نویسنده:حجت الاسلام محمد قطبی

ب ـ خود اثباتی مهارتی (1)
پس از علم و دانش ، که البته دست یابی به آن برای همه کس فراهم نیست یا همگان توانش را ندارند ، می توان نوع دیگری از خوداثباتی را نام برد که جوانان به آن دسترسی بیشتری دارند و آن ، خوداثباتی مهارتی است ؛ مهارت های مختلف ـ در هر رشته ای و در هرصنفی ـ که می تواند در زندگی موجب افتخار و سربلندی انسان در محیط پیرامونی خود باشد.
مسلماً بین جوانانی که دارای مهارت های بیشتری هستند ، با آنانی که ازمهارت های کمتری برخوردارند ،تفاوت شخصیتی و اعتباری درجامعه وجود دارد.
جوانی که در یک رشته ی ورزشی ، هنری ، صنعتی ، یا خدماتی دارای مهارت باشد ، با دیگری که از آن مهارت برخوردار نیست ، در شأنیت اجتماعی متفاوت اند.
امروزه ،مهارت های زیادی وجود دارد که هم کسب و فراگیری آنها آسان است و هم میزان ارتقا بخشی آن نسبت به رتبه ی اجتماعی جوانان بالاست.
جوانی که دارای مهارت آشپزی یا کار با رایانه یا خیاطی یا… است ، در مقابل دوستش که از آن مهارت محروم است ، نه تنها از جایگاه و شأن بیشتری برخوردار است ، بلکه در زندگی فرد خانوادگی و اجتماعی خود نیز موفق تر است و اگر هم در مقابل دوستان خود اقدام به فخر فروشی کند ، فخرفروشی او موجب تحریک وتشویق دوستانش در فراگیری آن مهارت خواهد بود؛ اگر چه از نظر اخلاقی کار ناشایستی مرتکب شده است.
به جای گرایش جوان ها به فخرفروشی و تجمل گراییِ مخرب و ناپسند، بایستی تلاش کرد نوجوانان و جوانان به سمتی هدایت شوند که هم حس ارزشمندی آنان ارضا شود و هم موجب تخریب هویت دینی آنان نشده ، عزت و سربلندی برایشان به ارمغان بیاورد.
توسعه ی مراکز آموزش مهارت های مختلف ورزشی ، هنری ، کاربرد ،صنعتی ، خدماتی و… در جامعه موجب خواهد شد که
رقابت در فراگیریِ این گونه مهارت ها سرعت بگیرد و مانع بروز آسیب های خودتخریبی شود.
علاوه براین ، وقت فراغت جوانان و نوجوانان ، که به جهت عدم برنامه ریزی صحیح منجر به مفاسد و انحرافات و آسیب های متعددی شده است ، صرف یادگیری و آموزش این گونه مهارت ها خواهد شد.

ج ـ خود اثباتی رفتاری ـ اجتماعی
انجام اموراجتماعی و داشتن تعامل سازنده با جامعه، به انسان شخصیت و اعتبار می بخشد ، و در نتیجه ، حس ارزشمندی انسان را تأمین می کند.
(مَن کانَ یُریدُ العِزَهَ فَلِلهِ جَمیعَا العِزَهُ اِلَیهِ یَصعَدُالکَلِمُ الطَّیبِ وَ العَمَلُ الصَّالِحُ یَرفَعُه) ؛ آن کس که عزت بخواهد ،عزت همگی از آن خداست ، کلمه ی پاکیزه (اعتقاد صحیح) به سوی خدا بالا می رود و عمل صالح آن را بالا می برد.(2)
در جامعه ی اسلامی ،مسایل زیادی وجود دارد که دارای ارزش و اهمیت ویژه است و انجام آن ، علاوه بر أجر اُخروی ،عزت و سربلندی دنیوی را نیز به دنبال خواهد داشت.
در ادبیات قرآن کریم ،به این گونه رفتارها «عمل صالح» اطلاق شده است . قرآن کریم به کرات اهل ایمان را به انجام اعمال صالح دعوت نموده است.(3)
انسان اگر در جامعه ، عنصری فعال و پرتلاش باشد در هر فرصتی به نیاز دیگران و جامعه بیندیشد و در حد توان ، گره گشای مشکلات دیگران و مسایل اجتماعی باشد ، دارای اعتبار و ارزش اجتماعی بالاتری خواهد شد.
«یکی از نتایج مؤثر و “لاینفک” عمل صالح که بُعد اجتماعی آن ، درخدمات و تعاون عمومی مجسم می گردد، توجه عواطف انسان و علائق قلبی مردم به آن گروه از افراد است که در خدمت جامعه بوده و برای آنان کار صورت می دهند.
هیچ کس نمی تواند این حقیقت را انکار کند که نتیجه مستقیم خدمت خالصانه به جامعه ،جلب عواطف و رسوخ در قلوب می باشد.
همگان می دانیم که پیامبران و آموزگاران الهی مورد احترام جامعه ها بوده و در جهان هیچ شخصیتی مانند حضرت مسیح (علیه السلام)ـ و حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) ـ عواطف انسان ها و بشر را جلب نکرده است.»(4)
این نوع خوداثباتی دایره ی وسیعی دارد ؛ هم از جهت تنوع رفتاری و هم از جهت قابلیت و توانایی انسان ها . هر کسی در هر شرایطی که قرار دارد می تواند به گونه ای در جامعه عنصری فعال و مفید باشد و به جامعه خدمت کند ؛ چه خدمت او ریالی و مادی باشد و چه هدایتی و فکری و چه از انواع دیگر.
ما در اینجا از این نوع خوداثباتی با عنوان «صالح نگری و خیراندیشی» یاد می کنیم ؛ چرا که اساس انجام عمل صالح و خدمت به خلق نوعی نگرش صالحانه و اندیشه ی خیرانه است که از مهم ترین آموزه های اخلاقی در دین اسلام می باشد.
صالح نگری و دوراندیشی با توجه به آنچه مورد اشاره قرار گرفت صالح نگری و خیراندیشی از جمله محورهای اساسی در بُعد تکریم انسان محسوب می شود که در قرآن کریم و سیره ی پیامبر گرامی اسلام به طورجدی مورد توجه قرار گرفته است.
قرآن کریم در بیش از هشتاد مورد ، ایمان و عمل صالح را کنار هم قرار داده و بدین سان فرهنگ خدمت رسانی و صالح نگری و خیراندیشی را ترویج کرده است.
عمل صالح که در سطوح مختلفی قابل انجام است ، موجب می شود انسان ها نسبت به یکدیگراحساس نزدیکی و احترام داشته باشند و به طورآشکار تقرب ، معنویت و بندگی را در حد خود احساس نمایند .
یکی از دقیق ترین نمونه های شادی و نشاط از منظر اسلام ، انجام عمل صالح است . یک رفتار، وقتی به معنای دقیق شادی بخش و نشاط آور است که ، افزون بر این که در زمان انجام برای انسان نشاط و شعف ایجاد می کند ، هنگام یادآوری ومرور خاطره ی آن نیز شادی و نشاط قلبی را بازآفریند و احساس مسرت و شادکامی در جان انسان بنشاند.
عمل صالح این چنین است ؛ یک شادی زودگذر و فراموش شدنی نیست ، بلکه شادی و نشاطی مستمر و پایدار است .
هر انسانی در بازخوانی زندگی خود ، از برخی رفتارها و اعمالش خُرسند است و از آن ها به نیکی یاد می کند و با یادآوری دوباره ی آنها ، خُرسندی و مسرت را حس می کند و این حالت ، جز برای اعمال صالح و آنچه انسان برای رضای خدا انجام داده باشد ،نیست.
به هرمیزان که فرهنگِ عمل صالح در جامعه توسعه یابد ، رضایت مندی و احساس خوشبختی و امیدواری در انسان ها بیشتر خواهد شد.(مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَکَرٍ أو اُنثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحییَنَّهُ حَیوهً طَیِّبَه)(5)
انجام عمل صالح نه تنها مایه ی نجات و سعادت بشر خواهد شد ،بلکه سلامت روان انسان را نیز به دنبال خواهد داشت. می توان از این لطف الهی برای درمان بسیاری از آشفتگی ها و تلاطم های روحی و حل معضلات اجتماعی کمک گرفت.
آن گاه که انسان ها در انجام خوبی ها از یکدیگر سبقت بگیرند و تلاش کنند تا توان و نیروی خود را صرف عمل صالح کنند(6)، از بند بسیاری از مشکلات روحی و روانی خواهند گسست و به دامن آرامش باز خواهند گشت.(7)
عمل صالح ، فقط در خدمت رسانی خلاصه نمی شود و دارای موارد و شکل های دیگری نیز هست . رساترین و در دسترس ترین نوع عمل صالح ، خدمت رسانی و انجام فعالیت های فیزیکی و کمک رسانی است . برخی دیگر از موارد و شکل های عمل صالح عبارت است از:
هدایتی ،ازقبیل : تبلیغ ،امر به معروف و نهی از منکر ، مشاوره و راهنمایی ، بنای سنت حسنه ، خوش بینی و امیدواری ، ایجاد الگوی رفتاری صحیح ، تشویق و ترغیب به علم و دانش ، دین و دینداری ، و…
رفتاری ، از قبیل : اخلاق خوب و رفتار صالحانه ، تحمل بدرفتاری ها ، همدردی و همدلی با مردم ، برخورد دوستانه ، مودت و محبت ، صله ی رحم ، عیادت بیمار، تسلی مصیبت دیدگان ، مردمی زیستن ، احترام و تکریم دیگران ، مساوات و مواسات و…
معنوی ،از قبیل : نماز ، دعا ، نیایش ، زیارت ، ذکر ، تلاوت قرآن و…
و خدمتی ، از قبیل : عمران و سازندگی ، مجاهدت ، دفاع و مبارزه خدمات آموزشی و فرهنگی ، خدمات اقتصادی ، فعالیت های فرهنگی و تفریحی ، کمک های مالی و صدقات ، قرض الحسنه و…
انجام عمل صالح و توسعه ی آن در جامعه نیازمند دست یابی به یک الگوی جامع دارد به گونه ای که به صورت سیستمی و روشمند در جامعه ، فرهنگ تمسک به آن رواج یابد و در همه ی ارکان و اعضاء جامعه روحیه ی انجام آن پدید آید.
(وَ لتَکُن مِنکُم اُمَّهٌ یَدعُونّ اِلی الخَیر)؛ و باید از شما مسلمانان برخی خلق را به خیر و صلاح دعوت کنند.(8)

ثمرات خیراندیشی و صالح نگری
این الگو ،درصورتی که با دقت و همراه با برنامه در جامعه دنبال شود می تواند نتایج خوبی را به دنبال داشته باشد . در این جا به برخی از آنها اشاره خواهیم نمود.

یک ـ کسب پایگاه های مختلف اجتماعی(9):
افرادی که سعی می کنند در زمینه های مختلف در جامعه ، خدمت گزار باشند ، به نوبه ی خود ، در محیط هایی که حضور پیدا می کنند دارای نقش(10) معینی خواهند بود و این نقش موجب ارزش اعتبار جامعه یا گروه به ایشان خواهد بود و این اعتبار موجب به دست آمدن پایگاه اجتماعی برای آنها خواهد شد.
چرا که پایگاه اجتماعی در پی داشتن نقش مفید در محیط ، نصیب انسان خواهد شد و این گونه افراد به طور معمول در محیط هایی که فعالیت می نمایند مفید و مؤثر واقع خواهند شد و پایگاه اجتماعی آنان تثبیت خواهد گردید.
به طور مثال قرآن کریم از آنان که در انجام خیرات از یکدیگر سبقت می گیرند با عنوان صالحین که یک شأنیت بالای اجتماعی و دینی محسوب می شود یاد کرده است.(11)

دو ـ تنوع پایگاهی :
پایگاه هایی که در دسترس افراد قرار می گیرد می تواند از هر دو نوع پایگاه های اجتماعی محول و محقق (12) باشد.
در برخی فعالیت ها به انسان نقش هایی از طرف جامعه و نهادهای اجتماعی محول می شود که موجب ایجاد پایگاه خواهد شد به طور مثال، عضویت درهیات امنا، شورای محل ، انجمن اولیا و مربیان ، معتمد محل ما گروه های فرهنگی ، اتحادیه های دانش آموزی ، گروه های هنری ، گروه های ورزشی و… .علاوه بر پایگاه هایی که در چنین محیط هایی به انسان محول می شود ، امکان رشد و کسب پایگاه های بالاتر و دیگری نیز وجود دارد. جوانی که تلاش می کند به عنوان مربی در یک مرکز فرهنگی فعالیت داشته باشد ، به راحتی می تواند نقش خود را ارتقا داده و در جایگاه های دیگری هم مشغول گردد.
از این رو ،امکان اکتساب پایگاه برای همه مهیا است . به ویژه این که فعالیت های خیراندیشانه و عام المنفعه محدودیت های پست سازمانی و ساختارهای تشکیلاتی به هیچ شکل وجود ندارد و هرکس در حد تلاش خود می تواند اعتبار کسب کند و فعالیت اجتماعی داشته باشد تا جایی که هرگاه چند فرد فعال ،همدست و همراه گردند می توانند نهاد یا مؤسسه ای را بنیاد بگذارند و به آن رسمیت ببخشند . نمونه ی روشن آن که برای جوانان به سهولت قابل دسترسی است ، تأسیس و تشکیل سازمان های مردم ـ نهاد (سمن)است.

سه ـ ایجاد شبکه ی پایگاهی :
تعدد پایگاه های اجتماعی یک فرد می تواند به حدی باشد که یک «شبکه ی پایگاهی» به وجود بیاورد و در نقش های مختلفی اشتغال یابد.
پایگاه های متعدد،هم می تواند در یک رشته و موضوع مشترک صورت گیرد و هم در رشته ها و موضوعات مختلف و متنوع.
هرکدام از این دو صورت ،ویژگی های خاص خود را دارد و تأمین کننده ی بخشی از روح منزلت طلبی انسان است.

چهار ـ دست یابی به منزلت اجتماعی:
مجموع این پایگاه ها که به صورت شبکه به هم پیوند خورده است ، موجب منزلت فرد در جامعه خواهد شد . به هر میزان که یک فرد درجامعه مفیدتر و ثمربخش تر باشد و بتواند در نقش های مختلف به جامعه خدمت رسانی داشته باشد ، منزلت او نزد جامعه بالاتر خواهد بود.
به طور مثال ،اگر بتواند در چند رشته ی ورزشی مهارت کسب کند و یا درانجمن های مختلفی حایز رتبه شود ، نیز جامعه نسبت به کسانی که این ویژگی ها را ندارند . منزلت بالاتری خواهد داشت.(13)

پنج ـ خنثی شدن عقده ها :
در بسیاری از مواقع ، افراد ، در پایگاه های شغلی خود ـ که به ناچار مجبورند در آن باقی بمانند و ترک آن برایشان خسارت بار است ـ دچار سرخوردگی و پایگاه زدگی می شوند.(14)
عوامل مختلفی می تواند در این سرخوردگی و پایگاه زدگی دخیل باشد ،ازجمله : عدم انطباق کار با سلیقه ، توان یا شأنیت انسان ناهمگونی شرایط محیطی و همکاران یا اعضای خانواده ، فشارهای دیگران و… در چنین شرایطی ، اگر محیط های دیگری باشد که انسان در آن ، پایگاه اجتماعی کسب نموده باشد و فعالیت نماید ، به راحتی می تواند سرخوردگی های خود را از دل بیرون کند.
چرا که در محیط دوم شأنیت و جایگاه کسب نموده و خود را مفید و مؤثر می داند. در محیط دوم ،احساس آرامش کرده و سعی می کند سختی های محیط اول را با شیرینی های محیط دوم فراموش کند.
در پایگاه های محقق در محیط های خیراندیشانه ، انسان اختیار کامل دارد و آزادانه به فعالیت می پردازد . از این رو ، می تواند متناسب با سلیقه ،توان ، فرصت و نیاز خود دست به انتخاب بزند.
به طور مثال ، اگرعلاقه ی شخصیِ او خدمت رسانی به انسان های دیگر است ، می تواند در محیط هایی فعالیت نماید که به این خواسته نزدیک تر است و اگر علاقه ی او تدریس و انجام فعالیت های علمی است نیز، در محیط هایی که دارای چنین ویژگی هایی باشد ، امکان حضور خواهد داشت.

شش ـ تحرک روانی (15):
فردی که در پایگاه های مختلف ایفای نقش کند و تحرک اجتماعی(16)بالایی داشته باشد ، به یک تحرک روانی خوب دست خواهد یافت ؛ به گونه ای که ظرفیت وجودی او نسبت به نقش ها و فعالیت های مختلف گسترش خواهد یافت . فکر او در یک رشته و یک نوع فعالیت بلوکه نخواهد شد ، بلکه در نقش ها و فعالیت های مختلف و متنوعی خواهد اندیشید و تجربه کسب خواهد نمود . به این تنوع نقش و آزادی فکر و ظرفیت وجودی ، «تحرک روانی» می گویند .
هرچه انسان تحرک روانی بیشتری داشته باشد ، برای پذیرش محیط های مختلف و سلیقه های متنوع آمادگی بیشتری خواهد داشت.
جوانی که دارای تحرک روانی باشد ، نوع رفتار او در نقش های مختلفی که دارد متناسب با همان نقش خواهد بود.
در مقابل پدر و مادر، نقش فرزندی را به درستی ایفا خواهد نمود ،همین طور در مقابل دوستان ، نقش دوستی ، در مقابل همسر،نقش همسری و سپس در مقابل فرزندان نقش والدی را به درستی ایفا خواهد نمود.(17)
تحرک روانی ، نه به معنای این که انسان از محیط خود تاثیر پذیر باشد ، بلکه بدین معنا که بتواند با محیط های مختلف ، خود راموافق سازد و ناسازگاری های آن را تحمل کرده ، نسبت به هر کدام از محیط ها و شرایط مربوط به آن ، روش مناسب و مخصوص به همان محیط را برگزیند.

هفت ـ آرامش روحی و روانی :
با توجه به ویژگی های ذکر شده ، حضور در فعالیت های خیراندیشانه و بشردوستانه می تواند موجب آرامش روحی و روانی انسان باشد؛ به ویژه زمانی که انجام این فعالیت ها با کسب رضایت خداوند متعال همراه باشد ، آن گاه ، انسان ، علاوه بر رضایت خلق ،رضایت خالق را نیز کسب کرده است (18) و این امتیاز بزرگی است ، که :(وَ رِضوّانٌ مِنَ اللهِ اَکبَر).(19)تنها در چنین شرایط و زمینه ای است که می توان انتظار داشت جوانان عزیز و شریف حس ارزش مندی و بزرگ منشی خود را درمسیر صحیح رشد و تعالی قرار داده و گرفتار منجلاب فساد و انحراف نشوند و امید داشت که دامان جامعه از آسیب های اجتماعی و کج روی های اخلاقی پاک گشته و به سمت تعالی و تکامل پیش برود.
نتیجه با توجه به آن چه بیان شد ، می توان گفت یکی از راه های بسیارمهمی که اسلام به منظور پیش گیری و درمان آسیب های اخلاقی و اجتماعی ارایه نموده است، زمینه سازی برای «خوداثباتی منطقی و آگاهانه» ی جوانان از طریق کسب توسعه ی علم و آگاهی و مهارت های فردی و اجتماعی و نیز از طریق ترویج و توسعه ی الگوی خیراندیشی و صالح نگری است.
براین اساس ،نظام اسلامی می بایست برنامه های فرهنگی و اجتماعی خود را به سمت زمینه سازی برای رشد و تعالی جوانان سوق داده و با مهیا ساختن محیط و امکانات و ارزش گزاردن به فعالیت های فردی و گروهیِ جوانان ،زمینه ی حضور و بروز ایشان را در فعالیت های مثبت و سازنده ی علمی ،مهارتی و اجتماعی فراهم نماید.
منابع
1 ـ قرآن کریم.
2 ـ سبحانی ، جعفر ، منشور جاوید ، قم ، موسسه امام صادق (علیه السلام ) 1373 (چاپ سوم).
3 ـ قنادان ، منصور؛ ناهید مطیع و هدایت اله ستوده ، جامعه شناسی (مفاهیم کلیدی) ، تهران ، آوای نور ، 1376 (چاپ دوم).
و وب سایت های :www.sheshmim.com و www.daneshnameh.roshd.ir

پی نوشت :

1- مهارت انواع مختلفی دارد از جمله: مهارت فنی؛ یعنی دانایی و توانایی در انجام دادن وظایف خاص که لازمه آن ورزیدگی در کاربرد فنون و ابزار ویژه و شایستگی عملی در رفتار و فعالیت است، مهارت های فنی از طریق تحصیل، کارورزی و تجربه حاصل می شوند و همچنین مهارت انسانی؛ یعنی داشتن توانایی و قدرت تشخیص در زمینه ایجاد محیط تفاهم و همکاری و انجام دادن کار به وسیله دیگران، فعالیت موثر به عنوان عضو گروه، درک انگیزه های افراد و تاثیرگذاری بر رفتار آنان. www.sheshmim.com به نقل از روزنامه تفاهم.
2- فاطر، 10.
3- در قرآن کریم پیش از هشتاد بار عمل صالح به صورت های گوناگون مورد توجه واقع شده است.
4- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج3، ص 327.
5- نحل، 97.
6- (سابقوا الی مغفره من ربکم)، حدید، 21.
7- (ان الذین آمنوا و عملوالصالحات سیجعل لهم الرحمن و داً)، مریم، 96.
8- آل عمران، 104.
9- پایگاه اجتماعی عبارت از موقعیتی است که فرد در سلسله مراتب اجتماعی در ارتباط با اهمیت ارزشی که نقش اجتماعی وی در جامعه دارد، بدست می آورد. به عبارت دیگر با توجه به اینکه هرجامعه ای در ارتباط با نقش های اجتماعی اعضایش دارای سلسله مراتبی است، لذا افراد بر حسب اهمیت و ارزشی که نقش آنها در جامعه داراست در رده های بالای سلسله مراتب یا رده های پایین قرار می گیرند و به همین عامل افرادی که دارای نقش های متعددی در جامعه هستند پایگاه های اجتماعی متفاوتی نیز دارند. ر.ک: منصور قنادان، ناهید و مطیع و هدایت اله ستوده، جامعه شناسی (مفاهیم کلیدی)، ص 129.
10- نقش، به رفتاری اطلاق می شود که دیگران از فردی که پایگاه معینی را احراز کرده است، انتظار دارند. نقشهای مناسب به صورت بخشی از فرایند اجتماعی شدن به فرد آموخته می شود و سپس او آنها را می پذیرد. ر.ک: همان.
11- آل عمران، 114.
12- ر.ک: منصور قنادان، ناهید مطیع و هدایت اله ستوده، جامعه شناسی (مفاهیم کلیدی)، ص 130.
13- نقش های اجتماعی در شکل دادن به شخصیت اهمیت زیادی دارند. حتی از لحاظ جامعه شناسی، شخصیت را می توان به عنوان ترکیب و تلفیق نقش هایی تصور کرد که فرد در مناسبات اجتماعی خود عهده دار آنهاست.
14- جامعه شناسی (مفاهیم کلیدی)، ص 134.
15- منظور از تحرک روانی گسترش نوعی ظرفیت هاست که انعطاف پذیری شخص را باعث می شود در نتیجه فرد قابلیت پذیرش نقش های مختلف و برداشت نسبی از شرایط اجتماعی را پیدا می کند. جامعه شناسی (مفاهیم کلیدی)، ص 186.
16- اصطلاح تحرک اجتماعی به جابجایی افراد از یک پایگاه اجتماعی به پایگاه اجتماعی دیگر اطلاق می شود. افراد ممکن است که از لحاظ طبقه اجتماعی، به سمت بالا تحرک داشته باشند یا به سمت پایین، یا در همان سطح باقی بمانند، ولی شغل دیگری اختیار کنند. به عبارتی دیگر فراگرد تغییر منزلت اجتماعی فرد در جامعه، تحرک اجتماعی نامیده می شود. ر.ک: همان، ص 180.
17- نقش ها نیروهای پویای انگیزشی رفتار محسوب می شوند و سهم موثری در نحوه عملکرد و در نتیجه، شکل گیری شخصیت فرد بر عهده دارند. در مجموع می توان گفت انسان به طور متعارف در دوره ی زندگی خود چهار نقش را تجربه می کند که عبارتند از: فرزندی، دوستی، همسری و والدی. و همچنین نقش های اجتماعی که نسبت به توان و شغل او به وی داده می شود.
18- احقاف، 15.
19- توبه، 72.
منبع:نشریه فصلنامه اخلاق،شماره 11