چه سنّى، مورد بحث و بررسی بوده است.
در این باره، آثار فراوانی پدید آمده و کمتر عالم اسلامی را می توان یابید که در این باب قلم نزده باشد و یا سخنی نگفته باشد.
منظور ما در این نوشتار، نگاشتن کتابنامه، به سبک معمول نیست. که کار انجام شده (کتابنامه امام مهدی و در جستجوی قائم) بلکه بر آنیم، ابتداء به معرفی برخی شخصیتهایی که در باره مهدی کتاب، یا رساله نگاشته اند بپردازیم و آن گاه سیری در کتاب، یا رساله مورد نظر داشته باشیم: در باب موضوعاتی که به آنها پرداخته شده و چگونگی پرداخت.
کمال الدین و تمام النعمه.
نوشته: ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین بن بابویه قمى،.
معروف به شیخ صدوق.
مصحح: علی اکبر غفارى.
ناشر: مؤسسه نشر اسلامى، وابسته به جامعه مدرسین، قم.
شماره صفحه ها: 668. ابن بابویه، در قم، چشم به جهان گشود. در نزد فقهای بزرگ و محدثان نامداری چون: علی بن بابویه (پدر خود) محمدبن حسن بن ولید، احمد بن علی بن ابراهیم هاشم قمى، احمد بن محمد بن یحیی عطار اشعری قمى، حسن بن ادریس قمى، حمزه بن محمد علوی و… دانش فقه و حدیث را فرا گرفت‏(1).
روح جست و جو گرش آرام نگرفت و برای بهره گیری از محضر عالمان دیگر اسلامى، به سیر و سیاحت پرداخت:.
در سال 347 ه. ق به ری رفت و در آن جا به محضر ابوالحسن محمدبن احمد بن علی اسدى، راه یافت و از وی حدیث شنید.
در سال 352 ه. ق. به نیشابور رفت و از علمای آن جا، استفاده برد.
آن گاه به مشهد، کوفه، بغداد، همدان، بلخ، سرخس، ایلاق و مکه مکرمه رفت و از متخصصان فن حدیث، حدیث آموخت‏(2).
شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازى، در مقدمه معانی الاخبار، تا دویست و پنجاه و دو تن، از بزرگان را که شیخ صدوق، از آنان استفاده کرده، یاد می کند.
شیخ صدوق، با کوشش فراوان، در راه کسب و دانش، به مقامهای عالی علمی دست یافت و در رشته حدیث، به جایی رسید که (رئیس المحدثین) نام گرفت. (3).
شیخ طوسی درباره شخصیت والای ایشان می نویسد:.
(ابو جعفر محمدبن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمى، دانشمند جلیل القدر، بزرگوار، حافظ احادیث صاحب نظر در رجال و ناقد اخبار بوده است. در میان دانشمندان قم، در حفظ و کثرت علم، کسی مانند وى، دیده نشده است. وى، نزدیک به سیصد کتاب، داشته است.)(4).
از جمله آثار وى، کمال الدین و تمام النعمه است که گویا، پس از بازگشت از سفر مشهد، در سال 252 ه. ق.نگاشته است و انگیزه خود را از نگاشتن آن، چنین اعلام می دارد:.
(آنچه مرا واداشت که به نگارش این کتاب بپردازم چنین بود: از زیارت حضرت امام رضا، صلوات اللّه علیه، به نیشابور برگشتم . دیدم. شیعیان آن جا درباره قائم(عج) مسأله دار شده اند. سعی کردم، آنان را با بیان روایاتی که از پیامبر(ص) و ائمه(ع) رسیده به راه درست، رهنمون گردم. در این روزگار، بزرگی از مشایخ فضل و دانش و تقوا، از اهالی قم، به نام: نجم الدین ابو سعید محمدبن احمد بن علی بن صلت قمى، ادام اللّه توفیقه، در بازگشت از سفر بخارا، بر ما وارد شد. روزی درباره آراء و باورهای برخی از فلاسفه و علمای منطق بخارا گفت: از آنان درباره حضرت قائم(عج) سخنانی شنیدم که مرا در مورد غیبت طولانی حضرت، دچار حیرت و تردید کرده است. من مطالبی در اثبات وجود حضرت مهدى(عج) برای زدودن تردید از او بیان کردم و روایاتی درباره غیبت، بر او خواندم، حیرت او بر طرف شد و دلش آرام گرفت. از من خواست، کتابی درباره غیبت حضرت مهدى(عج) بنویسم پذیرفتم و به او وعده دادم که ان شاء اللّه وقتی به وطن خود (رى) برگشتم آن را عملی خواهم ساخت. تا این که شبی در خواب دیدم خانه کعبه را طواف می کنم و به حجرالاسود رسیدم و آن را استلام کردم ناگاه دیدم، مولی صاحب الزمان(ع)، پهلوی در کعبه ایستاده است. سلام کردم . حضرت جواب دادند.
فرمود: چرا کتابی راجع به (غیبت) نمی نویسى، تا ناراحتی ات برطرف شود.
عرض کردم: یابن رسول اللّه(ص) من کتابها درباره غیبت شما نوشته ام.
حضرت فرمود: نه ، آن موضوعات را نمی گویم، کتابی راجع به غیبت من بنویس و غیبتهای پیامبران را در آن نقل کن. سپس از نظرم غایب شد. من با اضطراب از خواب بیدار شدم و تا طلوع فجر، به گریه و زاری پرداختم، چون صبح شد، به منظور انجام امر ولی اللّه و حجت خدا، آغاز به نوشتن این کتاب کردم.)(5).
این اثر نفیس، در دو نوبت به گونه سنگی در ایران و یک نوبت به گونه حروفی در نجف و یک مرتبه با ترجمه چاپ شده است ولى، این چاپها، افتادگى، تحریف و اشتباه فراوان دارد.
از این روى، آقای علی اکبر غفّارى، به تصحیح آن پرداخته و مؤسسه نشر اسلامى، به گونه زیبا و مطلوب، آن را چاپ و نشر داده است.
در تصحیح و مقابله این کتاب، بر هفت نسخه خطی اعتماد شده، از جمله:.
1. نسخه کتابخانه شخصی آیت اللّه ربّانی شیرازى.
2. نسخه کتابخانه شخصی محدث ارموی به خط نستعلیق، همراه علل الشرایع.
3. نسخه حاج باقر ترقّى.
4. نسخه کتابخانه میرزا حسن مصطفوی تبریز.
5. سه نسخه دیگر، از کتابخانه آیت اللّه مرعشى.
کتاب، پس از خطبه و مقدمه طولانى، که بخش عظیمی از کتاب را در بر گرفته، آغاز می شود. در مقدمه، مباحث کلامی سودمندی به رشته تحریر در آمده که مصحح محترم بحثهای مطرح شده را تفکیک کرده و با عناوین زیر، آورده است:.
الخلیفه، قبل الخلیفه.
وجوب طاعه الخلیفه.
لیس لاحدان یختار الخلیفه الاّ اللّه عزوجل.
وجوب وحده الخلیفه فی کل عصر.
لزوم وجود الخلیفه.
وجوب عصمه الامام.
السر فی امره تعالی الملائکه بالسجود لادم علیه السلام.
وجوب معرفه المهدى(عج) فرجه.
اثبات الغیبه والحکمه فیها.
آن گاه به پاسخ از شبهات می پردازد و دیدگاههای گروههای گوناگون، چون: کیسانیه، ناووسیّه، واقفیه و زیدیه را در باب غیبت امام عصر(ع) به بوته نقد و بررسی می نهد و خرده گیریهای ابن بشّار و پاسخ ابن قُبه رازی و… را می آورد.
بر وجود امام غایب و این که از عترت است و ظهور می کند و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، دلایل محکم، متین و منطقی اقامه می کند.
پس از این، گزارشی دارد خواندنی از مناظره ای که بین او و یکی از ملحدان، در حضور رکن الدوله امیر سعید، انجام گرفته است.
در نقض و ابرام مسائل کلامی که از سوی مخالفان مطرح شده، کلام را به اوج می رساند و مباحث جالبی را عرضه می دارد(6) کتاب، در 57 باب تنظیم شده که مطالب مهم آن، بدین شرح است:.
1. انبیا و حجتهای الهی که مدتی از دیدگان پنهان بوده اند: ادریس، نوح، صالح، ابراهیم، یوسف، موسى، عیسی و…
2. کسانی که دارای عمر طولانی بوده اند.
3. نیاز بشر به امام.
4. سخنان پیشوایان دین درباره غیبت.
5. کسانی که به محضر حضرت مشرف شده اند.
6. اخبار و روایاتی که بیانگر نشانه های ظهورند.
7. توقیعات صادر شده از ناحیه مقدسه.
و…
گرچه در این اثر از همه گونه احادیث: صحیح، ضعیف، حسن و مردود استفاده شده، ولی شیخ صدوق در اثبات غیبت و ظهور و دیگر مطالب حسّاس، سعی می کند براحایث صحیح اعتماد کند.
کتاب، دائره المعارف روایی است با دسته بندی بسیار جالب در باب موضوعات مربوط به امام عصر(ع).
الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد.
نوشته: محمد بن محمدبن نعمان عکبرى، معروف به شیخ مفید.
تحقیق: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم.
ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.
شمار صفحه ها: ج‏363:1،ج‏2: 652.
شیخ مفید از بزرگان فقهای شیعه در سده های چهارم و پنجم هجری است.(7) وى، در سال 336 ه . ق. در روستایی به نام عُکبرا دیده به جهان گشود. پدرش از مردم بصره و مدتی در شهر واسط، معلم بوده و سپس به عُکبرا آمده و در همان جا ساکن شده است.
پدر، او را به بغداد می برد، تا به کسب دانش پردازد. او، پس از مدتی به محضر بزرگانی چون: شیخ صدوق، محمد بن جنید اسکافى، ابو علی صولى، ابوغالب رازى، ابن قولویه قمی و(8)… راه می یابد و از آنان بهره می گیرد با استعداد و هوش فوق العاده ای که داشته، خیلی زود به مقامهای عالی علمی نائل می آید.
در کرخ بغداد، کرسی درسی پایه گذاری کرد و شاگردانی چون: سید مرتضی علم الهدى، سید رضى، نجاشى، شیخ طوسى، ابن حمزه، و… را پرورش داد(9) که بعدها هر یک، از ناموران بزرگ جهان اسلام شدند و مایه فخر تشیّع.
یافعی درباره شخصیت علمی وی می نویسد:.
(او، عالم شیعه و صاحب نوشته های بسیار و شیخ و پیشوای آنان است. به ابن معلم و مفید معروف بود.
در کلام، فقه و جدل، بسیار زبردست بود و با پیروان همه مذاهب، با جلالت و عظمت، مناظره می کرد.)(10).
شیخ مفید، در سال 413 ه. ق. در بغداد، دیده از جهان فروبست. تشییع با شکوهی از جنازه وی انجام شد و در میدان اُشنان، مردم ، به امامت شاگرد برجسته اش، سید مرتضى، بر او نماز گزاردند و در منزلش، دفن گردید و پس از چند سال، به قبرستان قریش انتقال یافت و در جوار ابو جعفر(ع) دفن گردید(11).
از وى، آثار ارزشمندی به جای مانده که نجاشی هفتاد و هشت اثر نام می برد. شمار زیادی از آثار شیخ، در باب معارف اسلامی و امامت است‏(12) از جمله نوشته های ارزشمند وى، کتاب الارشاد فی معرفه حجج اللّه علی العباد است.
این اثر، مجموعه بسیار گرانبهایی است که به زندگانی امامان شیعه، از ابعاد گوناگون پرداخته شده است.
این اثر در دو جزء تنظیم شده: جزء اول به حیات امام على(ع) اختصاص دارد و جزء دوّم به زندگانی دیگر ائمه(ع).
و بخش پایان کتاب (از صفحه 339 تا آخر) ویژه امام مهدى(عج) است.
در این بخش، پس از بیان نام، کنیه و ولادت حضرت مهدى، به دلائل عقلی بر وجود امام معصوم اشاره می شود، سپس سخنان پیامبر(ص) درباره غیبت و قیام حضرت که از سوی شیعه و سنى، پذیرفته شده اند و احادیث امامان معصوم(ع) آورده می شود. آن گاه نویسنده محترم، با بهره گیری از آیات قرآن و روایات پیشوایان دین، ویژگیهای حضرت مهدى(عج)را بر می شمرد و از بشارت پیامبر(ص) به ظهور حضرت در آخر الزمان یاد می کند.
مطالب اساسی این بخش از کتاب، به شرح زیر می پردازد:.
ادله عقلی و نقلی بر امامت امام عصر(عج).
روایاتی که درباره حضرت مهدى(عج) رسیده است.
اشخاصی که به فیض ملاقات و زیارت حضرت نائل آمده اند.
برخی کرامات و معجزات حضرت در عصر غیبت.
نشانهای ظهور و حوادثی که پیش از ظهور حضرت، رخ خواهد داد.
سال، روز و محل قیام.
چگونگی گردآوری سپاه و مأموریت آنان.
مسیر حرکت.
مدت امامت و حکومت.
جریاناتی که در آن روزگار رخ می دهد.
وضعیت زمین و مردم در آن عصر.
ویژگیهای جمال، شمایل، شیوه رفتار سیره اخلاقی و عملی حضرت مهدى(عج) به گونه بسیار محققانه، براساس منابع متقن و دیدگاههای مستدل عقلی و نقلى.
الفصول العشره فی الغیبه.
نوشته: شیخ مفید.
تحقیق: فارس حسون.
ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.
شماره صفحه ها: 103.
شیخ مفید در آغاز این رساله اشاره می کند:.
(در دیگر نوشته های خود، به مسائلی چون: وجوب امامت، عصمت امام، ویژگیهای امام، دلائل امامت ائمه معصومین(ع) نقد ادعای مخالفان، فلسفه غیبت و… پرداخته ام. در این نوشته، به ده پرسش درباره مهدى، پاسخ می دهم.).
شیخ در مورد اهمیت و جایگاه این رساله می نویسد:.
(در این اثر، آنچه تمامی خردمندان بدان نیاز دارند، آورده شده و به گونه ساده، در دسترس همگان قرار گرفته است.).
شیخ بر این نظراست که اگر کسی از محتوای این رساله، آگاهی یابد، از نوشته های دیگر وى، در این باره، بی نیاز خواهد بود.
پرسشهای دهگانه:.
1. آیا امام حسن عسکرى(ع) فرزندی به نام مهدی داشته است آیا این را فقط شیعه باور دارد، یا غیر شیعیان نیز، بدان اعتراف دارند.
2. تکذیب وجود فرزند برای امام عسکرى(ع)، از سوی جعفربن علی (عموی امام زمان).
3. امام حسن عسکری اگر فرزندی به نام مهدی داشت، چطور در وصیت خود، از او نام نبرده و به مادرش وصیت کرده است.
4. دلیل بر ولادت مخفیانه و غیبت آن حضرت چیست.
5. غیبت طولانى، خلاف عادت، پذیرفته نیست. چگونه می تواند فردی که در زمانهای دور، چشم به جهان گشوده، تا این زمان، (411 ه .ق) زنده باشد.
6. غیبت طولانى، با دست نیابیدن و مشخص نبودن محل سکونت وى، چگونه ممکن است.
7. بر فرض صحت غیبت، در صورت اجرا نکردن حدود، بیان نکردن احکام، هدایت نکردن گمراهان، اقامه نکردن امر بمعروف و نهی از منکر و… چه نفعی خواهد داشت.
8. به هر دلیلی که شیعه امامیه ادعاهای فطحیه، کیسانیه، ناووسیه و اسماعیلیه را در باب غیبت باطل می شمارد، به همان دلیل ادعای شیعه امامیه نیز، در غیبت حضرت مهدی باطل است.
9. شیعه امامیه بر این باور است که خداوند غیبت آن حضرت را لازم دانسته و خداوند چیزی را اراده نمی کند، مگر آن که دارای مصلحت باشد. از سوی دیگر شیعه امامیه معتقد است که در مشاهده آن حضرت و اخذ معارف دین از وى، مصلحت کامل بندگان وجود دارد و با ظهور آن حضرت، همه مصالح تحقق می پذیرد. بنابراین چگونه خداوند غیبت حضرت را اراده نموده است.
10. اگر امامیه بر غیبت امام عصر(عج) اصرار کند، باید در هنگام ظهور، معتقد به معجزه باشد، تا مردم او را بشناسند، در حالی که داشتن معجزه از ویژگیهای پیامبران الهی است.
پس از طرح پرسشهای بالا، شیخ، به یکایک آنها به شرح پاسخ می دهد.
این اثر با عناوین: (المسائل العشره فی الغیبه والاجوبه عن المسائل العشر) در نجف و قم چاپ شده و اخیراً در هزاره شیخ مفید، با دیگر آثار وی (مصنفات ج‏3) نشر یافته است.
رساله ثانیه فی الغیبه.
نوشته: شیخ مفید.
تحقیق: علاء آل جعفر.
ناشر: کنگره شیخ مفید.
شماره صفحه ها: 60.
این رساله کم حجم نیز، پاسخ به پرسشهایی است که از سوی شخصی درباره غیبت و ظهور امام زمان(عج) مطرح شده و شیخ مفید به آنها پاسخ داده است.
سؤال می کند: چه دلیلی بر وجود امام زمان هست.
شیخ مفید، با استناد به ادله نقلی (احادیث و روایات صحیح) و مورد پذیرش شیعه و سنی و ادله عقلى، این پرسش را پاسخ می گوید.
پرسش دیگر: چگونه کسی که طرفدار عدل و توحید است، امامت کسی را که ولادت او قطعی نیست می پذیرد.
آیا چنین چیزی به عقل، یا وحی درست می آید.
شیخ مفید، در پاسخ، با اشاره به احادیث و ادله ای که می گوید زمین نباید خالی از حجّت باشد، استدلال می کند و می نویسد:.
(حجت ویژگیهایی دارد. کسی حجت است که آن اوصاف را دارا باشد. و در اولاد عباس، اولاد علی و قریش، کسی با این اوصاف نیست.
براساس این استدلال عقلى، حجت باید فرد دیگری باشد، هر چند ظاهر و پیدا نباشد. زیرا مسلّم است شخصی می تواند حجت باشد که از خطا و گناه معصوم باشد.
بنابراین، لازم می آید که حجت(عج) غائب باشد.(13).
در این رساله، پنج پرسش مطرح شده که شیخ، محکم و متقن از آنها پاسخ می دهد.
افزون بر آثاری که از شیخ مفید درباره مسأله غیبت امام عصر(عج) برشمردیم، آثار دیگری نیز، از شیخ به جا مانده که برخی از آنها در ضمن مجموعه ای تحت عنوان: (خمس رسائل فی اثبات الحجه) از سوی دارالکتب التجاریه نجف اشرف، در سال 1370. ه ق. به چاپ رسیده است.
در جلد 7 مصنفات شیخ مفید نیز که از سوی کنگره نشر یافته، چهار رساله، از جمله همین رساله حاضر، به چاپ رسیده است. البته از آن جا که بنابر معرفی تمام نوشته های شیخ مفید، در این باره نیست، به همین اندازه بسنده می کنیم.
اثبات الوصیه.
نوشته: ابی الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودى.
ناشر: دارالضواء، بیروت.
شماره صفحه ها: 295.
مسعودى، در شهر بابِل دیده به جهان گشود و در بغداد به کسب دانش پرداخت‏(14). سپس برای ادامه تحصیل، به مصر سفر کرد و از آن جا برای استفاده از علمای بصره، راهی آن دیار شد، از دانشمند برجسته بصره، از جمله: ابا خلیفه الحمحی بهره گرفت‏(15).
در سال 309 ه. ق. از شهرهای فارس و کرمان دیدن کرد و مدتی در استخر فارس اقامت گزید و از عالمان آن منطقه بهره جست، از آن جا به هند و چین سفر کرد. این مرحله از سیر و سیاحت علمی خود را در عمان به پایان برد.
در سال 314 ه. ق. مرحله دیگری از هجرت علمی خود را از عمّان آغاز کرد و به ماوراء آذربایجان، گرگان، فلسطین و شام رفت. در سال 332 ه. ق. عازم انطاکیه و سپس مصر شد. در مصر اقامت گزید و در جمادی الآخر سال 345 ه. ق. یا 363 ه. ق. در همان جا به درود حیات گفت.(16).
مسعودی را از بزرگان دانش رجال و تراجم،شخصیت برجسته علمى، جلیل القدر، مورد اطمینان و بزرگوار معرفی کرده اند(17).
از مسعودى، آثار ارزنده ای در موضوعات گوناگون به یادگار مانده که از آن جمله است: اثبات الوصیه. کتاب ارزشمند اثبات الوصیه، موضوعات: تاریخی و اعتقادی و… را در بر دارد. ابتدا، به بیان جنود عقل و جهل، خلق جن و ناس وسجود ملائکه پرداخته است، آن گاه، جریانهای تاریخی را از هبوط آدم، رسالت انبیاء الهی و مردان بزرگ، تا ولادت پیامبر اکرم اسلام(ص)، به بحث می گذارد.
بعد می پردازد به چگونگی انتقال پیامبر(ص) از اصلاب انبیاء و حوادث صدر اسلام: دعوت خصوصی و عمومى، معراج و هجرت پیامبر(ص) و نزول قرآن، اثبات امامت تک تک ائمه(ع)، از نظر تاریخی در محدوده تاریخ ائمه(ع) جریانهایی که در عصر هر امامی اتفاق افتاده، شیوه برخورد آنان با حاکمان زمان و عکس العملهای حاکمان را به رشته تحریر در می آورد. در پایان، امامت امام عصر(عج) را از زبان مخبران صادق اثبات می کند و موضوعاتی را به شرح زیر، در باب امامت امام دوازدهم و مسأله غیبت وى، به بوته بررسی می نهد: امام زمان فرزند کیست.
ویژگیها حضرت.
انتظار فرج.
نشانه های ظهور.
مقابله حضرت به هنگام ظهور با ستمکاران و…
کفایه الاثر.
نوشته: ابی القاسم علی بن محمدبن علی الخزاز القمی الرازى.
تحقیق: سید عبداللطیف حسینی کوه کمری خوئى.
ناشر: انتشارات بیدار، قم.
شماره صفحه ها: 402.
مؤلف این اثر نفیس، از دانشمندان اواسط قرن چهارم هجری و از شاگردان شیخ صدوق است که در قم زاده شده و در ری می زیسته است‏(18).
صاحب ریاض العلماء درباره وی می نویسد:.
(… الشیخ الاجل الاقدم ابوالقاسم علی بن محمدبن علی الخزاز الرازی القمی قدس سره، الفاضل العالم المتکلم الجلیل الفقیه المحدث المعروف تلمیذ الصدوق وامثاله.)(19).
ابوالقاسم علی بن محمدبن علی الخزاز الرازی قمى، فاضل، عالم، متکلم، فقیه محدث و از شاگردان صدوق و مانند وی بوده است.
از متن کتاب بر می آید نویسنده افزون بر صدوق، از شمار زیادی از علماء و راویان استفاده برده و شمار زیادی از وی نقل روایت کرده اند، از جمله: ابوالبرکات علی بن الحسین الحسینی الجورى، محمدبن ابی الحسن بن عبدالصمد القمى، محمد بن الحسین بن سعید قمی المجاور به بغداد و…
از جمله آثاری که از وى، به جا مانده کتاب ارزشمند کفایه الاثر است. این اثر، نخستین کتابی است که در موضوع خود، به این شیوه نگارش یافته و پس از آن. بسیاری از نویسندگان از آن الگو گرفته اند.
مرحوم بهبهانی در تعلیقات خود بررجال میرزای کبیر، درباره ارزش علمی کتاب و دیدگاههای نویسنده کفایه الاثر، می نویسد:.
رأیت کتاب الکفایه کتاباً مبسوطاً جیداً فی غایه الجوده جمیعه نصوص عن الرسول صلی اللّه علیه وآله وعن غیره ایضاً فی الائمه الاثنی عشر وفیه بعض تحقیقاته یظهر منه کونه فی غایه الفضل)(20).
کتاب کفایه الاثر را کتابی دراز دامن، در نهایت خوبی یافتم. تمام مطالب آن را روایاتی که از رسول اکرم(ص) و غیر ایشان درباره ائمه(ع) رسیده است، تشکیل می دهد. در آن، برخی تحقیقات یافت می شود که گواه فضل و دانش بالای مؤلف است.
نویسنده در انگیزه تألیف کتاب می نویسد:.
(برخی شیعیان، آگاهی کافی در امر امامت نداشتند، از این روى، طرح بعضی شبهات از سوی مخالفان و گروههای مخالف، امر را بر آنان مشتبه کرده بود، تا آن جا که دلیلهای روایی بر اثبات امامت ائمه(ع) را انکار می کردند. شیعیان دست خود را از دلیلهای روایی و نصوص بر امامت، تهی می دیدند. حتی برخی پا را فراتر گذاشته و گمان کردند، از صحابه نیز نسبت به امامت خبر و اثری نرسیده است. چون وضعیت اعتقاد دینی آنان را این گونه یافتم. برخود لازم دیدم، در این مسأله به تحقیق و جست وجو بپردازم و با گردآوری آثار و اخباری که امامت ائمه(ع) را اثبات می کند، حقیقت را بر همگان آشکار کنم و شبهات مطرح شده را پاسخ گویم.).
اخبار و روایات فراوانی از پیامبر(ص) رسیده که پس از ختم نبوت، امر امامت وخلافت را دوازده نور پاک بر عهده می گیرند: که اوّل آنان على(ع) و آخر آنان مهدى(عج) است.
علما، از دیر باز، به گردآوری و استدلال به این اخبار، بر مسأله امامت پرداخته اند و آثاری را سامان داده اند.
عالمی که از عهده این امر مهم و اساسی به خوبی برآمده و به گونه تحسین برانگیزی آن را به انجام رسانده، قمی رازى، در کتاب کفایه الاثر است.
مؤلف با تلاش بسیار و ابتکار در خور تقدیر، روایات و احادیثی که به طور صریح بر امامت ائمه(ع) دلالت دارند و اصحاب مشهور پیامبر(ص) مانند: على(ع)، عبداللّه بن عباس، عبداللّه بن مسعود، ابی سعید خدرى، ابی ذر غفارى، سلمان فارسى، فاطمه(س)، ام السلمه وعایشه از حضرت شنیده و روایت کرده اند. آورده است.
سپس اخبار و روایاتی که درباره تعیین هر یک از ائمه(ع)، به نصّ صریح امام پیشین رسیده، با نظم ویژه ای نقل کرده و آنها را دلیل محکم و استواری بر انتصاب ائمه(ع)، بویژه امام زمان(ع)، می داند. از این روى، حجت را بر همگان تمام شده می انگارد.
افزون بر این، آخرین باب کتاب را به روایاتی که از سوی امام عسکرى(ع) درباره حضرت مهدی و امامت پیشوای دوازدهم شیعیان رسیده اختصاص داده است.
در پایان، روایاتی که از زید، بر امامت امام عصر(عج) نقل شده، می آورد.
این اثر نفیس، از متون کهن درباب امامت است که از جهت اتقان، همواره مورد توجه بزرگان دانش حدیث بوده و متن آن بر بسیاری از علمای برجسته خوانده شده و از سوی آنان اجازه نقل به افراد موثق صادر شده است.
چاپ حاضر، با نسخه های مورد اعتماد و برخی روایات آن با کمال الدین شیخ صدوق مقابله و تصحیح شده و از اعتبار بالایی بهره مند است.
المقنع فی الغیبه.
نوشته: سید مرتضی علم الهدی.
تحقیق: سید محمد علی حکیم.
چاپ شده در: مجلّه تراثنا، شماره دوّم، سال هفتم، 1412 ه. ق.
شماره صفحه ها: 57.
سید مرتضى، از دانشمندان و نوابع قرن چهارم و پنجم ه . ق. است در سال 355 ه. ق. در، شهر بغداد دیده به جهان گشود. از کودکی به فراگیری دانش پرداخت و در جوانی در بسیاری علوم سر آمد شد. وى، از شاگردان ممتاز شیخ مفید است.
افزون بر بهره وری از محضر شیخ مفید، از محضر بزرگانی چون: هارون بن موسی تلعکبرى، حسین بن بابویه قمى، ابن نباته، ابو عبداللّه محمدبن عمران مرزبانی خراسان، احمدبن سهل دیباجی احمد بن سعید کوفى… بهره جسته است.
سرانجام، پس پروراندن شاگردان بسیار، خدمات ارزنده به تشیع و اسلام و به جای گذاردن آثار فراوان، در هشتاد و یک سالگى، به درود حیات گفت‏(21).
از آثار ارزنده وی رساله المقنع است در موضوع غیبت.
این اثر، با وجود حجم اندک از جمله متقن ترین متون است.
ارزش کتاب، زمانی بیشتر هویدا می شود که می بینیم بزرگانی چون: شیخ طوسى، فرازهایی از متن کتاب و در برخی موارد، خلاصه ای از مطالب را در کتاب الغیبه خویش آورده است.
امین الاسلام طبرسی در فصلهای گوناگون کتاب اعلام الوری بأعلام الهدى، گاه عین عبارتها و گاه مضمون مطالب را آورده است.
اهتمام بزرگان به این اثر، نمایانگر حسن تألیف و اتقان و استواری دیدگاهها و ارزش فوق العاده و برتر آن است.
سید مرتضى، درباره سبب نگارش این رساله می نویسد:.
در مجلس وزیر السید، سخن از غیبت امام عصر(عج) به میان آمد و این امر مرا بر آن داشت، در این باب اثر کوتاهی بنگارم.).
صاحب الذّریعه از قول استادش محدث نورى، نقل می کند:.
(سید مرتضى، این کتاب را برای وزیر مغربى، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی بن هارون بن عبدالعزیز الاراجتی نوشته است.(22).
از اشاره هایی که سیّد در الشافی فی الامامه و تنزیه الانبیاء، والائمه(ع) دارد، بر می آید که (المنقع) پس از آن دو اثر نگاشته شده است.
این اثر، به گفته اهل تحقیق، به جز در این اواخر که در مجله تراثنا، چاپ شده، تاکنون به صورت مستقل چاپ نشده است. محقق محترم در این چاپ، بر نسخه های ارزشمندی به ترتیب قدمت و استواری متن اعتماد کرده است:.
1. نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تاریخ پایان استنساخ، 8 شعبان 1070 ه. ق.
به خط ابراهیم بن محمد حرفوشى.
این نسخه، کامل ترین نسخه موجود و مشتمل بر تمامی کتاب المقنع فی الغیبه، با تمام افزوده آن است، تحت عنوان: (الزیاده المکمله)، جز این که برگ آخر آن، افتاده است.
2. نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامى، تهران. این نسخه، بخشی از المقنع را در بر دارد.
3. نسخه کتابخانه آیت اللّه مرعشى، قم. این نسخه، به خط محمدبن ابراهیم بن عیسی البحرانی الأوالی نوشته شده و از نسخه های خطی قرن دهم هجری است.
محقق محترم، کار تحقیق را به صورت تطبیق و تلفیق، با نسخه های یاد شده انجام داده است و در پاورقى، آن جا که نیاز به ذکر اختلاف نسخه ها بوده، اشاره کرده و افزون بر این، برخی مطالب و کلمات را توضیح داده است.
مطالب کتاب که بدون عنوان و سرفصل بوده، از سوی محقق عنوان گذاری شده که خواننده، به آسانی به مطالب کتاب، دسترسی خواهد یافت.
در متن کتاب نیز، برخی نکات را در داخل کروشه، روشن کرده است.
کتاب، با حمد و سپاس الهی و درود بر بنده برگزیده خداوند، پیامبر مکرم اسلام شروع شده و پس از بیان انگیزه تالیف، ادعای مخالفان را طرح می کند:.
(سخن از غیبت امام زمان، برای شیعیان مشکل است).
در پی طرح ادعای مخالفان، می نویسد:.
(به مسأله غیبت، باید از زاویه ساختار اصولی نگریست، زیرا مسأله غیبت امام عصر(عج)، فرع اصولی است که اگر آن اصول، برهانی شود، سخن از غیبت آسان ترین و روشن ترین بحث خواهد بود وگرنه، سخن گفتن بدون پرداختن به بحث اصولى، مبنایی نخواهد داشت.).
سپس اصولی را که بایسته بحث در این باب است، با استناد به برهانهای عقلی و نقلی به شرح زیر اثبات می کند:.
اصل امامت.
اصل عصمت.
اصل وجوب امامت.
اصل وجوب عصمت.
سیّد، در ضمن اثبات این اصول، شبهات و ادعاهایی که از سوی مسلکها و فرقه های گوناگون مانند: کیسانیه، ناووسیّه، واقفیه و… مطرح شده، پاسخ می دهد. با شیوه برهان عقلی وارد مباحث مربوط به غیبت می شود و همراه بیان مطالب، به برخی از شبهات نیز پاسخ می گوید.
عناوین عمده مباحث طرح شده به شرح زیر است:.
حکمت غیبت، جهل و بی خبری از حکمت، منافات نداشتن جهل به حکمت غیبت با غیبت و… درباره حکمت غیبت و سبب آن می نویسد:.
(… امّا لسبب الغیبه فهو. اخافه الظالمین له علیه السلام…)(23).
سبب غیبت امام عصر(عج) ترس از ستمگران بوده است.
سپس با حفظ اصول و مبانی که پی ریخته، پاسخ مخالفان را می دهد. شبهات بدانها پرداخته شده، بدین شرح هستند:.
تفاوت میان پنهان شدن پیامبر(ص) و امام چیست.
چرا ائمه(ع)، پیش از امام زمان، غایب نشدند، در حالی که آنان نیز، ترس از ستمگران داشتند چه فرق بین وجود و عدم کسی است که سودی از سوی او به کسی نرسد.
اگر ملاک غیبت، ترس از دشمنان است، آیا خداوند امام عصر را ایمن از دشمنان، ظاهر خواهد کرد احکام و حدود در زمان غیبت بر عهده کیست!.
علت ظاهر نشدنِ حضرت،بر دوستانش چیست.
فرق بین دوست و دشمن در فلسفه و علت غیبت کدام است.
و…
این اثر ارزشمند، تکمله ای دارد، به نام: الزیاده المکمل بها کتاب المقنع) که در پایان همین اثر، آمده است.
در آغاز بخش افزوده، به مسأله بهره شیعیان و پیروان امام، در زمان غیبت می پردازد و یادآور می شود که غیبت حضرت، سبب آن نمی شود که امام، نقشی در امور مسلمانان نداشته باشد و اثبات می کند که در اطاعت و پیروی از امام و استفاده از وجود شریف وى، تفاوتی بین وجود و غیبت او، نیست. از طرفی ظهور امام برای اولیاء واجب و ضروری نیست. امام، در حال غیبت نیز، بر آنچه پیش می آید و بر شیعیان می گذرد و شیعیان انجام می دهند، آگاه و بر کم و کیف جریانهایی که اتفاق می افتد گواه است.
سپس با طرح پرسشهایی در مورد علم امام(ع) مباحث این بخش را به پایان می برد.
البرهان علی صحه طول عمر الامام صاحب الزمان(عج)، ج‏2.
نوشته: محمّد الکراچکی الطرابلسى.
تحقیق و تعلیق: شیخ عبداللّه نعمه.
ناشر: دارالذخار، قم.
مؤلف، از بزرگان شیعه، است.
وی برای کسب دانش ادب، فقه، حدیث و… به بلاد اسلامی سفرهای بسیار کرده و نزد بزرگان دانش، چون: شیخ مفید، به فراگیری دانش پرداخته است.
یافعی درباره شخصیت علمی وی می نویسد:.
(ابوالفتح الکراچکی خیمى، رأس شیعه صاحب تصانیف نحوی لغوی منجم، طبیب، متکلم از کبار اصحاب شریف مرتضی است.(24).
وى، پس از عمری تلاش علمی گسترده و بهره رسانی علمی به امت اسلامی و دفاع از کیان تشیّع، در تاریخ 449 ه. ق) به درود حیات گفت‏(25).
او، آثار فراوانی در فقه، اخبار، اصول دین، نجوم، هیئت و انساب دارد، از جمله آثار ارزشمند وى، کتاب شریف کنز الفوائد است.
مؤلف، در جزء دوّم کنز الفوائد، رساله ای تحت عنوان: البرهان علی صحه طول عمر الامام صاحب الزمان(عج) نگاشته است.
مؤلف محترم درباره انکار طول عمر امام عصر از سوی مخالفان می نویسد:.
(چون مخالفان غیبت امام عصر(عج)، نتوانسته اند موضوع طول عمر حضرت را حل کنند، منکر وجود امام عصر(عج) شده اند و طول عمر امام عصر را، دلیل بر بطلان دیدگاه شیعه دانسته اند.).
در مقام پاسخ، منکران وجود امام عصر(عج) را به چند گروه تقسیم می کند و سپس دیدگاههای فلاسفه، منجمان، اطبا و طرفداران عادات را در مورد طول عمر انسانها، یاد آور می شود و در پایان، براساس باورهای دینی مورد پذیرش همگان، شواهد عینی و تاریخى، اشکالات را پاسخ می گوید و از کسانی که عمر طولانی داشته اند و هنوز حیات دارند، مانند: حضرت خضر، بر اثبات مطلب گواه می آورد.
کتاب الغیبه.
نوشته: شیخ الطائفه ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسى.
تحقیق: شیخ عبداللّه تهرانی وشیخ احمد ناصح.
ناشر: موسسه معارف اسلامى، قم.
شماره صفحه ها: 569.
شیخ طوسى، از بزرگترین علمای اسلام است.
وى، در سال 385 ه در شهر طوس دیده به جهان گشود و در همان جا، علوم مقدماتى، فقه، اصول و حدیث را از، استادان عصر خویش فرا گرفت. در سال 408 ه. ق.
به عراق مهاجرت کرد و در بغداد، حدود پنج سال از پیشوای بزرگ شیعیان، شیخ مفید و برخی اساتید دیگر بهره برد.
پس از رحلت شیخ مفید، حدود 23 سال از محضر پرفیض سید مرتضی و دیگر بزرگان، استفاده های فراوانی بر دو حدود 12 سال پیشوای علمی بغداد بود و کرسی درس عظیم آن جا رابر عهده داشت، سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد. در نجف، حوزه علوم اسلامی را بنیاد نهاد و بقیه عمر پربرکتش را در آن شهر به تألیف، تصنیف و تدریس گذراند و در سال 460 ه ق. به دیدار حق شتافت‏(26).
شیخ، عالمی جامع و مسلط بر علوم متداول زمان خود بوده و در زوایای گوناگون فرهنگ اسلامى، قلم زده و آثار گرانبها و ارزشمندی از خود، به جا گذاشته است. درباب عقاید، بویژه مسأله مهدویت و غیبت امام عصر(ع)، افزون بر کتاب تخلیص الشافی سید مرتضى، که در جلد اول و چهارم آن درباره امام زمان، به شرح بحث کرده، کتاب جدا گانه ای در خصوص غیبت امام زمان به نام الغیبه، نگاشته است.
این کتاب، از ابتکار و جامعیت کم نظیر شیخ، حکایت دارد، وی در این اثر، به همه جوانب مسأله غیبت، به گونه دقیق و استوار رسیده و پاسخ اشکالات مخالفان را با استدلال به کتاب، سنت و عقل داده است و دیدگاه شیعه را با استدلالهای دقیق، روشن کرده است.
آقا بزرگ تهرانى، در اهمیّت و عظمت این اثر ارزنده می نویسد:.
(قد تضمن اقوی الحجج و البراهین العقلیه والنقلیه علی وجود الامام(ع) وغیبته ثم ظهوره فی آخر الزمان…)(27).
(کتاب حاضر) قوی ترین برهانهای عقلی و نقلی بر وجود امام زمان(ع) و غیبت و ظهور آن حضرت را در آخر الزمان، در بر دارد.
شیخ طوسی در مقدمه کتاب، انگیزه تالیف کتاب را چنین بیان می کند:.
(شیخ بزرگوار ما، به من دستور داد، کتابی درباره غیبت صاحب الزمان و سبب دوام غیبت و پاسخ شبهات مخالفان بنویسم.
من، با وجود کمی فرصت و ناراحتی روحی و موانع روزگار، پیشنهاد او را پذیرفتم و به گونه اختصار، آن را تعقیب خواهم کرد.
کتاب الغیبه، امهات مباحث مربوط به غیبت امام عصر(ع) را در بر دارد، از جمله: غیبت ، علت و اسباب غیبت، حکمت غیبت و….
در آغاز، با ادله و برهانهای بسیار، وجود امام زمان را و این که حضرت، فرزند بلافصل امام حسن عسکری است، ثابت می کند، به شبهات فرق گوناگون، از جمله: اسماعیلیه، زیدیه، کیسانیه، ناووسیه، واقفیه، فطحیه و…، با استناد به روایات پاسخ می دهد. آن گاه برای رفع استبعاد از غایب شدن حضرت مهدى(ع) به غایب شدن پیامبر(ص) در شعب ابی طالب.
غایب شدن حضرت یوسف، موسى، یونس، اصحاب کهف و… استشهاد می کند و برای طبیعی جلوه دادن طول عمر حضرت، عمر طولانی حضرت نوح، خضر و… را گواه می آورد.
و به این نکته تأکید می ورزد که طولانی کردن عمر افراد برای خداوند توانا، کار مشکلی نیست و او بر هر کاری تواناست و می تواند به افراد عمر طولانی ببخشد و آنان را سالیان سال زنده نگهدارد، چنانکه اهل بهشت، در بهشت جوان می مانند و پیر نمی شوند.
در مورد فلسفه غیبت، ترس از کشته شدن را یادآور می شود و درباره فایده غیبت می نویسد:.
(وجود حضرت، لطفی است و تصرف وی در امور، لطفی دیگر. خدا به وسیله امام، لطف خویش را به انسانها می رساند. فردی را که برای اداره جامعه لازم است، آفریده و حجت را بر مردم تمام کرده، تا اگر خواستند از وجودش بهره ببرند، حجت را بر آنان تمام کرده است. مردم هستند که اسباب ترس و غیبت را فراهم ساخته اند. از جانب خداوند، فیض، کامل است، قابلیت قابل شرط است.).
این کتاب، تا کنون، بارها به چاپ رسیده: نخستین بار در تبریز، چاپ سنگى، سال 1323 ه. ق. چاپ دوّم در نجف در قم و تهران بارها اُفست شده است.
از آن جا که چاپهای پیشین اشتباه بسیار داشته و در مواردی افتادگى، محققان محترم کتاب بر آن می شوند، چاپ تصحیح و تحقیق شده ای از این اثر ارزشمند، عرضه بدارند. از این روی متن آن را، با نسخه آستان قدس رضوى، کتابخانه مدرسه فیضیه، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی که اصل نسخه نجف است، مقابله می کنند و به گونه ای مطلوب و در خور، به بازار دانش عرضه می دارند.

پی نوشتها:
1. (معانی الاخبار)، صدوق تصحیح علی اکبر غفارى/18، مقدمه، دارالمعرفه للطباعه والنشر، بیروت.
2. (همان مدرک) /18، 19، 20، 21، 22، 23، 24، 25.
3. (وسائل الشیعه)، شیخ حر عاملى، ج‏20، 36، اسلامیه، تهران.
4. (فهرست)، شیخ طوسی /156، شریف رضى، قم؛ (معانی الاخبار)/9، مقدمه.
5. (اکمال الدین وتمام النعمه)، شیخ صدوق، مقدمه، انتشارات اسلامى، وابسته به جامعه مدرسین، قم.
6. (همان مدرک)، ج‏87/1.
7. (رجال)، نجاشى، تصحیح سید موسی شبیری زنجانى/402، انتشارات اسلامى.
8. (اعیان الشیعه)، محسن امین، ج‏421/9، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت؛ (ریحانه الادب) میرزا محمّد علی مُدرّس، ج‏5 – /361، 365، خیام.
9. (تنقیح المقال)، شیخ عبداللّه مامقانى، ج‏18/3، مرتضوى، نجف اشرف؛ (فوائد الرجالیه)، سید بحرالعلوم، /313/3، ادب، نجف اشرف.
10. (اعیان الشیعه)، ج‏422/9.
11. (رجال نجاشى) /403؛ الفوائد الرجالیه)، سید محمد مهدی بحرالعلوم، ج‏321/3.
12. (رجال نجاشى) /403؛ الفوائد الرجالیه)، سید محمد مهدی بحرالعلوم، ج‏321/3.
13. (رساله ثانیه فی الغیبه)، شیخ مفید/16.
14. (مروج الذهب)، مسعودى، ج‏277/1، دارالمعرفه، بیروت.
15. (اعیان الشیعه)، ج‏105/41.
16. (شذرات الذهب)، ابن العماد الحنبلى، ج‏371/2، داراحیاء التراث العربى، بیروت؛ (لسان المیزان) ج‏225/2، موسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت.
(فوائد الرضویه) شیخ عباس قمى/277.
17. (روضات الجنات)؛ خوانسارى، 282/4، اسماعیلیان، قم.
18. (الذریعه)، آقا بزرگ تهرانى، ج‏86/18، شماره 806، دارالأضواء، بیروت (رجال نجاشى)، ج‏100/2، دارالأضواء، بیروت؛ (تنقیح المقال)، مامقانى، ج‏307/2.
19. (کفایه الاثر) /7، بیدار.
20. (کفایه الاثر) /7، بیدار.
21. (فوائد الرضویه)، محدث قمى/285.
22. (الذریعه)، ج‏123/2.
23. (المقنع)، سید مرتضی علم الهدى، /200.
24. (فوائد الرضویه) محدث قمى/571.
25. (فوائد الرضویه) محدث قمى/571.
26. (الغیبه)، شیخ طوسى، مقدمه، مؤسسه معارف اسلامى، قم؛ (ریحانه الادب)، ج‏325/3.
(روضات الجنات)، ج‏216/6.
27. (زندگانی شیخ طوسى)، آقا بزرگ تهرانى؛ (الغیبه) شیخ طوسى، مقدمه.

منبع: سایت بلاغ الف