نویسنده:حجت‌‌الاسلام صدیق عربانى
منبع:روزنامه رسالت
یکى از بهترین نعمات الهى فرزند آدمى است که در حقیقت ثمره زندگانى پدر و مادر و عامل دلگرمى خانواده‌ها و موجبات صفا و رونق حیات آنها محسوب مى‌شود.قرآن کریم مال و فرزندان را زینت زندگانى دنیا مى‌داند در صورتى که فرزندان درست تربیت شوند هم مایه سعادت والدین و هم گلهاى خوشبو و خوش‌رنگ زندگى پدر و مادر خواهند بود. فرزندان را مى‌توان به دو دسته تقسیم کرد:صالح و ناصالح.
از دیدگاه پیامبر اعظم(ص) فرزند صالح گلى از گلهاى بهشت است چنانچه فرمود:
الولد الصالح ریحانه من ریاحین الجنه.(شافى ج 2 / 145)
و همچنین فرمود: من سعاده الرجل الولد الصالح.(شافى ج 2 / 145)
از سعادت مرد مسلمان داشتن فرزند صالح است.
در مورد فرزند ناصالح از امام على علیه‌السلام روایت شده که فرموده:
ولدالسوء یهدم الشرف ویشین السلف.(میزان‌الحکمه / حرف واو)
فرزند ناصالح، شرف آدمى را بر باد مى‌دهد و گذشتگان آدمى را نیز خوار مى‌کند
آیا پسر بهتر است یا دختر؟
قرآن کریم روزگار قبل از اسلام را این گونه نقل مى‌کند: وقتى به یکى از آنها خبر داده مى‌شد که همسرت دختر زاییده چهره‌اش از شدت خشم سیاه مى‌شد و از محل فرار مى‌کرد، از مژده بدى که به او داد شده بود با خود مى‌گفت: آیا آن دختر را با همان خوارى نگهدارد یا او را در دل خاک زنده به گور نماید؟
در چنین عصر تاریکى که جهل و نادانى همه جا را فرا گرفته بود اسلام طلوع کرد و این گونه رفتارهاى نابهنجار را محکوم کرد و به منظور دفاع همه جانبه از دختران، آنها را بهترین فرزندان خواند چنانچه از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمود:
نعم الولد البنات.کتاب شافى ج 2 / 145
بهترین فرزندان دختران هستند
و نیز فرمود:من یمن المرئه این یکون بکرها جاریه.سفینه‌البحار ج 2 / 684
از برکت وجود عروس این است که اولین فرزندش دختر باشد.
حقوق فرزندان
در روایت از حضرت امام موسى کاظم علیه‌السلام نقل شده که فرمود: مردى آمد خدمت رسول خدا(ص) و عرض کرد یا رسول‌الله! ما حق ابنى هذا؟
فقال (ص:)تحسن اسمه و ادبه فضعه موضعا حسنا .(وسایل‌الشیعه باب حقوق الاولاد)
این فرزندم بر من چه حقى دارد؟ فرمود: اسم نیکویى برایش بگذارى و او را درست تربیت کنى و او را در جاى مناسبى قرار دهى و باتوجه به اهمیتى که تربیت در دوران کودکى دارد نباید والدین به این مسئله مهم بى‌توجه باشند چنانچه حضرت امیرالمومنین على علیه‌السلام مى‌فرماید:الادب فى الصغر کالنقش فى‌الحجر.(بحار ج 1 / 224)
تربیت در طفولیت مانند نقش بر سنگ استو نیز به روایت حضرت امام صادق علیه‌السلام رسول خدا(ص) فرمودند: حق فرزند بر پدرش این است اگر پسر باشد مادرش را مورد تکریم قرار دهد و اسم نیکویى برایش بگذارد و به او قرآن بیاموزد و او را پاک نگهدارد و شنا را به او یاد بدهد.هرگاه آن فرزند دختر باشد مادرش را گرامى بدارد (یعنى با مادرش به نیکى رفتار کند) و نام خوبى براى او برگزیند و او را زود به خانه شوهر بفرستد.(کافى ج 6 / 49)
اینک شرح کوتاهى از روایت فوق تقدیم مى‌کنیم:
اینکه پیامبر خدا فرمود: پدر باید مادر فرزندش را گرامى بدارد اولا به معنى آن است که پدر نسبت به همسرش که فرزندى براى وى به دنیا آورده وظیفه حق‌شناسى دارد ثانیا این حق‌شناسى سبب مى‌شود که مادر نسبت به فرزندان و رسیدگى به آنان دلگرم‌تر شود. ثالثا این حسن سلوک والدین باهم در فرزندانشان نیز اثر مى‌گذارد و آنها نیز در بزرگسالى عین این رفتار نامطلوب را با همسران آینده خود خواهند داشت. همان طور که اگر رفتار والدین نسبت به همدیگر مطلوب باشد نیز در فرزندانشان اثر گذاشته و آنها نیز در بزرگسالى عین این رفتار نابهنجار را با همسران خود خواهند داشت.
این مسئله در روانشناسى کاملا ثابت شده از این جهت اگر والدین احیانا خصومتى با هم داشته باشند حق ندارند در حضور فرزندانشان اعمال کنند چه در آنها به طور قطع رفتار والدین اثر گذار است به همین دلیل گفته‌اند: فرزندان آئینه رفتار والدین خود هستند. دیگر اینکه در روایت فوق دستور ویژه‌اى براى فرزندان ذکور و دستورالعمل خاصى براى فرزندان اناث داده شده است.
رسول خدا(ص) دستور مى‌دهد: پدر به پسر فن شنا را بیاموزد که یک نوع ورزش سالم است و همچنین سفارش فرمود: که از نظر اخلاقى کاملا او را حراست نماید مبادا پاکى و طهارت وجودش به ناپاکى و آلودگى تبدیل شود.همچنین در حدیث فوق سفارش فرموده که دختران را زود به خانه شوهر بفرستند. متاسفانه امروز به دلایل غیرقابل قبول به استثناء آن دسته از افرادى که مشکلات اقتصادى دارند بسیارى از خانواده‌ها حتى ثروتمند به این دستور اخلاقى اسلام چندان توجه ندارند و ازدواج دختران را به تاخیر مى‌اندازند که هزاران مشکل اخلاقى را براى جوانان به بار خواهد آورد که بسیارى از آن مشکلات به وجود آمده غیرقابل جبران است. براى نمونه فقط به یک حدیث شریف نبوی(ص) در این ارتباط بسنده مى‌کنیم. از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمود:همانا دختران همانند میوه بر درخت‌اند، هرگاه بالغ شدند و درک کردند آنچه را که زنان درک مى‌کنند (سزاوار است زمینه شوهر کردنشان فراهم شود) همان طور که میوه رسیده را آفتاب فاسد کرده و باد پراکنده‌اش مى‌کند همان طور هم دوشیزگان گرفتار مشکلات اخلاقى خواهند شد.امید است خانواده‌هاى مسلمان از یک سو و دختران آگاه از سوى دیگر این دستورالعمل پیامبر اعظم(ص) را به دیده قبول نهاده و این امر بسیار مقدس را به بهانه تمام شدن دوران تحصیلات و رسیدن به کجا و کجا و سایر دلایل غیرموجه به تاخیر نیندازند.
روابط دوستانه والدین با فرزندان
اسلام همان طور که فرزندان را به احسان و نیکى نسبت به والدین امر فرموده و نافرمانى از والدین را عقوق دانسته و از گناهان کبیره شمرد‌ه است همان طور هم والدین را در کوتاهى از امور فرزندان، گناهکار دانسته و در صورت عدم رعایت حقوق فرزندان، آنان را سخت مورد نکوهش قرار داده و مستحق عذاب مى‌داند.
چنانچه رسول اکرم(ص) در این زمینه مى‌فرماید:
پدر و مادر گرفتار عقوق فرزندان خود هستند همان طور که فرزندان آنها این گرفتارى را دارند.(شافى فیض / 149)
عقوق به معنى آزردن است در واقع رسول اکرم(ص) مى‌فرماید: همچنان که فرزندان نباید والدین خود را بیازارند والدین نیز حق آزردن فرزندان خود را ندارند و حق ندارند کارى کنند تا فرزندانشان احیانا معامله به مثل نموده و در نهایت کارشان به عقوق کشیده شود.
و باید دانست که محبت ورزیدن به فرزندان، حق مسلم آنها است خصوصا در دوران صباوت و کودکى که بیش از هر زمانى اطفال نیازمند به محبت و مهربانى والدین خود هستند و امروز، این مسئله در روانشناسى ثابت شده، هر فرزندى که طعم محبت و مهربانى را از والدین خود نچشیده باشد در بزرگى گرفتار یک عقده روانى مى‌گردد که به صورت یک درد مزمن در سنین بالا مشکلات زیادى براى او به وجود خواهد آورد.
جان عالمى به فداى پیامبر اعظم صلى‌الله علیه و آله و سلم که فرمود:
کودکان را دوست بدارید و آنان را مورد مهربانى و شفقت قرار دهید و چون به آنها وعده‌اى دادید حتما وفا کنید زیرا خدا بر هیچ چیزى به اندازه تضییع حقوق اطفال و بانوان خشمگین نمى‌‌شود.محجه‌البیضاء علامه فیض کاشانى (ج 2 / ص237)
البته علت این امر هم بسیار واضح است. زیرا اطفال پاک‌ترین روح و سالم‌ترین دل را دارا هستند. کوچکترین حرکت نابجا و کمترین بى‌اعتنایى و بى‌رحمى را نسبت به خود درک مى‌کنند و بانوان هم به خاطر ضعف قوا و لطافت دل‌ها نسبت به آ‌لام و درد و رنج و مشکلات حساس و زودرنج هستند به همین دلیل اسلام سفارش این دو قشر را به تمام مردم بویژه به خانواده‌ها خصوصا به مردان جامعه داده است.
به این حدیث شریف توجه فرمایید: حضرت امام صادق علیه‌السلام روایت مى‌کند: مردى خدمت رسول خدا(ص) عرض کرد:
انى ماقبلت صبیا قط (کتاب شافى ج 2 / 149)
من هرگز بچه‌اى را نبوسیده‌ام! چون مرد راهش را پیش گرفت و رفت رسول خدا(ص) فرمود: هذا رجل عندى من اهل النار. این مرد در نزد من از اهل دوزخ است.(یعنى چگونه ممکن است پدرى هرگز فرزند خود را نبوسیده باشد؟! فرزندانى که از عواطف و مهربانى والدین خود برخوردار نشوند و عطش نیاز آنها به محبت بزرگترها سیراب نشود چگونه در بزرگسالى نسبت به دیگران محبت خواهند ورزید.
باز در همان سند از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمود:
ان الله لیرحم العبد لشده حبه لولده.
همانا خدا رحم خواهد کرد بنده‌اى را که به فرزندش خیلى مهربان باشد
آثار سوء تبعیض بین فرزندان
دین حنیف اسلام حساب همه چیز را در زندگانى انسان‌ها رسیده است. کوچکترین انحرافى را در رفتار و گفتار آدمى مورد دقت قرار داده و براى آن حسابى باز کرده است بارها دیده شده که پدر و مادرى به بعضى از فرزندان خود به خاطر امتیازات وجودى آنها یا شغل و هنر و سایر ارزش‌هاى ظاهرى بیشتر توجه و محبت داشته و آنها را براساس فرزندان خود ترجیح مى‌دهند هرچند این عمل گناه نیست اما به دلیل بروز واکنش‌ها از سوى سایر فرزندان در محیط خانواده منجر به حسادت و کینه‌ورزى و عقده‌هاى روانى آنها مى‌گردد.
این مسئله به قدرى مهم است که پیامبر اعظم(ص) مربى بزرگ بشریت، پدرى را که به همراه دو فرزندش به محضر مبارکش شرفیاب شده بود و دید پدر یکى را بوسید و آن دیگرى را اعتنایى نکرد با ناراحتى به آن مرد فرمود: هلا ساویت بینهما؟ چرا مساوات را بین آن دو برقرار نکردی؟(تعالیم اخلاقى پیامبر / 189)
و در حدیثى دیگر فرمود:
اعدلوا بین اولادکم کما تحبون ان یعدلوا بینکم فى‌البر و اللطف.(محجه‌البیضاء ج 2 / 66)
بین فرزندان خود به عدالت رفتار کنید همان طور که دوست مى‌دارید با شما در محبت و لطف به عدالت رفتار شود.
اهمیت حقوق والدین
باتوجه به اهمیت روابط حسنه بین والدین و فرزندان، مکتب انسان‌ساز اسلام دستورالعمل‌هاى ویژه‌اى صادر فرموده که فرزندان با عمل دقیق به آن رهنمودهاى سازنده مى‌توانند به کمالات وعده داده شده الهى نائل گردیده و بهترین مشاوران و یاوران والدین خود باشند.
رسول خدا(ص) مى‌فرماید:رضى‌الله فى رضى الوالدین و سخطه فى سخطهما.(مستدرک الوسایل ج 2 / 627)
رضایت خدا درخشنودى والدین و خشمش در غضب والدین نهفته است.
و از امام باقر علیه‌السلام روایت شده که از رسول خدا(ص) پرسیدند:
چه کسى بزرگترین حق را بر انسان دارد؟ فرمود: پدر و مادرش(مشکوه‌الانوار / 58)
باتوجه به اهمیت این موضوع باید دانست که پدر و مادر نباید کارى کنند که فرزندانشان به گناه داخل شوند و خداى نکرده مشمول غضب الهى گردند.
چنانچه در روایت آمده که رسول خدا(ص) به علی(ع) فرمود: یا علی!
لعن الله والدین حملا ولدهما على عقوقهما.(بحار ج 17 / 62)
از رحمت الهى بى‌بهره باد پدر و مادرى که باعث انحراف فرزندان خود شده و سبب مى‌شوند که آنها در نهایت گرفتار عقوق والدین خود شوند البته نباید فراموش کرد که محبت بى‌جا اطفال را از خود راضى و تنبل و پرتوقع بار مى‌آورد! و این خود سبب زیان جبران ناپذیرى خواهد بود که دامن فرزندان را مى‌گیرد و باعث بدبختى و گرفتارى‌هاى آنها در بزرگسالى مى‌گردد. اسلام اجازه نمى‌دهد که والدین به تمام خواسته‌ها و تمنیات فرزندان خود جامه عمل بپوشانند و هرچه آنها خواستند برایشان فراهم کنند. این کار سبب مى‌شود که اولا بچه‌ها گمان کنند فردا وقتى وارد جامعه شدند از هرکس هرچه بخواهند آنها نیز باید فورا اطاعت کنند که قطعا این طور نیست واگر هم اطاعت نکردند از همانجا عقده حقارت و هزاران رنج روحى و روانى براى آنها پدید مى‌آید.
ثانیا فرزندان را متکبر و زورگو بار خواهد آورد و این کار هرگز خواسته اسلام ناب محمدی(ص) نیست. حضرت على علیه‌السلام مى‌فرماید:
رضاء العبد عن نفسه برهان سخافه عقله.(غررالحکم)
از خود راضى بودن آدمى دلیل بر بى‌عقلى و سفاهت او است.
محبت افراطى به فرزندان ممنوع است
هیچ مکتبى همانند اسلام در امر پرورش اولاد اهتمام نورزیده اما باید توجه داشت که محبت به فرزند نباید به افراط و زیاده‌روى کشیده شود زیرا افراط در محبت مولد آ‌فت‌هایى است که فرزند را تا آخر عمر گرفتار آن آ‌فت‌ها خواهد کرد.
از حضرت امام محمد باقر(ع) است که فرمود:
شر الا باء من دعاه البر الى الافراط و شر الابناء من دعاه التقصیر الى العقوق.(الحدیث،ج 3 / 343)
بدترین پدران کسى است که نیکى را نسبت به فرزندان خود به حد افراط برساند و بدترین فرزندان کسى است که در اثر تقصیر و کوتاهى در انجام وظایف پدر و مادر را از خود ناراضى نماید.
تکالیف پدر و مادر نسبت به فرزندان
حضرت امام صادق(ع) از جد بزرگوارش پیامبراعظم(ص) روایت مى‌کند که فرمود: خدا رحمت کند کسى را که در نیکوکارى به فرزندش کمک کند. راوى عرض کرد: کیف یعینه على بره؟ قال(ص:)
یقبل میسوره و یتجاوز عن معسوره و لا یرهقه و لا یخرق به .(اصول کافی، ج 6 / 50)
چگونه او را بر اعمال نیک کمک نماید؟ فرمود:
آنچه در توان فرزند باشد از او بپذیرد و آنچه از انجامش ناتوان است از او نخواهد و او را به گناه و طغیان نکشاند و در برابر او مرتکب اعمال جاهلانه نشود.
فرزند، مشاور والدین است
رسول خدا(ص) مى‌فرماید: الولد سید سبع سنین و عبد سبع سنین و وزیر سبع سنین.(مکارم الاخلاق / 115)
فرزند آدمى در هفت سال اول زندگى آقاى پدر و مادر است و در هفت سال دوم بنده فرمانبردار و مطیع بى‌چون و چراى والدین است و در هفت سال سوم وزیر خانواده و مشاور پدر و مادر است.
بهترین الگو و اولین الگو چه کسى است؟
مى‌دانیم که الگو نمونه‌اى است که انسان آگاهانه یا ناخودآگاه از آن تقلید مى‌کند. از این جهت آدمى شدیدا به الگو نیاز دارد تا بایدها و نبایدها را از این طریق زودتر فرا گیرد. قرآن کریم، رسول خداص(ص) را در آیه 21 سوره مبارکه احزاب، اسوه حسنه و سرمشق نیکو معرفى فرموده و در آیه 143 سوره مبارکه بقره امت اسلام را الگو معرفى مى‌نماید تا براى سایر امت‌ها کامل‌ترین الگو باشند و در آخر همین آیه کریمه، پیامبر اعظم را شاهد بر اعمال و رفتار ما معرفى فرموده است. اینک در پایان این نوشتار به پاسخ عنوان بهترین الگو و اولین الگو مى‌پردازیم.
براى همه فرزندان بهترین الگو و اولین الگو والدین هستند. اگر بخواهیم یک جامعه صد درصد اسلامى و پاک و متدین تربیت کنیم باید بپذیریم که پدران و مادران جامعه اثرگذارترین افراد در دل و جان فرزندان هستند. پدر و مادر پاک، فرزندان پاک تربیت خواهند کرد و بالعکس والدین فاسق و معصیت‌کار، فرزندان ناهموار از خود به یادگار خواهند گذاشت.
به امید تشکیل مدینه فاضله با پرورش فرزندانى صالح در دامن‌هاى صالحات.
