نویسندگان:دکتر محمد علی لسانی فشارکی(2) و دکتر سوسن آل رسول(3) و زهره فریدونی(4)

نقش دارویی گیاهان

در طول تاریخ، انسان برای درمان بیماری های خود در جستجوی راهی برای بهبود در محیط، جز استمداد از گیاهان، راه دیگری نیافته و از گیاهان به عنوان دارو و درمان بیماری هایش، بهره جسته است. وقوف بشر به خواص درمانی یک گیاه پیوسته به عنوان یک کشف مهم تلقی و مورد توجه قرار می گرفت تا سینه به سینه و نسل به نسل انتقال یافته، یاری بخش انسان در روزهای سختی و بیماری باشد (زرگری، 167/5). زیرا انسان برای ادامه حیات خویش ناچار به استفاده از مواد غذایی است و تغذیه ارتباط تنگاتنگی با سلامت و بیماری انسان دارد. در واقع عامل ابتلا به بیماری تضعیف سیستم ایمنی بدن است که تقویت آن هم عمدتاً به نوع تغذیه بستگی دارد (ر. ک: خدادادی، 344-349). خداوند قادر چنین تقدیر نموده که درمان هر بیماری و مرضی را در همان منطقه ای که بیماری در آن وجود دارد، قرار داده است و برای هر درد دوایی است و علاج بیماری هر سرزمینی در همان منطقه است و محققین باید در طبیعت به جستجوی این داروها بپردازند چرا که قطعاً درمان و شفای آن بیماری در دامان طبیعت وجود دارد. (مهران، 76). از پیامبر اکرم(ص) نقل شده: ما أنزل من داء الا انزل له شفاء (بخاری، 131/10). خداوند دردی را نازل نکرده مگر آن که شفای آن را نیز فرو فرستاده است. اولین کسی که به علم طب پرداخت، حضرت ادریس (ع) بوده و نقل شده که فرزندان وی این علم را از او ارث بردند تا اینکه به بقراط که 5 قرن پیش از میلاد مسیح(ع) می زیسته است رسید (اکبر زاده، 308)، طرفداران مکتب بقراط برای گیاهان در طبابت جایگاه ویژه ای قائل بودند. پس از وی
ارسطو فیلسوف یونانی که از بنیانگذاران فیتو تراپی (گیاه درمانی) (Phyto therapie) محسوب می شود و دانشمندان متعدد دیگری به این علم پرداختند، تا اینکه در قرن هشتم و نهم و دهم، پزشکان ایرانی موجب درخشش علم طب در میان سایر علوم گردیدند، به طوری که با ظهور دانشمندانی چون ابن سینا و محمد زکریای رازی پیشرفت های بزرگی نصیب ایران و جهانیان گردید. این پیشرفت ها در قرون بعد نیز ادامه داشت، به طوری که پیوسته به شمار گیاهان داروی شناخته شده، نمونه های جدیدی اضافه گردید (ر.ک: زرگری، 169/5-173). طی هزاران سال انسان برای رفع و درمان بیماری ها و دردهایش به گیاهان مراجعه کرده و در مقابل پاسخی زیبا از آن ها دریافت می نموده که سلامتی را برای وی به ارمغان می آورد، اما در یک تجربه ناموفق در 1/5 قرن پیش و برای چند دهه از گیاهان (به عنوان دارو) فاصله گرفت که منجر به روبرو شدن با عوارض مختلف مواد سنتزی گردید، به طوری که ناچار گردید نگرش خود را تغییر داده و دوباره به استفاده از گیاهان به عنوان دارو و مواد بهداشتی و آرایشی روی آورد.
انسان به روشنی دریافت که دنیای گیاهان “بزرگ ترین آزمایشگاه بیوسنتزی الهی” هستند که هزاران ماده را بدون عوارض ناخوشایند به جهانیان عرضه می کنند. او که در پی بهتر زیستن و مقابله با پیشامدهای ناخواسته و مشکل آفرین بود بهترین راه نجات را بازگشت به دامان طبیعت یافت، به همین سبب در چند دهه اخیر رویکرد انسان ها به محصولات با منشأ گیاهی روز به روز بیشتر گردیده است (صالحی سورمقی، 9/1-10)
امام جعفر صادق(ع) در این باره به مفصل فرمودند:
(فکر فی هذه العقاقیر و ما خص بها کل واحد منها من العمل فی بعض الأدواء فهذا یغور فی المفاصل فیستخرج الفضول الغلیظه مثل الشیطرج و هذا ینزف المره السوداء مثل الأفتیمون و هذا ینفی الریاح مثل السکبینج و هذا یحلل الأورام و آشباء هذا من أفعالها فمن جعل هذه القوی فیها إلا من خلقها للمنفعه و من فطن الناس لهاإلا من جعل هذا فیها و متی کان یوقف علی منها بالعرض و الاتفاق کما قال القائلون ) (مفضل بن عمر، 164-165)
“تأمل کن در عقاقیر و ادویه که هر یک را حکیم علیم برای امری آفریده و خاصیتی بخشیده، یکی در عروق و اعماق و مفاصل بدن نفوذ می کند و مواد غلیظه ی سوداویه و بلغمیه را می کشد و دفع می کند مانند شاطره و افتیمون، و دیگری بادها را دفع می کند مانند سکینج و دیگری ورم ها و اباح آن ها را به تحلیل می برد. چه کسی این خاصیت ها و قوت ها را در آن ها قرار داده، به غیر آن که آن ها را آفریده است برای مصلحت عباد؟ و چه کسی متفطن ساخته مردم را که این منفعت ها در آن هست، به غیر از آن که این منافع را در آن ها قرار داده؟ و چه کسی می تواند بود که مردم را به عرض و اتفاق اطلاع بر این منافع جلیله به هم رسانیده باشند؟” (مجلسی، ترجمه توحید مفضل، 203) گیاهان دارویی بسیاری پیرامون ما به صورت خودرو و یا کاشتنی وجود دارند که یک ثروت طبیعی و اقتصادی بزرگ به شمار رفته، تلاش فراوانی را برای تکثیر و پرورش آن ها
برای ساخت داروها و ارائه به بازارهای خارجی، در راستای سلامت همگانی و مبارزه با بیماری ها و پیشگیری از آن ها می طلبد (مهران/75). قرآن در مواردی به جنبه های دارویی گیاهان اشاره کرده که به برخی از آن ها اشاره می شود.

حضرت یونس (ع) و بوته ی کدو

در سوره صافات آیات 147-137 داستان حضرت یونس(ع) و افکنده شدن ایشان در دریا و بلعیده شدن توسط ماهی و خروج ایشان از شکم ماهی و… بیان می شود. در آیات به این موضوع اشاره می گردد که ایشان هنگامی که به ساحل می رسند، بیمار و ناخوش بوده و به همین خاطر خداوند بالای سر وی گیاه کدو را می رویاند.
(فَنَبَذْنَاهُ بِالْعَرَاء وَهُوَ سَقِیمٌ. وَأَنبَتْنَا عَلَیْهِ شَجَرَهً مِّن یَقْطِینٍ) (صافات/145-146) پس او را در حالی که بیمار بود به بیابان- دشت خشک و بی گیاه- بینداختیم. و بر [سر] او کدوبنی رویانیدیم. تقریباً همه ی مفسرین بر این عقیده اند که “عرا” عبارتست از محلی بدون گیاه، درخت و دیوار یا هر چیزی که انسان بتواند در زیر سایه آن قرار گیرد و می توان گفت اشاره به ساحل دریا دارد و “سقیم” را نیز به معنای بیمار و ناخوش گرفته اند. حضرت یونس(ع) هنگامی که به ساحل رسید بیمار بود و خداوند گیاهی به نام “یقطین” بالای سر او رویاند. و اغلب نقل کرده اند (به خصوص از ابن عباس) که مراد از یقطین کدو است و رویش این گیاه به این خاطر بود که بر وی سایه بیفکند (طوسی، 530/8؛ زمخشری، 62/3؛ طبرسی، مجمع البیان، 716/8؛ قرطبی، 128/16؛ سیوطی، 454/1؛ طباطبایی، 164/17؛ بانو اسفهانی، 121/11) ضمن این که برخی معتقدند که روی برگ های این گیاه مگس نمی شیند.
(طبرسی، مجمع البیان، 420/3؛ ثعالبی، 49/5). در تفسیر نور آمده که این گیاه علاوه بر خاصیت حشره زدایی و سایبان بودن، برای درمان کوفتگی نیز مؤثر است (قرائتی، 63/10). همچنین گفته شده برگ این گیاه برای کسی که پوست وی آسیب دیده است مفید است (آلوسی، 140/12). در این میان عده ای از مفسرین معتقدند ممکن است منظور درخت موز باشد که برگهای آن بر ایشان سایه انداخته و از میوه اش نیز استفاده کنند (طبرسی، جوامع الجامع، 420/3؛ آلوسی، 140/12). در تورات نیز در کتاب یونس در بیان این ماجرا، صحبت از رویاندن گیاهی بر سر حضرت یونس(ع) است که برگهای پهنی دارد تا بر سر وی سایه بیفکند (کتاب مقدس: یونس: 6:4). “در اختصاص دادن بوته کدو به عنوان پوشش و پرده (محافظ) برای یونس(ع) هنگامی که از شکم ماهی خارج شد، اعجاز و نکته علمی واضع و قابل توجهی وجود دارد و به بعضی بحث های طبیعی اشاره کرده است، مثل اینکه در عصاره این گیاه و میوه آن خواص طبیعی زیادی است که از آن می توان به باز گرداندن رنگ پوست و رویاندن نسوج و تقویت بدن اشاره کرد. و این همان چیزی بود که یونس(ع) به آن احتیاج داشت. زیرا به خاطر ماندن در بدن ماهی و نتابیدن آفتاب پوستش تغییر رنگ داده و بعضی از نسوج بدنش از بین رفته بود. بعلاوه آنچه مفسرین نقل می کنند مبنی بر این است که برگهای این گیاه پهن و سایبانی برای نور خورشید هستند و پوست را از نور خورشید و حشراتی که ممکن است ناقل بیماری باشند
محافظت می کنند. شکی نیست معجزات دیگری هم در آن وجود دارد که خداوند از آن آگاه است “(علی اللّه، 22). از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمودند:
( کل الیقطین فلو علم اللّه تعالی شجره أخف من هذه النبتها علی أخی یونس) (حر عاملی، 427/16؛ مجلسی، بحارالانوار، 297/59 کدو را بخورید، اگر خدا گیاهی را سبک تر (سریع الهضم تر) از آن می دانست آن را برای برادرم یونس می رویاند.

حضرت مریم و خوردن خرما

داستان به دنیا آمدن حضرت عیسی(ع) در آیات 34-19 سوره مریم بیان شده است. در این آیات به حضرت مریم دستور داده می شود که درخت خرما را تکان دهد تا از میوه آن بخورد و خداوند خرما را به عنوان غذای ایشان انتخاب کرد. (وَهُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُسَاقِطْ عَلَیْکِ رُطَبًا جَنِیًّا. فَکُلِی وَاشْرَبِی وَقَرِّی عَیْنًا) (مریم/25-26)
و خرمابن را به سوی خویش بجنبان تا بر تو خرمای تر و تازه چیده فرو ریزد. پس، بخور و بیاشام، و چشم روشن می دار. مفسرین از این آیه چنین برداشت کرده اندکه خرما برای زنی که وضع حمل کرده است بهترین غذاست (زمخشری، 3/13؛ آلوسی، 8/4-3). ضمن این که این میوه دارای ارزش غذایی بالایی است (هر 100 گرم حدود 350 کیلو کالری) به واسطه ی گلوکزی که در آن موجود است می تواند به راحتی جذب بدن شده، نیاز حرارتی آن را تأمین کند. هم چنین این میوه دارای ماده ای شبیه “اکسی توسین” است که موجب می شود با افزایش انقباضات رحم در حین زایمان، عمل وضع حمل را تسرع و تسهیل نموده، زمان و میزان خون ریزی عروق رحمی را کاهش می دهد (نوری، 137). از خرما هورمونی استخراج می شود که شبیه کورتیزون انسانی عمل کرده، موجب می شود طفل به دنیا آمده صبور و بردبار باشد (ر.ک: پاک نژاد، 277/7-278). امام صادق(ع) فرمودند: (ما استشفت نفساء بمثل الرطب لأن أطعم مریم رطباً جنیاً فی نفاسها)
(حر عاملی، 404/21) هیچ چیز مانند خرما برای زنی که تازه وضع حمل کرده شفا بخش نیست زیرا خداوند در آن موقع به مریم خرما داد.
عسل: سومین مورد عسل است که در قرآن صراحتاً “شفاء للناس” (نحل/69) معرفی شده و به طور غیر مستقیم یک ماده گیاهی است که خداوند حشراتی کوچک را واسطه می کند تا مواد خام را از گیاه بگیرند و طی یک سری فعل و انفعالات آن را تبدیل به ماده ای مفید و گوارا نمایند. از قتاده و ابن عباس نقل شده که عسل درمان دردهای مردم است (طبرسی، جوامع الجامع، 297/2؛ قرطبی، 136/11) و از ابن مسعود نقل شده که: ” دو چیز شفای دردهاست قرآن و عسل، آن دو را ترک نکنید” (طبرسی، جوامه الجامع، 574/6؛ بانوی اسفهانی، 213/7). عسل چه به تنهایی همان طور که در مورد بیماری های بلغمی صادق است و چه در ترکیب با مواد دیگر شفای مردم است و کمتر دارویی است که در ترکیبات آن عسل نباشد. (کاشانی، 203/5؛ حسینی شاه عبد العظیمی، 273/7) خاصیت شفا بخشی
آن به علت خواص درمانی گل ها و گیاهانی است که زنبور عسل روی آن ها می نشیند (قرائتی، 422/6). زیرا در آن ها داروهای حیات بخشی نهفته شده است که دانش بشر علی رغم پیشرفت هایی که داشته، به همه ی این خواص راه پیدا نکرده است. دانشمندان به تجربه دریافته اند که زنبور عسل به طرز شگفت آوری هنگام نشستن روی گل ها و گیاهان، خواص دارویی- درمانی آن ها را دریافت کرده، به عسلی که می سازد منتقل می کند.(مکرام شیرازی، تفسیر نمونه، 303/11). این ماده ی شفا بخش، به سرعت جذب بدن می شود و به همین دلیل نیرو بخش بوده و در خون سازی فوق العاده مؤثر می باشد. عسل از ایجاد عفونت معده و روده جلوگیری می کند و بر طرف کننده ی یبوست است (صمصام شریعت، 61). از جمله دیگر اثرات درمانی عسل می توان به تقویت قلب، پیشگیری از سرماخوردگی، رفع تب، تقویت حافظه، شادابی و رشد بدن، از بین بردن بلغم و اثرات فراوان دیگر اشاره کرد (آخوندی، 185).با اینکه اکثر چیزهایی که از شکم حیوانات بیرون می آید- از جمله شیر- زود فاسد می شوند ولی مکانیسم تولید این حشره کوچک به گونه ای است که عسل خارج شده از شکم او هرگز فاسد نمی شود. دانشمندان علت این امر را وجود “پتاسیم” می دانند که مانع رشد میکروب هاست و به میزان قابل توجهی در عسل وجود دارد، بعلاوه مقداری مواد ضد عفونی کننده مانند “اسید فورمیک” نیز در آن یافت می شود. بنابراین عسل از رشد میکروب ها جلوگیری کرده، خاصیت میکروب کشی هم دارد. به همین دلیل مصریان قدیم برای مومیایی کردن مردگان خود از آن استفاده می کردند (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 305/11). بدین طریق که این واسطه خیر و منفعت رسانی به انسان ها را به طور اتم و اکمل رسالت خود را به پایان رسانده، امانتی که از سوی گیاهان به او سپرده شده را به نحواحسن به دست دریافت کننده های آن انسان ها می رساند.

نتیجه گیری

آیات متعددی در قرآن به گیاهان و نقش آن ها در تغذیه ی انسان به صورت مستقیم و غیر مستقیم اشاره دارند که با مروری بر آن ها می توان گفت از منظر قرآن، اهمیت گیاهان در تغذیه ی انسان بیشتر از سایر مواد خوراکی است، به گونه ای که حتی در بیان خوراک ها و نعمت های بهشتی نیز خداوند میوه ها را بر گوشت مقدم داشته است. گیاهان علاوه بر تغذیه ی انسان، به عنوان دارو و درمان بیماری های او نیز کاربرد دارند و قرآن کریم در داستان حضرت یونس(ع) و ماجرای به دنیا آمدن حضرت عیسی(ع) به این نقش گیاهان اشاره دارد. در سوره ی نحل نیز خداوند از عبارات “شفاء للناس” برای عسل که در بر دارنده ی خواص درمانی گیاهان است استفاده شده است. بنابر آیات قرآن کریم و روایات مربوطه لزوم توجه بیشتر به گیاهان در رژیم غذایی و تهیه ی دارو و درمان بیماری ها به روشنی آشکار می گردد.

پی نوشت ها :

1- برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث
2- استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس
3- دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج
4- دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

منابع:
ـ قرآن کریم، ترجمه: جلال الدین مجتبوی، حکمت، تهران، 1371ش
ـ کتاب مقدس، ترجمه و نشر: انجمن بخش کتب مقدس در لندن، تهران
ـ آخوندی، مصطفی، غذا و تعذیه در آموزه های دینی و یافته های علمی، زمزم هدایت، قم
ـ آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، دار الکتب العلمیه، 1415ق
ـ ابن ابی الحدید،شرح نهج البلاغه، کتابخانه ی آیت اللّه مرعشی، 1404ق
ـ اکبر زاده، مرتضی، موسوعه الاعشاب و النباتات فی القرآن و السنه، الهیئه المصریه العامه للکتاب، 2005م
ـ بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، نهضت زنان مسلمان، 1361ش
ـ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دار المعرفه بیروت
ـ بروسوی، اسماعیل حقی، روح البیان، دار الفکر بیروت
ـ بیستونی، محمد، گیاه شناسی از دیدگاه قرآن کریم، بیان جوان، 1384
ـ سیوطی، جلال الدین، تفسیر جلالین، مؤسسه النور للمطبوعات،بیروت، 1416ق
ـ صالحی سورمقی، محمد حسین، گیاهانی دارویی و گیاه درمانی، دنیای تغذیه، تهران، 1387
ـ صمصام شریعت، هادی، گیاهان دارویی از دید قرآن و ادیان مختلف، چهار باغ، اصفهان، 1383
ـ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی التفسیر القرآن، دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق
ـ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصر خسرو، 1372
ـ همو، جوامع الجامع، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه قم، 1377
ـ طوسی،محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت
ـ عزیزیان، دینا، مورفولوژی مقایسه ای گیاهان آوندی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1372
ـ علی اللّه، محمد ابراهیم، معجم بأسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، دار عالم الکتب، 2000م
ـ قرائتی، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درهایی از قرآن، تهران، 1383
ـ پاک نژاد، رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، اسلامیه، تهران، 1343
ـ ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1418ق
ـ ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1422ق
ـ حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، مؤسسه آل البیت، قم، 1409ق
ـ حسینی شاه عبد العظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنی عشری، میقات، تهران، 1363
ـ خدادادی، جمشید، پانزده روز تا سلامتی، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، تهران، 1386
ـ زحیلی، وهبه بن مصطفی، المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج دار افکر الماصر (بیروت)، 1418ق
ـ زرگری، علی، گیاهان دارویی، دانشگاه تهران، 1366
ـ زمخشری، محمود، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، دار الکتب العربی، بیروت، 1407
ـ قرشی،علی اکبر، احسن الحدیث، بنیاد بعثت، تهران، 1336ش
ـ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ناصر خسرو، تهران، 1364ش
ـ کاشانی، ملا فتح اللّه، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، علمی، تهران، 1336ش
ـ گوتری، هلن، مبانی علم تغذیه، ترجمه: شهین نیک اعتقاد مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، 1381ش
ـ مجلسی، محمد باقر، بحار النوار الجامعه لدرر الاخبار الئمه الاطهار، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1404ق
ـ همو، ترجمه توحید مفضل، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1370 تهران، 9ش
ـ مراغی، احمد بن مصطفی، المراغی، دار احیاء التراث العربی، بیروت
ـ مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن، مؤسسه در راه حق، قم، 1371ش
ـ مفضل بن عمر جعفی، توحید مفضل، مکتبه الاسلامیه، قم، 1397ش
ـ مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1377ش
ـ همو، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، 1374، ج9، ص 434
ـ ملازاده، علی رضا، تغذیه ی گیاهی، فرهنگ جهاد، قم، 1378ش
ـ مهران، جمال الدین حسین، النباتات فی القرآن الکریم، مکتبه النجلو المصریه، 1999م
ـ نوری همدانی، حسین، شگفتی های آفرینش، برهان، 1350ش
ـ نوری، محمد رضا، بهداشت در قرآن، واقفی، مشهد، 1383ش
ـ ویلسون، لومیس، سیتوز، گیاه شناسی، ترجمه: فریدون ملک زاده، مقدم، انتشارات دانشگاه تهران، 1355ش
ـ هیئت مؤلفان، زیست شناسی عمومی، مرکز نشر دانشگاه تهران، 1369ش
منبع: نشریه فصلنامه ی قرآنی کوثر، شماره 34… .