نویسندگان:دکتر محمد علی لسانی فشارکی(2) و دکتر سوسن آل رسول(3) و زهره فریدونی(4)

چکیده

اهمیت گیاهان در زندگی بشر امری است بدیهی به گونه ای که نه تنها ادامه ی زندگی انسان و سایر موجودات زنده ی روی زمین، بلکه حتی تصور اولیت روز حیات انسان نیز بدون گیاهان بعید به نظر می رسد، در قرآن کریم، کتاب آسمانی و برنامه ی زندگانی که خداوند برای هدایت بشر فرو فرستاده، آیاتی نیز یافت می شود که به نقش گیاهان در حیات انسان را تلویحاً اشاره شده است. گیاهان در قاعده ی هرم غذایی موجودات زنده قرار دارند و مهم ترین تأمین کننده ی عناصر و مواد غذایی مورد نیاز انسان می باشند. انسان علاوه بر غذا در درمان بیماری های خود نیز ازگیاهان بهره جسته و از گذشته های دور تاکنون گیاهان سهم بسزایی در درمان بیماری های انسان داشته و بخش عمده ای از داروهای مورد استفاده ی انسان یا مواد اولیه ی آن ها را تشکیل می دهند. در این مقاله به بررسی نقش گیاهان مطرح شده در قرآن در تغذیه و درمان بیماری های انسان پرداخته شده و به مناسبت، روایات اسلامی و مطالب علمی متناظر نیز آورده شده است.

کلمات کلیدی

گیاهان، قرآن ، تغذیه، دارو.

مقدمه

انسان از آفرینش با مجموعه ای از نیازمندی ها رویاروی گردید. وی در پی تلاش برای یافتن پاسخی مناسب به آن نیازها از همان ابتدا آموخت که بهترین مرجع برای رفع احتیاجات و نیازهایش منابع طبیعی و به خصوص گیاهان می باشند و می تواند از گیاهان در تهیه ی غذا، لباس، سر پناه و سایر ما یحتاج خویش بهره مند گردد. و این آغازی بود برای تعامل تاریخی انسان با گیاهان که قدمتی به اندازه ی تاریخ حیات انسان بر زمین دارد. از سوی دیگر، خداوند با فرستادن کامل ترین کتاب آسمانی، قرآن کریم، برنامه ای متقن و جامع در اختیار انسان نهاد که همه ی ابعاد زندگی وی را در بر می گیرد و انسان با تمسک به آن می تواند راهکاری شایسته در زمینه ی همه ی مناسبات خویش در اجتماع و با سایر مخلوقات بیابد. با نگرش قرآنی به گیاهان می توان به حقیقت اهمیت و نقش آن ها در زندگی انسان دست یافت. همچون سایر موجودات، انسان نمی تواند بر خلاف سرشت و طبیعت خود و نیازهای غریزی و فطری که ناظم هستی در
اختیار او قرار داده است، به حیات خود ادامه دهد و مسیر دیگری را بر خلاف این نیازهای طبیعی برگزیند و به میل خویش در جای دیگری از این چرخه ی طبیعت قرار بگیرد. نگاهی به هرم ماده و انرژی نشان می دهد که گیاهان با قرار گرفتن در کف و قاعده ی این هرم، نقش اساسی و مهمی را در برآورده ساختن نیازهای حیاتی موجودات و به ویژه انسان ایفا می کنند، که می توان گفت نیاز به غذا و دارو از مهم ترین این نیازها می باشند.

نقش تغذیه ای گیاهان

غذا عبارتست از هر ماده ای (جامد، مایع، گاز) که جانشین مواد از دست رفته در بدن یک موجود زنده شود. (هیئت مؤلفان، ص 278). بنابر این همه ی موجودات زنده- اعم از گیاهان، جانوران و انسان ها، برای تأمین نیازهای خود به غذا احتیاج دارند تا بتوانند مواد و انرژی مورد نیاز برای رشد حیات خود را تأمین کنندو تفاوتی که وجود دارد این است که گیاهان بر خلاف جانوران که هترو تروف (دگر غذا) هستند، علاوه بر مصرف کننده بودن، تولید کننده ی مواد غذای و اتو تروف (خود غذا) می باشند. آن ها آب را از خاک گرفته، به کمک دی اکسید کربن موجود در هوا و نور خورشید، ترکیبات لی مورد نیاز خود را می سازند، که به این عمل فتوسنتز می گویند. (همان، 280). انسان، همانند دیگر موجودات زنده تا به حال نتوانسته است عناصر مورد نیاز خود را بدون واسطه ی گیاهان از زمین دریافت کند، از این رو همواره دست نیاز به سوی گیاهان دراز کرده تا بتواند از محصول کارخانه ی شگفت انگیز گیاهان استفاده نماید (نوری همدانی، 72). می تواند گفت زندگی همه ی موجودات زنده، با چند استثنای جزئی، در غیاب فتوسنتز، متوقف گشته و در مدت کوتاهی از سطح کره ی زمین ناپدید می شوند. حیوانات گوشت خوار که مستقیماً از فراورده های گیاهی مصرف نمی کنند، به طور غیر مستقیم به وسیله ی حیوانات گیاه خوار که از آن تغذیه می کنند، متکی به گیاهان هستند. این اتکاء به فتوسنتز سلول سبز، در دریا نیز مانند خشکی شایع است. جامعه‌ی حیوانی اقیانوس ها، به طور مستقیم یا غیر مستقیم، به وسیله ی اشکال ذره بینی یا بسیار کوچک گیاهی، حمایت می شوند زیرا قادرند مواد معدنی را به ترکیبات آلی که زندگی به آن ها بستگی دارد تبدیل کنند (ویلسون، لومیس، سیتوز، 1/1-2). خداوند پس از آفرینش زمین و موجودات زنده (اعم از انسان، حیوان و گیاه) حیوانات را به گیاهان و انسان را به هر دوی آنها محتاج ساخت (اکبر زاده/ 41). به عبارتی انرژی موجود در زنجیره غذایی هر اکوسیستم از هر جاندار به جاندار پس از آن انتقال می یابد و عوامل بوجود آورنده ی این سیستم موجودات زنده هستند که یا مولدند یا مصرف کننده، مصرف کننده ها هم خود دارای رده های مختلفی هستند و شامل گیاه خوارها، گوشت خوارها و تجزیه کننده ها می شوند. همه ی این مصرف کننده ها برای انجام فعالیت های خود نیاز به انرژی خورشید دارند که این انرژی بوسیله گیاهان در اکوسیستم ذخیره می شود (نوری، 656). قرآن در موارد متعددی به بحث تغذیه ی انسان اشاره نموده است (بقره/ 126؛ نحل/112؛ قصص/57؛ عبس/ 32-24؛ قریش/4) که نشان دهنده ی این موضوع می باشد و با نگاهی بر این آیات موارد زیر برداشت می شود:
الف) خداوند در هر مکان و در هر زمانی قوت بندگان خود را فراهم می سازد. (الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ) (قریش/4)
ب) خداوند همه ی بندگان خود را اطعام می کند و غذاهای دنیایی نصیب همه ی بندگان، چه کافر و چه با ایمان می باشد.
ج) روزی و قوت انسان ها به دست خداوند است و تنها اوست که می تواند در آن وسعت ایجاد کرده و یا آن را تنگ گردانده و طعم گرسنگی را به آنان بچشاند. (فَأَذَاقَهَا اللّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ) (نحل/112)
د) غذاها و خوراک های دنیوی در برابر خوراک ها و غذاهای بهشتی چون قطره ای است در برابر دریا. زیرا خداوند در آیه 126 سوره بقره بهره مندی کافران را شامل غذاها و خوراک های دنیایی می شود را اندک شمرده است. (وَمَن کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلاً)
ه) با توجه به این آیات چنین به نظر می رسد که بارزترین نقش گیاهان در زندگی انسان، نقش تغذیه ای آن هاست، که خداوند در آیات 24-32 سوره عبس انسان را متوجه آن ساخته است: (فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ. أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاء صَبًّا. ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا. فَأَنبَتْنَا فِیهَا حَبًّا. وَعِنَبًا وَقَضْبًا. وَ زَیْتُونًا وَنَخْلًا. وَحَدَائِقَ غُلْبًا. وَفَاکِهَهً وَأَبًّا. مَّتَاعًا لَّکُمْ وَلِأَنْعَامِکُمْ) پس آدمی باید به خوراک خود بنگرد- تا عبرت گیرد- همانا ما آب [باران] را فرو ریخیتم فرو ریختنی سپس زمین را [با سر بر آوردن گیاهان] بشکافتیم شکافتنی. پس در آن دانه ها رویاندیم و انگور و سبزی، و درخت زیتون و خرما، و بوستانهای پر درخت، میوه و علف، تا برخورداری باشد برای شما و چارپایان شما. هر یک از روئیدنی های بر شمرده در این آیات، نمونه ی نوعی از مواد غذایی اصلی انسان است و ترتیب ذکر آنها نیز اشاره به اهمیت نیازمندی یا ترتیب پیدایش و تکامل آنها دارد. زیرا در ابتدا به انواع حبوبات و غلات مثل گندم، جو، عدس و…. (پروتئین) و بعد مواد قندی مثل انگور و نیز چربی ها مانند زیتون و در نهایت به میوه های یا همان ویتامین ها اشاره شده است. جالب این که امروزه متخصصان علوم تغذیه در مورد اهمیت این چهار گروه غذایی به همین ترتیب معتقدند: 1- پروتئین ها 2- قندها 3- چربی ها 4- ویتامین ها (طالقانی،154/3؛ خدادادی، 120). این گروه های غذایی که اهمیت فراوانی در امر تغذیه دارند، ترکیباتی هستند که عهده دار حداقل یکی از سه عمل اصلی تولید انرژی، تنظیم فرایندهای بدن و تأمین رشد و ترمیم بافت های بدن می باشند (گوتری، 2). در آیات مذکور تنها از گیاهان به عنوان غذای انسان یاد می شود که نشان دهنده ی اهمیت آنها در تغذیه ی انسان هاست. منابع تغذیه ای انسان شامل دو گروه عمده ی غذاهای حیوانی و غذاهای گیاهی می شود. غذاهای حیوانی شامل گوشت حیوانات، پرندگان و ماهی ها و نیز فرآورده هایی که از آنها به دست می آید می شود. غذاهای گیاهی نیز شامل غلات، حبوبات، میوه ها و سبزی ها می شوند. امروزه غذاهای حیوانی سهم عمده ای از رژیم غذایی افراد را به خود اختصاص می دهد. در حالی که در قرآن پس از توجه دادن انسان به غذا، سخن از گیاهان به میان آمده است و بنا بر آیات، غذای بهشتیان نیز در عین متنوع بودن، عمدتاً از جنس میوه هاست که با عباراتی چون “فاکهه”، “فواکه”، “ثمره” و “ثمرات” به آن ها
اشاره شده است (مکارم شیرازی، پیام قرآن، 240/6). در آیات 20-21 سوره واقعه آمده است: (وَفَاکِهَهٍ مِّمَّا یَتَخَیَّرُونَ وَلَحْمِ طَیْرٍ مِّمَّا یَشْتَهُونَ) و از هر میوه ای که بر گزینند. و از گوشت مرغانی که بخواهند. خداوند با همین مضمون در آیه 22 سوره طور می فرماید: (وَأَمْدَدْنَاهُم بِفَاکِهَهٍ وَلَحْمٍ مِّمَّا یَشْتَهُونَ) و ایشان را پی در پی میوه و گوشتی که بخواهند همی دهیم. این آیه ضمن اشاره به فراوانی، وسعت و تنوع نعمت های بهشتی “مما یشتهون”، بیانگر همیشگی بودن آنها است، زیرا “امداد” به معنای آوردن چیزی پشت سر هم و لا ینقطع است (ثعلبی، 129/9؛ طبرسی، مجمع البیان، 291/9؛ طباطبایی، 14/19؛ بانوی اصفهانی، 348/13). ضمناًً نشان می دهد که “غذاهای بهشتی فقط منحصر به ایندو نیست، ولی این ها، دو غذای مهم هستند و مقدم داشتن (فاکهه) بر (لحم) اشاره ای است به برتری میوه ها بر گوشت ها” (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 434/9). زیرا میوه ها لطیف تر بوده و گوارش و هضم آن ها سریع تر و آسان تر می باشد. و برای سلامتی مفید تر می باشند. (زحیلی، 249/27). در قرآن واژه “فاکهه” مجموعاً به صورت مفرد و جمع 14 بار آمده است که از این تعداد 11 بار به عنوان غذای بهشتیان و مقربین و اصحاب یمین ذکر شده در حالیکه “لحم” به عنوان ماده ی غذایی 18 بار در قرآن آمده، که 4 مورد آن اشاره به گوشت خوک و تحریم آن دارد (بقره/173؛ مائده/3؛ انعام/145؛ نحل/115) و از 4 مورد دیگر 2 مرتبه به عنوان غذای بهشتی به آن اشاره شده است که در هر دو مورد پس از فاکهه ذکر شده است (نحل/14؛ فاطر/12) و این می تواند اشاره ای به اهمیت بیشتر میوه ها برای بدن باشد. در هر دو آیه تقدم میوه ها به این دلیل است که آن ها بهتر و لذت بخش تر از سایر غذاها هستند، تا آن جا که گروهی بر این باورند که انسان موجودی میوه خوار است و غذای اصلی و طبیعی او همان میوه ها هستند. زیرا انسان برای تغذیه از گوشت ایستی در آن تغییراتی ایجاد کند یا آن را با مواد دیگر ترکیب نماید و به صورت طبیعی نمی تواند از آن استفاده کند، در حالی که میوه ها بدون تغییر و به صورت طبیعی قابل استفاده اند (مکارم شیرازی، پیام قرآن، 243/6). در طول تاریخ پیش از همه مصریان به ارزش واقعی گیاهان پی برده اند و حضرت سلیمان نیز در کتاب خود اشارات فراوانی به گیاهان دارد. اهمیت گیاهان و سبزیجات برای بنی اسرائیل به اندازه ای بود که در جشن ها، از خداوند برکت سبزی ها و میوه ها را درخواست می کردند. در قرآن نیز آمده که حضرت ابراهیم(ع) میوه ها را برای خوراک برای مؤمنین مسألت داشته است (پاک نژاد/ 33/9) (وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ) (بقره/ 126)
و آنگاه که ابراهیم گفت: پروردگارا، اینجا را شهر امنی ساز و از مردم آن کسانی را که به خدا و روز باز پسین ایمان دارند از میوه ها روزی ده. چنان که علم ثابت کرده، قند فراوان موجود در میوه ها سریع الهضم بوده به آسانی جذب بدن می شوند، در حالی که هضم گوشت به بیشتر از سه ساعت زمان نیاز دارد. بعلاوه میوه ها شامل پروتئین ها و مواد معدنی ارزشمند و حیاتی مهم برای بدن هستند (علی اللّه، 21-22). امروزه ثابت شده مصرف بیش از حد فرآورده‌های حیوانی انسان را دچار مشکل و ابتلاء به بیماریهای صعب العلاج می کند. مصرف زیاد گوشت موجب پوکی استخوان و بالا رفتن اسیداوریک در بدن شده،
بیماریهای مفصلی مانند “نقرس” و “ورم مفاصل” و نهایتاً “آرترید روماتوئید” می شوند (خدادادی، 121-122). گیاه خواران معتقدند همه ی مدارک و شواهد موجود در طبیعت حاکی از میوه خوار بودن انسان است و بررسی ساختمان بدن انسان و به ویژه دستگاه گوارش می تواند مؤید این نظر باشد. به عنوان مثال حیوانات گوشت خوار دارای دندانهای نیش بلندی هستند ولی شکل و نوع دندانهای انسان با دندان های آنها کاملا متفاوت است. روده نیز در گیاه خوارها بلند است، زیرا مواد غذایی گیاهی و خام، به آهستگی مواد مغذی خود را پس می دهند، در مقابل گوشت خوارها دارای روده های نسبتاً کوتاهی هستند تا بتوانند سموم حاصل از هضم مواد گوشتی را به سرعت دفع کنند (ملازاده، 126/26). همچنین معده این حیوانات به خاطر هضم گوشت اسیدیته بالایی دارد، در حالی که معده انسان چنین نیست (خدادادی، 119). البته این مطالب به این معنا نیست که مصرف گوشت برای انسان ممنوع است بلکه وجود غذاهای با منشأ حیوانی نیز در رژیم غذایی انسان ضروری است. زیرا بخشی از مواد مورد نیاز بدن مانند آهن، کلسیم و ویتامین B12 در فرآورده های حیوانی به مقدار بیشتری وجود دارند. گوشت به خاطر داشتن “ازت” فراوان محرک مناسبی برای سلولهای بدن مثل سلولهای کبدی و قلب است ولی مصرف زیاده از حد آن هم بر اعصاب اثر گذاشته و هم موجب کم حافظه شدن و سستی می شود (آخوندی، 121). در نتیجه مصرف گوشت و به خصوص فرآورده های لبنی برای بدن لازم است، با رعایت این نکته که میزان استفاده از آن بایستی کمتر از مواد گیاهی باشد. (وَإِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعَامِ لَعِبْرَهً نُّسقِیکُم مِّمَّا فِی بُطُونِهَا وَلَکُمْ فِیهَا مَنَافِعُ کَثِیرَهٌ وَمِنْهَا تَأْکُلُونَ) (مؤمنون/21) و هر آینه شما را در چهارپایان عبرتی است. از آنچه در شکمشان است- یعنی شیر- شما را می نوشانیم و برای شما در آنها سودهای بسیار است و از [گوشت] آنها می خورید. در احادیث معصومین نیز توصیه هایی در مورد تعذیه از مواد گیاهی و گوشتی شده است. امام علی(ع) می فرمایند: (لا تجعلوا بطونکم مقابر الحیوان) (ابن الحدید، 125). شکم های خود را گورستان حیوانات نکنید. و از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: (من أکل اللحم اربعین صباحاً قساً قلبه) (مجلسی، بحار الانوار، 294/62) هر کس 40 روز پی در پی گوشت بخورد سنگ دل می شود. از سوی دیگر عدم استفاده از مواد گوشتی نیز نهی شده است. از روسل اکرم(ص) نقل شده که فرمودند: (من اتی علیه اربعون یوماً و لک یأکل اللحم فلیستقرض علی اللّه و لیاکله) (همان، 65/66) هر کس چهل روز گوشت نخورده باشد پس قرض بگیرد. و بخورد.

پی نوشت ها :

1- برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث
2- استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس
3- دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج
4- دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

منبع: نشریه فصلنامه ی قرآنی کوثر، شماره 34… .