جایگاه و ارزش دعا در اسلام
دعا در لغت به معنای طلب، درخواست و تقاضاست [1] و در اصطلاح به اظهار نیاز و خواهش بندگان به درگاه خدای قادر متعال گفته می شود. ارزش و اهمّیّت دعا در فرهنگ اسلامی، از سفارشهای قرآن و معصومین ـ علیه السّلام ـ معلوم می شود. این تأکید بسیار زیاد، نشانگر جایگاه ویژه دعا در اسلام است، تا جایی که رسول گرامی ـ صلیّ الله علیه و اله ـ فرمود:
«اَلدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَهِ»[2] دعا مغز عبادت است.
همچنین امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«ما مِنْ شَیْءٍ أَفْضَلُ عِنْدَاللهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ أَنْ یُسْأَلَ وَ یُطْلَبَ مِمّا عِنْدَهُ»[3] در نزد خدا هیچ چیز بهتر از این نیست که از او سؤال شود و از آنچه نزد اوست درخواست گردد.
آداب دعا
دعا همچون عبادات دیگر آداب و مقررات ویژه ای دارد که در صورت انجام آن، نتیجه بهتر و مطلوبتری به دست می آید. برخی از آن آداب را بطور اختصار بیان می کنیم:
الف ـ حال دعا داشتن
دعا کننده باید با تمام وجود متوجّه ذات مقدّس خدا باشد و از غیر او بکّلی دل بکند و هیچ امیدی به دیگران نداشته باشد.
دیگر اینکه در کارهای نیک پیشقدم باشد با بیم و امید به دعا بنشیند. قرآن مجید می فرماید: خاندان زکریّای پیغمبر با چنین حالتی خدا را می خواندند:
«إِنَّهُم کانُوا یُسارِعُونَ فی الْخَیْراتِ وَ یَدْعُو نَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کانُوا لَنا خاشِعینَ»[4] بدرستی که آنها در کارهای خیر پیشگام بودند و با حالت امید و ترس، ما را می خواندند و برای ما خاشع بودند.
توجّه قلبی نیز از شرایط دعاست که داعی باید با توجه کامل و از ته دل خدا را بخواند. علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«لا یَقْبَلُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ دُعا‌ءَ قَلْبٍ لاهٍ»[5] خداوند بزرگ، دعای دلی را که غافل و مشغول باشد نمی پذیرد.
همین طور بجا و نیکوست که انسان هنگام دعا و مناجات دستهای خویش را به سوی آسمان بالا برد چنان که نقل شده است که رسول خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ هنگام دعا و مناجات دستهایش را بالا می برد. [6] امام صادق ـ علیه السلام ـ در مورد حکمت این کار فرمود: «هرگاه بنده دستهایش را به سوی خدا بالا برد، او حیا می کند که آنها را خالی برگرداند.»[7] استعمال بوی خوش، صدقه قبل از دعا و انگشتر عقیق به دست داشتن نیز از آداب دعا شمرده شده است.[8] ب ـ رعایت زمان دعا
گرچه درهای رحمت الهی، همواره به سوی بندگانی که صادقانه و مخلصانه او را می خوانند، باز است و خداوند، به آنها وعده پاسخ داده است، امّا امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ به بعضی از زمانها و اوقات، عنایت بیشتری داشته اند و احتمال استجابت در آن مواقع خاص، بیشتر دانسته اند. از آن جمله ماه مبارک رمضان بویژه شبهای قدر، روز عرفه، روزهای عید فطر، قربان، غدیر، و شبهای جمعه… . امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود:
«إِنَّ اللهَ تَعالی یُنادی کُلَّ لَیْلَهِ جُمُعَهٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ اَوَّلِ اللَّیْلِ إِلی آخِرِهِ: اَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَدْعُونی لِدینِهِ وَ‌دُنْیاهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَاُجیبُهُ…»[9] خدای بزرگ در هر شب جمعه از اول تا آخر شب از بلندای عرش ندا دهد که آیا بنده مؤمنی نیست که امشب مرا برای دین و دنیای خویش بخواند تا او را اجابت کنم.
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
«إِذا زالَتِ الشَّمْسُ فُتِحَتْ اَبْوابُ السَّماءِ و اَبْوابُ الْجَنانِ وَ قُضِیَتِ الْحَوائِجُ الْعِظامُ…»[10] به هنگام نیمروز، درهای آسمان و بهشت گشوده می شود و حاجتهای مهم برآورده می گردد.
همچنین رسول اکرم ـ صلیّ الله علیه و اله ـ دعا در ماه مبارک رمضان را مستجاب دانسته و فرمود:
«… وَ دُعاءُکُمْ فیهِ مُسْتَجابٌ…»[11] ج ـ توجّه به مکان دعا
جای دعا کردن نیز در چگونگی استجابت دعا نقش دارد. مکان هر چه مقدستر باشد دعا به استجابت نزدیکتر است. مانند: مکّه معظّمه، مدینه منوّره، مشاهد مشرّفه امامان، مساجد، امامزاده های معتبر مزار گلگون شهدا و….
امام رضا ـ علیه السلام ـ درباره دعا کردن در شهر مقدّس مکّه فرمود:
«هیچ کس در این کوهها (مکّه) نایستاد (و عدا نکرد) مگر اینکه مستجاب شد. اما دعاهای مؤمنان در امور آخرتشان و دعای کفّار در امور دنیاشان به اجابت می رسد.»[12] در جوار قبر رسول خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ نیز دعا به اجابت می رسد.[13] همچنین کنار مرقد مطهّر سیدالشهدا حسین بن علی ـ علیهما السلام ـ از مکانهایی است که دعا مستجاب می شود.[14] اسباب و عوامل اجابت
علاوه بر آداب ظاهری دعا، عوامل دیگری نیز در استجابت دعا موثرند، که در اینجا بطور اختصار می آوریم:
الف ـ قطع امید از غیر خدا
قطع امید از غیر خدا، عزم دعا کننده را در توسل به پروردگار و مبداء هستی قویتر کرده، با خلوص بیشتری خواسته های خود را از درگاه خدا طلب می کند.
امام صادق ـ علیه السلام ـ در این باره فرمود:
«هرگاه یکی از شما اراده کرد که هر چه از خدا بخواهد به او بدهد باید از همه مردم ناامید شود و جز به خدا امیدوار نباشد. اگر خداوند این حالت را در قلب دعا کننده یافت هر چه از او درخواست شود عطا می کند.»[15] ب ـ دسته جمعی دعا کردن
از دیگر عوامل مؤثر در اجابت دعا، گروهی بودن آن است و این نشانه اهتمام اسلام به جمع و اجتماع است. یکی از حکمت های آن، این است که هر چه افراد، بیشتر باشند، هر یک به سهم خود و نسبت به خصایل نیکویی که دارند، نظر پروردگار را جلب و دعا را به هدف اجابت، نزدیکتر می کنند. امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
«هرگاه امری پدرم (امام باقر ـ علیه السلام ـ ) را محزون می کرد، زنان و کودکان را جمع نموده، دعا می کرد و آنها آمین می گفتند.»[16] ج ـ واسطه قرار دادن اهل بیت ـ علیهم السلام ـ
انسان غیر معصوم، به طور معمول، مرتکب گناه و اشتباه شده، بدین وسیله در درگاه الهی خجل و روسیاه است. از این رو، اگر اولیای مقرّب درگاه خدا را واسطه قرار دهد به خاطر آنها دعا به اجابت نزدیکتر می گردد. در میان امت اسلامی هیچ کس از پیامبر و خاندانش نزد خدای محبوب تر نیست. خداوند، خود فرموده است:
«محبوب ترین و گرامی ترین بندگانم نزد من محمّد و علی، حبیب و ولی من هستند، هر کس به وسیله آن دو و خاندان پاکشان از من چیزی بخواهد، خواسته اش را رد نمی کنم.»[17] رسول اکرم ـ صلی الله علیه و اله ـ نیز فرمود:
«… إِجْعَلُونی فی أَوَّلِ الدُّعاءِ وَ فی آخِرِه ِ‌وَ وَسَطِهِِ»[18] مرا در اول، وسط و آخر دعا قرار دهید.
موانع اجابت
همان طور که عواملی موجب تسریع در اجابت دعا می شود، عللی نیز مانع اجابت دعا می گردند، که به شرح زیر است:
الف ـ گناه
گناه، دشمن دیرینه و خطرناک انسان و دورکننده او از نعمتهای مادّی و معنوی است و مانع بزرگی در مسیر کمال او محسوب می شود.
دعای فرد گنهکار به اجابت نمی رسد و ناله هایش خریدار ندارد.
امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود:
«انسان گاهی حاجتی دارد و از خدا طلب می کند و خداوند ضمن قبول آن انجامش را به وقت مناسبی وا می گذارد، ولی بنده در این مدّت مرتکب گناه می شود. خداوند به مأمور اجابت دعا امر می کند: خواسته اش را اجابت نکن و او را از این لطف محروم نما که خشم ما را برانگیخت و شایسته بی اعتنایی گردید.[19] شخصی خدمت رسول خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ آمد و گفت: دوست دارم که دعایم مستجاب شود، حضرت به وی فرمود:
«طَهِّرْ مَأْکَلَکَ وَ‌لا تُدْخِلْ بَطْنَکَ الْحَرامَ»[20] خوراک خود را پاکیزه کن و غذای حرام نخور.
ب ـ تقاضای امر محال و یا غیر جایز
اجابت دعا از جانب خدای سبحان پس از حصول شرایط در صورتی است که آنچه از خدا خواسته ایم شدنی و ممکن باشد و نامشروع نباشد. به عبارت دیگر، دعا در مسیر مصلحت خلقت انجام گیرد و دعای انحرافی نباشد. از حضرت علی ـ علیه السلام ـ سؤال شد:
«فَاََیُّ دَعْوَهٍ اَضَلُّ؟ قالَ: الدّاعی بِما لا یَکُونُ»[21] کدام دعا گمراهی است؟ فرمود: دعا کردن و خواستن کارهای نشدنی و غیر ممکن.
ج ـ عدم مصلحت
توانایی و قدرت خدا در انجام خواسته بندگان، مورد تردید نیست، ولی گاهی می شود بنده، چیزی را می خواهد که به مصلحت او نیست، در حالی که خود نمی داند و خداوند که به همه جوانب زندگی اش آگاه است، به دلیل لطفی که به بندگانش دارد، آن دعا را مستجاب نمی کند:
«عَسی اَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ‌عَسی اَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ‌هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»[22] چه بسا چیزی بر شما ناگوار و ناخوشایند باشد، در حالی که خیر و صلاح شما در آن است (و شما نمی دانید) و همچنین شاید چیزی را دوست بدارید که ضرر شما در آن باشد و خدا آگاه است و شما بی خبرید.
د ـ مهیا نبودن شرایط و زمان اجابت
مناسب نبودن زمان و شرایط از جمله موانع اجابت دعاست. چه بسا شخص دعاکننده، گمان کند که خواسته اش رد شده و ناامید گردد، در حالی که نباید قطع امید کند. امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
«إِنَّ الْمؤُمِنَ لَیَدْعُو فَیُؤَخَّرُ إِجابَتُهُ إِلی یَوْمِ الْجُمُعَهِ»[23] مؤمن دعا می کند و خداوند اجابت آن را تا روز جمعه عقب می اندازد.
125[1] . فرهنگ سیّاح، ج 1، صفحه 463.
[2] . وسائل الشیعه، ج 4، صفحه 1086.
[3] . وسائل الشیعه، ج 4، صفحه 1088.
[4] . انبیا (21)، آیه 90.
[5] . وسائل الشیعه، ج 4، صفحه 1106.
[6] . همان، صفحه 1100.
[7] . همان، صفحه 1104.
[8] . همان، صفحه 1116.
[9] . وسائل الشیعه، ج 4، صفحه 1125.
[10] . همان، صفحه 1115.
[11] . بحارالانوار، ج 96، صفحه 356.
[12] . عدّه الداعی، ابن فهد حلّی، صفحه 47، نشر وجدانی.
[13] . بحارالانوار، ج 100، صفحه 147.
[14] . عدّه الداعی، صفحه 48.
[15] . وسائل الشیعه، ج 4، صفحه 1174.
[16] . اصول کافی، ج 2، صفحه 353.
[17] . وسائل الشیعه، ج 4، صفحه 1142.
[18] . همان.
[19] . اصول کافی، ج 2، صفحه 208.
[20] . وسائل الشیعه، ج 4، صفحه 1176.
[21] . همان، صفحه 1128.
[22] . بقره (2)، آیه 216.
[23] . اصول کافی، ج 2، صفحه 355.
علی اصغر الهامی نیا- غلامعباس طاهر زاده – اخلاق عبادی