آیا تاکنون در هنگام مطالعه به مشکلاتی از این قبیل برخورده اید؟مثلاً حس می کنید برای مطالعه زمان کافی ندارید، و یا این که برای امتحان مطالعه کرده اید اما تاکنون چیزی به خاطر ندارید و یا این که حس می کنید مطالعه ی مفیدی نداشته اید. این ها همه ناشی از نداشتن برنامه است.چرا که برای یک مطالعه ی مفید نیاز به برنامه ریزی داریم. برنامه ریزی به مطالعات ما جهت می بخشد و از هدر رفتن بسیاری از وقت های با ارزش جلوگیری می کند. اما حال این سؤال پیش می آید که:

چگونه برنامه ریزی کنیم؟

وقتی سخن از برنامه ریزی به میان می آید، برخی افراد از عدم موفقیت در برنامه شان
گله می کنند که: ما برنامه ریزی کردیم ولی پیشرفتی در کارمان حاصل نشد و به سود مورد نظر، دست نیافتیم! باید به این گونه افراد یادآور شویم که در برنامه ریزی، اصولی را رعایت کرد و از اموری پرهیز کرد، و گرنه نمی توان این برنامه را برنامه ای پایا و سودآور دانست.
در این جا به چند عنصر اساسی در برنامه ریزی اشاره می کنیم:

1- تعیین هدف :

برنامه ریزی صحیح، هنگامی امکان پذیر است که هدف، به خوبی تعیین و تعریف شده باشد تا کارهای لازم برای رسیدن به آن انجام گیرد. اهداف، نیروی محرکه افراد برای فعالیت هستند. نقش هدف ها در تعیین استانداردها و الگوها نیز غیر قابل انکار است.

2- رعایت الویت :

در یک برنامه خوب باید الویت ها را مشخص و آنها را رعایت کرد، زیرا عدم رعایت اولویت، موجب می شود که مسائل مهمی بدون رسیدگی یا به صورت ناقص رها شوند.

3- شناسایی دزدان وقت :

گاهی تصمیم جدی می گیریم آن طور که برنامه ریزی کرده ایم، عمل کنیم اما کارها به شکلی که برنامه ریزی کرده ایم پیش نمی رود. در پاره ای از این مشکلات، خودمان مقصریم؛ اما در بخشی از این مشکلات، اطرافیان و مسائلی دیگر هستند که زمان را از ما می گیرند و برنامه های ما را دچار آفت می کنند و به ما زیان می رسانند. برای نمونه: تلفن، دوست، تلویزیون، اینترنت و…
در برنامه ریزی صحیح و پایدار باید سعی کنیم دزدان وقت و مشکل آفرینان در برنامه را شناسایی کرده، پیش از انجام دادن کار، آنها را از خود دور کنیم.
عارفی می گوید: «بپرهیز از دوستی با کسانی که برای گذراندن وقت خود به زیارت تو می آیند تا روزت را از تو بگیرند.»(1)

4- تلاش در اجرای برنامه :

انسانی موفق خواهد بود که علاوه بر برنامه ریزی صحیح، بر اجرای آن نیز تلاش می کند و در راه آن، پایدار باشد. ثبات قدم در سازمان دهی وقت بر اساس اصول برنامه ریزی، نه تنها افراد را به سوی توسعه و بهبود آشکار رهنمون می سازد، بلکه فشارهای روحی را کاهش داده، در نتیجه، گرایش رفتاری مثبت و خوش بینانه را در زندگی فرد، ایجاد می کند.

5- یادداشت کردن برنامه :

در تعالیم دینی، به نوشتن برنامه ها سفارش شده است.چنان که نقل شده است امام هادی علیه السلام خادمش را به کارهای مختلفی امر فرمود و برای این که در یادش بماند، به او امر فرمود که آنها را بنویسید.(2)
نوشتن برنامه، فوایدی در بر خواهد داشت که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
یک. با نوشتن برنامه، چیزی از برنامه ها را از دست نخواهیم داد.
دو. برنامه نوشته شده، بار حفظ و نگهداری برنامه را از ذهن بر می دارد.
سه. برنامه نوشته شده، دارای تحرک روانی برای انجام دادن کار است.
چهار. تمرکز بهتری در شخص بوجود می آید و پافشاری بیشتری به انجام رساندن برنامه خواهد داشت.
پنج. تعیین مهلت پایانی:یکی از مواردی که در نوشتن برنامه ریزی روزانه باید به آن توجه شود، تعیین مهلت انجام دادن هر فعالیت است.این کار، شما را مقید می کند تا ظرف زمان تعیین شده، کار را انجام دهید.
حال با توجه به این کار که عناصر برنامه ریزی را شناختیم می توان یک برنامه ریزی صحیح را در قالب مراحل زیر انجام داد.
1- فهرستی از تمامی فعالیت هایی که می خواهیم انجام دهیم تهیه می کنیم.
2- فعالیت هایمان را الویت بندی می کنیم به طوری که کارهای مهم و ضروری در الویت قرار گیرند و کارهایی که از ضرورت کمتری برخوردارند در مراتب پایین تری قرار گیرند. حتی شاید لازم باشد گاهی اوقات از کارهای کوچک و ضروری چشم پوشی کرد.
3- برای انجام هر فعالیت، متناسب با خود آن فعالیت زمان کافی مشخص کنیم که همان طور هم که قبلا گفته شد این کار باعث می شود ما هر فعالیتی را در زمان مشخص شده انجام دهیم و خود باعث صرفه جویی در وقت و زمان است.
4- ارزیابی و کنترل برنامه: نظارت، ارزیابی و کنترل برنامه، کارآمد ترین قسمت در استفاده از زمان است که احتیاج به وقت، تأمل و درایت همراه با جدیت و پشتکار دارد. بسیاری از این قسمت کار غفلت می ورزند، نقص کار خود را نمی فهمند و راه پیشرفت خود را نمی یابند. باید حتماً در حین انجام دادن برنامه، بر کار نظارت نمود و تمام وقفه ها و مشکلاتی که در برنامه پیش می آید در ستون مربوط به آن در برنامه ثبت کرد. این کار را باید در حین روز انجام دهید. در غیر این صورت، در پایان روز نمی توانید به درستی این وقفه ها را شناسایی کنید.باید هر شب قبل از نوشتن برنامه روز بعد، وقتی را برای بررسی و ارزیابی برنامه همان روز اختصاص دهید و با شناسایی نقاط ضعف و قوت، برای برطرف کردن نقاط ضعف، تدبیری بیندیشید و راهی نو اتخاذ کنید.
پس به طور کلی برای ارزیابی برنامه باید ببینیم آیا زمانی که به هر فعالیت اختصاص داده ایم کافی بوده یا نه، و یا این که در این زمان از این فعالیت نتیجه ی مطلوب را گرفته ایم یا نه؟ که در صورت منفی بودن این جواب ها باید در اختصاص زمان به فعالیت های مشخص تجدید نظر کنیم و زمان های مناسبتری را انتخاب کنیم.

ویژگی های برنامه ریزی خوب :

1- انعطاف پذیری :

همیشه آنچه در ذهن شما بوده و در برنامه منعکس شده، در عمل اتفاق نمی افتد. آنچه موجب می شود شما از مسیر برنامه منحرف نشوید، انعطاف پذیری برنامه و روش اتخاذی شما در مقابل این گونه حوادث است که شاخص هوش و خلاقیت شما نیز هست.
پس برای آنکه برنامه ی خوبی داشته باشیم باید انعطاف پذیری لازم برای جابه جایی فعالیت ها در زمان دیگر را در نظر بگیریم. یعنی نیازی نیست که دقیقه به دقیقه از زمان مان را در برنامه ذکر کنیم و باید در برنامه زمان هایی برای انجام کارهای پیش بینی نشده هم در نظر گرفت.

2- برنامه باید بر اساس شرایط و خلقیات هر فرد باشد.

مثلاً ساعت و زمانی که برای هر فعالیت در نظر گرفته می شود باید براساس مشخصات فردی آن شخص باشد.

3- مشخص بودن الویت ها :

همان طور هم که قبلاً گفته شد الویت بندی فعالیت ها مهم است در مطالعه هم باید شاخص الویت بندی رعایت شود به طوری که برای مطالعه ی کتاب های مختلف آنهایی در الویت قرار گرفته باشند که از اهمیت بیشتری برخوردارند و هم چنین یک کتاب سخت و یک کتاب آسان و بالعکس به صورت پی در پی مطالعه شود، چرا که مطالعه ی دو کتاب سخت به صورت متوالی باعث خسته شدن ذهن و کاهش بازدهی می شود.

4- فشرده نبودن برنامه :

ممکن است زمانی که برای انجام فعالیتی در نظر گرفته اید کافی نباشد، پس نیاز است علاوه بر زمان مشخص شده، مقداری وقت اضافی را خالی بگذاریم تا در صورت نیاز بتوانیم از آن استفاده کنیم. مثلاً اگر از ساعت 10-8 را به انجام کار خاصی اختصاص داده ایم. شروع کار بعد را از 10:30 یا 10:45 به بعد انجام دهیم. که از این فاصله ی زمانی می توان هم برای استراحت کردن و هم برای اتمام کار قبلی استفاده کرد و این خود اعتماد به نفس و آرامش خیال بهتری در شما ایجاد خواهد کرد.

5- مشخص بودن علایق :

در برنامه ای که می نویسیم باید فعالیت های مورد علاقه مان را در برنامه جای دهیم، چرا که مطالعه ی مداوم خستگی مفرطی در فرد ایجاد می کند و این خود باعث دلزدگی از درس و مطالعه می شود که اگر بعضی از فعالیت ها و علایق مان را در برنامه جای دهیم این چنین نخواهد شد.
حال برای آنکه مطالعه مفید و با کیفیت داشته باشیم باید مطالعه مان را تقویت کنیم.

تقویت مطالعه :

1- خواب کافی و مناسب :

برای آنکه مطالعه مفیدی داشته باشیم و از حداقل زمان حداکثر استفاده را بکنیم باید خواب کافی داشته باشیم. چرا که یک فرد خواب آلود مطمئناً نمی تواند از آنچه می خواند بهره ی کافی را ببرد. پس یکی از عناصر مهم در تقویت مطالعه خواب کافی و مناسب است. و این خواب برای انسانهای سالم بین 8-6 ساعت می باشد.البته می توان این ساعت را به مرور زمان تغییر داد.
متأسفانه بعضی از دانش آموزان فکر می کنند که اگر از خواب شب کم کنند و درس بخوانند نتیجه خواهند گرفت. در صورتی که این تفکری غلط است و اگر این کار را به صورت مداوم ادامه پیدا کند و فرد در طول شبانه روز کم بخوابد باعث بروز بیماریهای جسمی و روحی در فرد می شود. پس باید در تعداد ساعت های خواب تعادل را حفظ کرد و از کم خوابی و پر خوابی پرهیز کرد.
و هم چنین برای داشتن خواب مناسب در شب ؛ قبل از خواب از خوردن چیزهای شیرین ،نوشابه، قهوه و چیزهای کافئین دار پرهیز کنید تا بتوانید یک خواب آرام و مناسب داشته باشید.

2- تغذیه مناسب :

داشتن تغذیه مناسب در تقویت مطالعه مؤثر است.خوردن غذاهای ترش، مانند ترشیجات باعث کاهش بازدهی مغز می شود و برعکس خوردن غذاهای شیرین مانند کشمش، عسل و… باعث افزایش بازدهی مغز می شود. همچنین در وعده های اصلی از خوردن غذاهای پر چرب و سنگین خودداری کنید؛ چرا که این گونه غذاها باعث می شود نیمی از فعالیت دستگاه گردش خون به هضم غذا اختصاص می یابد و خود باعث کاهش کارایی مغز می شود. هم چنین این گونه غذاها باعث می شود انسان احساس خواب آلودگی کند و این احساس تا مدت طولانی ادامه پیدا کند و چرت کوتاه میان روز را به یک خواب بلند و عمیق تبدیل کند که بعد از این خواب فرد بسیار کسل می شود و دیگر آن نشاط و توانایی را برای مطالعه نداشته باشد.پس در انتخاب رژیم غذایی در هنگام مطالعه باید دقت کرد.

3- ورزش :

یکی از عوامل مؤثر در تقویت مطالعه ورزش کردن است. البته باید مواظب باشید ورزش مناسب باشد. یعنی از انجام ورزش های سنگین قبل مطالعه جداً خودداری کنید . چرا که این گونه ورزش ها انرژی زیادی را از بدن می گیرد در نتیجه فرد خسته شده و برای مطالعه انرژی کافی نخواهد اشت. اما ورزش می تواند در تقویت مطاله اثر مثبت داشته باشد به گونه ای که صبح قبل از مطالعه یک ورزش کوتاه و سبک داشته باشیم و یا این که بین ساعات مطالعه برای رفع خستگی می توان از یک ورزش سبک استفاده کرد که این گونه ورزش باعث افزایش میزان یادگیری می شود.

4- انجام فعالیت های لذت بخش :

انجام دادن بعضی از فعالیت هایی که آن ها را دوست داریم باعث می شود که مطالعه ی مفیدی داشته باشیم، همان گونه که در نظر گرفتن فعالیت های مورد علاقه ی هر شخص یکی از ویژگی های برنامه ی خوب بود، در نظر گرفتن و انجام دادن آن ها در تقویت مطالعه اثر مثبت دارد. چرا که انجام دادن این گونه فعالیت ها بین مطالعات و کلاسها باعث نشاط ذهنی می شود و در نتیجه کارایی مغز به میزان زیادی افزایش پیدا می کند.

شیوه ی صحیح مطالعه :

یکی از عواملی که باعث خستگی و ناامیدی افراد از مطالعه کردن می شود این است که روش صحیح مطالعه را نمی دانند در نتیجه از وقتی که برای مطالعه صرف کرده اند، نتیجه ی مطلوب را نگرفته و این خود باعث دلزدگی آنها می شود.
و ما در این جا روشی کلی و صحیح برای مطالعه را به شما ارائه می دهیم که این روش خود شامل چند مرحله می باشد:

1- روش مطالعه ی درست :

در این مرحله روشی به شما گفته می شود که می توانید با به کار گیری آن به مطالعات خود جهت و نظم ببخشید. که این روش در چند مرحله خلاصه می شود:
الف) پیش مطالعه :
در این مرحله به مطالعه ی سرفصل ها، کلیات و… هر بحث به صورت روزنامه وار بپردازید. این باعث می شود یک نمای کلی از آنچه قرار است یاد بگیرید در ذهن شما ایجاد شود و یک آمادگی ذهنی در شما بوجود آورد که باعث می شود مطلب مورد نظر را سریع تر یاد بگیرید.
ب) سؤال درآوردن :
پس از مرحله پیش مطالعه سعی کنید از آنچه فهمیده اید.سؤالاتی را در ذهن خودتان ایجاد کنید.با این کار شوق شما برای ادامه ی مطالعه بیشتر می شود چرا که دوست دارید جواب سؤالات ایجاد شده را بیابید.
پ) خواندن :
در این مرحله شما شروع به خواندن مطالب مورد نظر می کنید. یعنی تمام مطالب را به دقت مطالعه کنید.
ت) تفکر :
پس از خواندن مطالب، در آنچه خوانده اید کمی تفکر کنید. این باعث می شود سؤالات بیشتر و جزئی تری در ذهن شما ایجاد شود و برای یافتن پاسخ این سؤالات شما باید از زوایای مختلفی به مطلب نگاه کنید که این خود باعث تثبیت بهتر و بیشتر مطالب در ذهن شما می گردد.
ث) از برخوانی :
در این مرحله باید مطالب را برای خود تکرار و مرور کنیم. این باعث تثبیت هر چه بیشتر مطالب در ذهن شما می شود.
ج) مرور مجدد :
در این مرحله مطالب مورد نظر را از ابتدا تا به انتها یک بار مرور می کنیم. به طوری که مطالب مهمی که قبلاً مشخص کرده ایم در الویت قرار گیرند که این باعث می شود مطالب مهمی که با احتمال زیاد در امتحان می آید یک بار مرور شود.

2- روش معلم خوانی :

پس از آنکه مطالب مورد نظرتان را به شیوه ی فوق مطالعه کردید برای یادگیری بیشتر به سراغ روش معلم خوانی بروید. در این روش سعی کنید خود را معلمی در نظر بگیرید که به دانش آموزان فرضی درس می دهد. که این روش بسیار جذاب و کارآمد است. البته به شرط آنکه وقت کافی داشته باشید.

3- مرور و ارزیابی :

در این مرحله ی پایانی مطالب را یک بار دیگر مرور کنید. سپس به ارزیابی بپردازید که برای این کار می توانید از سؤالات امتحانی سال قبل استفاده کنید.

و در پایان گفتن چند نکته ضروری است :

– خلاصه نویسی :

سعی کنیم برای درس هایی که مطالب بسیارند و ممکن است فراموش شوند از خلاصه نویسی استفاده کنیم. این کار بهتر است با زبان و ادبیات خودمان نوشته شود و خلاصه نویسی را زمانی انجام دهید که تقریباً بر مطالب مسلط شده اید. در این صورت می توانید خلاصه ای جامع و مفید از کلیه ی مطالب بنویسید. خلاصه نویسی به شما کمک می کند در زمانی که وقت کافی برای مطالعه ندارید از اندوخته های قبلی خود استفاده کنید و در حداقل زمان مطالب مهم و کاربردی را مرور کنید.

– افزایش تمرکز :

برای این کار می توانید 1/30سانتی متر از دو قطعه نخ رنگی با رنگهای متفاوت را انتخاب کنید و آنها را در یک زمینه با رنگ مخالف نصب کنید. سپس شروع کنید یکی از نخ ها را با چشم دنبال کنید تا جایی که تمرکزتان به هم بخورد که در این صورت از ابتدا شروع کنید و این کار آن قدر ادامه دهید تا به پایان نخ برسید و این کار هر چند وقت یک بار تکرار کنید.
افزایش تمرکز باعث می شود در هنگام مطالعه ذهن شما به مسائل دیگر مشغول نشود و تمام ذهن و حواس شما به مطالعه اختصاص یابد و این خود نوعی صرفه جویی در وقت و زمان است.
همان گونه که دیدید نظم و برنامه ریزی نه تنها در مطالعه کردن بلکه در انجام تمام امور زندگی می تواند چقدر مفید باشد. که در ادامه به اهمیت نظم و برنامه ریزی در سخنان بزرگان می پردازیم.
اولیای بزرگ اسلام، رعایت نظم و برنامه ریزی را از جمله مهم ترین مسائل در زندگی انسان شمرده، آن را مورد تاکید قرار داده اند.
امام علی (ع) در ضمن وصیت خود، خطاب به امام حسن و امام حسین علیها السلام می فرمایند:«اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی الله و نظم امرکم»(3).«شما وهمه ی فرزندانم و هر کس که نامه ام به او می رسد را به ترس از خدا و نظم در کارهایتان سفارش می کنم.»
برای هر انسانی شایسته است در همه ی کارهای زندگی برنامه منظمی داشته باشد تا بتواند از عمر خویش بهترین بهره را ببرد.
یکی از نشانه های نظم و برنامه ریزی این است که انسان اوقات شبانه روز را بر نیازمندی های خویش تقسیم کند و زیربنای زندگی را که نظم است، محکم تر سازد و از بی نظمی که ضایع کننده عمرو بر باد دهنده استعدادهاست، دوری کند.

آثار نظم و برنامه ریزی در زندگی :

1- بهره گیری بیشتر از زندگی :

استفاده بهتر و بیشتر از زندگی و جلوگیری از هدر رفتن سرمایه و استعداد، نیازمند برنامه ریزی دقیق و رعایت نظم در تمامی فعالیت ها است.

2- نتیجه بخشی کارها :

حاکم کردن نظم و انظباط در کارها موجب می شود که هر کاری به جا و به موقع انجام پذیرفته، نتیجه بخش و سودمند باشد.

3- تنظیم افکار :

از جمله عوامل مؤثر در نظم فکری انسان، رعایت نظم در رفتار فردی و اجتماعی است.امام خمینی رحمه الله نظم فکری را نتیجه نظم در رفتار دانسته ، می فرماید: اگر در زندگی مان، در رفتار و حرکتمان نظم بدهیم، فکرمان بالطبع نظم می گیرد، وقتی فکر نظم گرفت یقیناً از آن نظم فکری کامل الهی برخوردار خواهد شد.

پی نوشت ها :

1- بحر المعارف ، مولی عبد الصمد همدانی ، قم : بیدار ، اول ، 1375 ، ص12.
2- تحف العقول ، ص483.
3- نامه 47.