یکی از آداب مهم تلاوت قرآن، عربی خواندن آن است. چنانکه کسی که زبان مادریش فارسی نیست، هنگامی که فارسی صحبت میکند و لهجه فارسی را خوب نیاموخته است گفتار او مردم پسند نیست. چه بسا رعایت نکردن لهجه فارسی باعث نامفهوم شدن گفتار او شود. همین طور زمانی که ما بخواهیم به یکی از زبانهای خارجی گفتگو کنیم باید سعی نماییم با لهجه مخصوص آن صحبت کنیم تا خوشایند کسانی باشد که با آن زبان صحبت میکنند.
پیشوایان اسلام و عربی خواندن قرآن
منظور ما از لحن عربی همان لهجه است، یعنی هر مسلمانی که زبان مادریش عربی نیست بهتر است تلاش کند تا قرآن را با لهجه عربی بخواند. البته این سخن پیشوایان اسلام از جمله امام صادق ـ علیه السّلام ـ است که فرمود:
«اَعْرِبِ الْقُرْآنَ فَاِنَّهُ عَرَبِیُّ».[1]
قرآن را (فصیح و با لحن) عربی بخوانید؛ زیرا قرآن به زبان عربی است.
شاید عدهای بلافاصله بگویند: پس تکلیف دستهای از مسلمانان غیر عرب که نمیتوانند قرآن را به عربی فصیح بخوانند چیست؟ آنها قرآن نخوانند؟!
ما چنین سخنی نمیگوییم. بلکه میگوییم؛ فرق است میان نتوانستن و نخواستن و تلاش نکردن.
امیر مؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ در یکی از کلمات گهربارشان میفرماید:
«قَدْرُ الرَّجُلِ عَلی قَدْرِ هِمَّتِهِ».[2]
قدر و قیمت انسان به اندازه همّت اوست.
بعضی از ما مسلمانان برای بسیاری از امور دنیایی (حتی کارهای غیر ضروری) وقت و امکانات بسیاری را هزینه میکنیم ولی حاضر نیستیم برای امور معنوی و روحانی که لذّت و سعادت دنیا و آخرت در آن است مقداری به زحمت بیفتیم. خوب اگر ما به قرآن علاقمند هستیم و کلام خدا را دوست داریم و در سایه قرائت آن میخواهیم به اجر و پاداش بیحساب برسیم، آیا انصاف نیست مقداری تلاش کنیم و قرآن را با آدابش و با لهجه عربی بخوانیم؟
برخی در قرائت قرآن کسالت و باری به هر جهت بودن را پیشه خود کردهاند (در حالی که در سایر کارهای دنیایی چنین نیستند) فقط در پی بیشتر خواندن آن هستند و به خیال خود میخواهند تا میتوانند ثواب ببرند.
از این رو برایشان مهم نیست که قرآن را غلط بخوانند، زیر و زبر را جابجا بخوانند، تشدیدها را نخوانند و حتی کلمهای را جا بگذارند. خوب عزیزان! این بیاحترامی به قرآن است. این طور قرآن خواندن نه تنها ثواب ندارد بلکه قول شاعر نکتهپرداز فارسی (سعدی) مصداق پیدا میکند:
گر تو قرآن بدین نَمَط خوانی ببری رونق مسلمانی[3]
بله اگر کسی تلاش کرد و وقت صرف کرد تا قواعد ضروری عربی خواندن را بیاموزد ولی نشد که نشد، آن وقت دیگر تکلیف ندارد و خداوند به قرائت قرآن غیر عربی او همان پاداش و مزد قرائت فصیح و عربی را میدهد. همان گونه که امام صادق ـ علیه السّلام ـ این مطلب را بیان کرده است.
امّا ما باشیم و خدای خودمان! آیا میتوان با گفتن کلمه «نمیتوانم» به این سفارش پیشوایان اسلام عمل نکرد؟ جواب ما این است: از انصاف به دور است و عدم توفیق موجب برخورد این گونه با قرآن میشود. بنابراین باید همّت کرد با صرف مقداری وقت و به اندازه توان، این ادب از آداب تلاوت قرآن را نیز رعایت کرد.
مراحل عربی خواندن قرآن
عربی خواندن قرآن مراحلی دارد. این مراحل به طور خلاصه بیان میشود تا هر کس به اندازه استعداد و تلاش خود آن را فرا گیرد تا فضیلت عربی خواندن قرآن را کسب کند.
مرحله اوّل:در این مرحله قرآنآموز چگونگی تلفظ حروفی را آموزش میبیند که تلفظ فارسی و عربی آنها با یکدیگر تفاوت دارد. این حروف عبارتند از:
«ث ـ ح ـ ذ ـ ص ـ ض ـ ط ـ ظ ـ ع ـ غ ـ و».
رهآورد این مرحله صحیح خواندن قرآن است به مقداری که معنی و مفهوم کلمات قرآن تغییر نیابد؛ زیرا در موارد بسیاری جابجا تلفظ کردن حروف، موجب تغییر معنای کلمه میشود. در این زمینه به نمونههای زیر توجه کنید:
اشتباه صحیح
صِرادَ: درفش کفاشی صراطِ: راه
زالّین: ریخته شدگان ضالّین: گمراهان
عَزیم: دشمن سرسخت عَظیم: بزرگ[4]
مرحله دوّم: آموزش خلاصهای از قواعد علم تجوید است. البته آموزش باید با تمرینِ عملی همراه باشد و این تمرین به اندازهای باشد که قرآنپژوه آن را با لهجه عربی بخواند. نتیجه این آموزش، عمل به کلام نورانی امام صادق ـ علیه السّلام ـ (در حدّ قابل قبول) است که میفرمود: قرآن را فصیح و با لحن عربی بخوانید.
مرحله سوّم: در این مرحله، قرآن با لحن عربی خوانده میشود در حالی که به معنی و مفهوم آیات نیز توجه هست. یعنی قاری در سایه دانستن قواعد زبان عربی (درحدّ ممکن)، پیام آیاتی را که میخواند میفهمد و لحن خود را با معنی آیات هماهنگ میکند.
به عبارت دیگر هر آیه را با در نظر گرفتن معنی آن با آهنگی مناسب میخواند، میتوان گفت که این گونه قرآن خواندن تبلور عینی کلام شریف رسول بزرگوار اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ است که فرمود:
«اِقْرَؤُا الْقُرْآنَ بِاَلْحانِ الْعَرَبِ وَ اَصْواتِها وَ اِیّاکُمْ وَ لُحُونَ اَهْلِ الْفِسْقِ وَ اَهْلِ الْکَبائِرِ».[5]
قرآن را با لحنها و آوازهای عرب بخوانید و از لحنهای فاسقان و گناهکارانی که گناه کبیره انجام میدهند بپرهیزید.
آهنگپذیری قرآن
عده زیادی از زبان شناسان عرب و قرآنپژوهان اعتقاد دارند که قرآن کریم دارای موسیقی و آهنگ مخصوصی است و هیچ متن عربی را نمیتوان با آهنگ قرآن خواند. استاد مطهری (ره) مسأله دیگری که مربوط به سبک قرآن است و از قدیم مورد توجه بوده است مسأله آهنگپذیری قرآن است. این خیلی عجیب است. تا آنجا که نشان دادهاند در زبانها جز شعر چیز دیگری آهنگ نمیپذیرد، آهنگ واقعی که یک نفر موسیقیدان بتواند برای آن آهنگ بسازد، شعر است که آهنگ میپذیرد… قرآن از طرفی ما میبینیم شعر نیست… قرآن یگانه نثری است آهنگ پذیر. و این همان مطلبی است که از صدر اسلام به آن توجه بوده است.[6]
نتیجه اینگونه تلاوت، هم شامل حال قاری است و هم استماع کننده قرآن. هنگامی که قاری چنین قرآن بخواند احساس میکند مخاطب آیات الهی خود اوست. این حالت تأثیر شگرفی در قاری قرآن میگذارد تا جایی که این حالت را تا ساعتها بعد از تلاوت در وجود خویش احساس میکند و شنوندگانی هم که با معنای آیات قرآن آشنا باشند همین احساس را پیدا میکنند یعنی آنان نیز تصوّر میکنند که مورد خطاب کلام خدا هستند و این حالت در نهایت، موجب تأثیر عملی در کردار و اعمال شنوندگان میشود.
این نوع تلاوت، مصداق کامل عربی خواندن قرآن است. امید است تلاوت همه قاریان عزیز کشور ما به این پایه برسد که اثرات پایانناپذیر و مبارکی برای جامعه در پی دارد.
[1] . اصول کافی، ج 2، باب «ترتیل القرآن بالصّوت الحسن»، ص 450.
[2] . نهج البلاغه، حکمت 47.
[3] . گلستان سعدی، باب پنجم، اصل حکایت گلستان چنین است:
ناخوش آوازی به بانگ بلند قرآن همی خواند. صاحبدلی بر او بگذشت و گفت: تو را مشاهره چند است؟ گفت: هیچ. گفت: پس این زحمت چرا به خود میدهی؟ گفت؟ از بهر خدا میخوانم. گفت: از بهر خدا مخوان! بیت:
گر تو قرآن بدین نمط خوانی ببری رونق مسلمانی!
(مشاهره=مزد، نمط=طریقه و روش)
[4] . تجوید نماز؛ ابوالفضل علّامی، انتشارات هجرت، قم، 1374، ص 8.
[5] . اصول کافی، ج 2، باب «ترتیل القرآن بالصوت الحسن»، ص 450.
[6] . برای استفاده بیشتر مراجعه کنید به کتاب نبوّت، استاد مطهّری، ص 229ـ 236.
