از مباحث مهم جهان بینی، بحث حق و باطل است. این بحث که در قرآن نیز به کرات از آن سخن به میان آمده است، در دو قلمرو مورد توجه و برسی قرار می گیرد:
1. در جهان بینی
2. در جامعه و تاریخ
این مقاله بیشتر به قسمت دوم توجه دارد هر چند که خلاصه ای از بحث حق و باطل در جهان هستی نیز در آن مطرح می شود .
حق و باطل در جهان هستی
آیا نظام عالم نظام حق است؟ نظام راستین است؟ نظامی است آنچنانکه باید باشد؟ آیا هر چیزی در این نظام کلی در جای خود قرار دارد؟ یا نه، نظام باطل است؟ در عالم هستی باطل راه دارد؟ چیزهایی هست که نباید باشد؟ کل نظام، پوچ و بی هدف و بی غایت است؟ در برابر این پرسشها و نظایر آن، اندیشمندان و متفکران چند دسته شده اند: عده ای نظر اول را بر گزیده اند و برخی نظر دوم را، و گروهی دیگر به نظری متفاوت با هر دو دسته قبلی معتقد شده اند. بعضی فیلسوفان، و از آن جمله اکثر مادّیّین، نسبت به جهان (و نیز نسبت به انسان) بد بین بوده اند و جهان را در مجموع خود یک امر نبایستنی و نا مطلوب و کور و کر و بی هدف می دانسته اند. در مقابل، الهیّون و مکاتب الهی و خصوصاً اسلام به طور قاطع و صریح خلقت عالم را بر حق می دانند و آن را عین خیر و نیکی و حسن می شمارند و بر آنند که هیچ کاستی و زیادتی در آن راه ندارد و باطل و لغو و بازیچه نیست و هیچ امر نبایستنی در نظام جهان هستی وجود ندارد:
الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیءٍ خَلَقَهُ [1]، قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ [2]
پروردگار ما خلقت هر چیز را نیکو ساخت، و هر آنچه لازمنه خلقتش بود به او اعطا کرد.
نظریه سومین گروه این است که جهان (و انسان) ترکیبی است از خیر و شرّ، نیمی مطلوب و نیمی نامطلوب است؛ نیمی بایستنی و نیمی نبایستنی است.
گرچه بحث خیر و شرّ را در کتاب عدل الهی به تفصیل شرح داده ایم، اما در اینجا نیز به مناسبت اشاره ای به آن می کنیم.
در حکمت الهی، اصلت در هستی با حق است، با خیر است، با حسن و کمال و زیبایی است؛ باطلها، شرور، نقصها و زشتی ها در نهایت امر و در تحلیل نهایی به نیستی ها منتهی می شوند نه به هستیها . شر از آن جهت که هست شر نیست، بلکه از آن جهت که منشأ نیستی در شیء دیگری می شود شرّ است.
به این ترتیب، نظام هستی را اگر از آن جهت که هستی است نظر کنیم، باطل و ماهیت و نیستی در آن راه ندارد. از بالا که نگاه کنیم نور است، اما از پایین که نگاه کنیم سایه می بینیم. سایه یک جسم لازمه جسم است که در عین این که اصالت ندارد (و هر چه هست نور است) اما به واسطه آن جسم برای ذهن ما نمود پیدا می کند. سایه چیزی نیست جز نبودن نور در یک محدوده و بودن نور در اطراف آن.
حق و باطل در جامعه و تاریخ
قسمت دوم بحث حق و باطل مربوط می شود به بشر و جامعه و تاریخ. در این قلمرو کاری نداریم به کل عالم هستی که آیا نظامش خیر است، کامل است، احسن است یا نیست، بلکه سوال در لقت خود بشر است که این چه موجودی است؟ یک موجود حق جو، عدالت خواه، ارزش خواه و نور طلب است یا برعکس یک موجود شریر، مفسد، خونریز، ظالم و . . . است؟ و یا آنکه انسان ها برخی طرفدار حق اند و برخی طرفدار باطل، و این ها با هم در ستیزند؟
در اینجا هم چند نظریه وجود دارد. یک نظر این است که : انسان به حسب جنس، موجودی است شرور و بد خواه و ظالم که جز قتل و غارت و دزدی و حیله و دروغ از او سر نمی زند.
این تفکر انحرافی که از فرنگی ها گرفته شده بود توسط صادق هدایت در میان ایرانیان مطرح شد. او همیشه در نوشته هایش چهره های زشت زندگی را مجسم می کرد؛ مثل لجنزاری که جز لجن و گندیدگی چیزی در آن نیست و کرمهایی در این لجنزار، زندگی کثیفشان را ادامه می رهند. عاقبت هم تحت تاثیر حرف های خودش خود کشی کرد.
نگاهی به قرآن
در اینجا لازم است بعضی آیات قرآن در زمینه حق و باطل مورد دقت و تفسیر و توجه قرار گیرد:
1. از بسم الله الرحمن الرحیم استفاده می شود که رحمانیت خدا اصالت دارد؛ قهر و غضب و جباریت و انتقام هم که از صفات الهی است اسماء تبعی هستند و از لطف او ناشی می شوند. در این دید عالی جز «الله» و رحمانیت و رحیمیت او چیزی وجود ندارد؛ هر چه هست خیر است، کمال است، جود است؛ شر و نقص و عدم، اموری اعتباری و تبعی و نسبی هستند.
کُلُّ شَیءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ. [3]
وَ یَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَلِ وَ الْإِکْرَامِ .[4]
در تاریخ بشر هم این بینش حکم می کند که حق پیروز و نظام حق بر نظامهای باطل چیره خواهد شد:
هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ. [5]
2. آیات سوره بقره: در اوایل این سوره سه گروه در مقابل یکدیگر مطرح شده اند: گروه مومنین، گروه کافرین و گروه منافقین.
گروه مومنین ایمان به غیبت دارند، نماز واقعی و حسابی و کامل بپا می دارند، انفاق می کنند، به مکتبشان که مکتب الهی است ایمان دارند، به عالم آخرت یقین دارند. این گروه موفق اند و در مسیر هدایت پروردگار، رستگاران اند.
به گروه کافرین که می رسد آنها را مثل شاگردی معرفی می کند که معلم هر کاری کرده با هیچ نصیحتی و با هیچ نتبیهی نتوانسته او را به راه بیاورد و آموزش بدهد، بعد پدرش که می آید معلم به او می گوید: دیگر فایده ای ندارد، این یک موجود اصلاح نشدنی است. کفر بعد از عرضه است. این هایی که به آنچه به آنها عرضه شد کفر ورزیدند، نصیحت دیگر فایده ای به حالشان ندارد:
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَآءٌ عَلَیْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ / خَتَمَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَ عَلَی سَمْعِهِمْ وَ عَلَی أَبْصَرِهِمْ غِشَوَهٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ. [6]
به گروه منافقین که می رسد اهمیت بیشتری می دهد، به دلیل این که آیات بیشتری درباره آنها آمده است. منافقین کسانی هستند که از مذهب علیه مذهب استفاده می کنند؛ یعنی تظاهر به مذهب می کنند و حال آن که در باطن ضدّ مذهب هستند:
وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْأَخِرِ وَ مَا هُم بِمُؤْمِنِینَ / یُخَدِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ مَا یَخْدَعُونَ إِلَّآ أَنفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ. [7]
این ها در مقام فریب دادن خدا بر می آیند، حقیقت را می خواهند فریب بدهند، مومنین را می خواهند فریب بدهند. اما قرآن می گوید این ها موفق نیستند، این ها به خیال خودشان مردم را می فریبند و نمی فهمند و شعور ندارند.
قرآن نقش خدعه را بیان می کند و می گوید خدعه با هل حق چنین است.
وَ إِذَا لَقُوا الَّذِینَ ءَامَنُوا قَالُوا ءَامَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَی شَیَطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ. [8]
به خیال خودشان خیلی زرنگی می کنند. به اهل ایمان که می رسند می گویند بله ما از شما هستیم، ولی وقتی با برادران واقعی شان، با شیطانهایی مثل خودشان، خلوت می کنند می گویند ایمان ما ظاهری و صوری است و ما باطناً با شما هستیم، ما مسخره شان می کنیم!
بعد قرآن می گوید: «اَللهُ اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَیَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَنِهِمْ یَعْمَهُونَ»[9] این مسخره کردنها به ضرر خودشان است، خدا آنها را مسخره خواهد کرد؛ یعنی این جریان و سنت عالم است که آنها را مضحکه قرار خواهد داد و در کوری و حیرت گرفتار خواهد کرد.
بعد بیان عجیبی دارد:
مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّآ أَضَآءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَتٍ لَّا یُبْصِرُونَ.[10]
اینها از نقشه های نُکْرشان[11] استفاده می کردند و عقل خود را در دمت هوای نفس و شیطنت خود قرار داده بودند. (بالأخره عقل هم برای انسان یک نوری است، همان طور که حسّ و غریزه برای انسان نور است و راهنما.) کسی که عقل خودش را در خدمت نُکْری و علیه هدایت دین قرار دهد، مثل کسی است که در تاریکی آتش روشن کند تا در ظلمت بیابان از نور آن استفاده نماید و راه پیدا کند؛ وقتی آتش را روشن می کند، اول استفاده هم می برد و اطرافش روشن می شود، ولی خدا زود این نور را می برد و او را در تاریکی می گذارد (صُمُّ بُکْمٌ عُمْی فَهُمْ لَا یَرْجِعُونَ) [12]؛ نه تنها آنها را در تاریکی باقی می گذارد بلکه چشم و گوش و زبانشان را هم می گیرد؛ چون اگر چشم باز باشد، اگر چراغی از دور پیدا شود آدم می بیند و راه را پیدا می کند، یا اگر گوشش باز باشد، در تاریکی صدای زنگ شتری یا بوق ماشینی را می شنود و متوجه می شود را از آن طرف است، یا اگر زبان آدم باز باشد فریاد می کشد تا اگر کسی آن نزدیکی هاست، بشنود و او را هدایت کند، ولی همه ی این ها از او گرفته می شود.
أَوْ کَصَیِّبٍ مِّنَ السَّمَآءِ فِیهِ ظُلُمَتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَبِعَهُمْ فِی ءَاذَانِهِم مِّنَ الصَّوَ عِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطُ بِالْکَفِرِینَ.[13]
این مثل شدید تری است که قرآن بیان می کند: برقی در آسمان می جهد، یک لحظه هست و بعد خاموش می شود و چون همراه با رعد است اینها انگشتان خود را در گوشهای خود می گذارند و در نتیجه از راهیابی و رسیدن به مقصد دور می مانند.
[1] . سجده / 7
[2] . طه / 50
[3] . قصص / 88 .
[4] . الرحمن / 27 .
[5] . توبه / 33 .
[6] . بقره / 6 و 7 .
[7] . بقره / 8 و 9 .
[8] . بقره / 14 .
[9] . بقره / 15 .
[10] . بقره / 17 .
[11] . نکر: شیطنت .
[12] . بقره / 18 .
[13] . بقره / 19 .
@#@
پس قرآن برای خدعه هیچ گونه موفقیتی قائل نیست، نمی گوید عالم را خدعه اداره کرده است. قرآن این منطق را قبول ندارد که جراین تاریخ را زور گردانده و خدعه حرکت داده و ظلمت چرخانده است. اصلاً از نظر منطق قرآن امکان ندارد که در مجموع جامعه ی بشریت غلبه با شر و فساد و ظلم باشد و در عین حال جامعه باقی باشد. این که پیامبر فرمود: «الملک یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظلم»[1] معنایش این است که ما گاهی ظلم را در سطح بالا نگاه می کنیم، مثلاً نادر شار را می بینیم که همه اش ظلم است، اما جامعه که ناردشاه نیست؛ همان زمان که نادر شاه از کله ها مناره می سازد اگر شما میان توده مردم بروید و یک آمار گیری بکنید، می بینید در مجموع، صداقت غلبه دارد بر کذب، امانت غلبه دارد بر خیانت، عفت غلبه دارد بر بی تقوایی؛ جامعه را در مجموعش باید در نظر گرفت خصوصاً در آن استخوان بندی اصلی اش.
3. آیات سوره ی صافات: در اواخر سوره صافات، حاکمیت و منصور بودن انبیاء و پیام انبیاء آمده است (این مطلب بابیانهای مختلفی در قرآن گفته شده است):
وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَلِینَ / إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ / وَ إِنَّ جُندَنَا لَهُمُ الْغَلِبُونَ.[2] سخن ما، در علم ما گذشته است،سخن ما که تخلّف ناپذیر است این است که بندگان پیام آورد ما و فرستادگان ما تحقیقاً و فقط و فقط آنها منصور و پیروز هستند، و همانا سپاهما حتماَ آنها غالب و پیروزند.
آیا مقصود از قرآن در اینجا غلبه نظامی است؟ یعنی هرگاه میان یک پیامبر یا پیروان یک پیامبر، یک مرد حق، یک ولی خدا، یک امام با کسی یا کسانی جنگی در بگیرد همیشه طرف مقابل شکست می خورد؟ قطعاً این نیست، چون خود قرآن از کشته شدن نا حق انبیاء سخن می گوید:
إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بَِایَتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ.[3] یعنی پیامبران، اولیاء حق، طرفداران عدالت، آمرین به قسط کشته می شوند. پس قطعاً مقصود پیروزی نظامی نیست بلکه پیروزی جند الله و اهل حق است. چون جنگشان جنگ اعتقادی و جنگ عقیده ای است، پیروزیشان هم اعتقادی است.
علی ـ علیه السلام ـ تصریح می کند که جنگ های صدر اسلام ماهیست ایدئولوژیکی داشت:
حَمَلُوا بَصَائِرَهُمْ عَلَی أَسْیَافِهِمْ.[4] آنها بصیرت ها و درک ها و آگاهی های خود را روی شمشیر هایشان حمل می کردند.
یعنی می خواستند با این شمشیر ها به مردم آگاهی بدهند نه چیز دیگری. از مردم چیزی نمی خواستند بگیرند، می خواستند بدهند. آنچه را هم می خواستند بدهند بصیرت و آگاهی بود.
4. آیات سوره انبیاء: در آیات 16 و 17 و 18 این سوره، خداوند خلقت آسمان و زمین را مطرح می کند که در مقیاس جهانی، نظام هستی به حق برپاست نه به باطل و پوچی:
وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَآءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا لَعِبِینَ / لَوْ أَرَدْنَآ أَن نَّتَّخِذَ لَهْوًا لَّاتَّخَذْنَهُ مِن لَّدُنَّآ إِن کُنَّا فَعِلِینَ.
بعد می فرماید:
بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْبَطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمَّا تَصِفُونَ.
این آیه قدرت حق و ناچیزی و نا توانی باطل را بیان می کند. باطل ممکن است غلبه ی ظاهری و موقت داشته باشد، اما حق یکدفعه از کمین بیرون می آید و آن را نابود می کند. «قَذف» یعنی پرتاب کردن، «دماغ» یعنی جایگاه مغز. مثل این که از حق گلوله ای می سازیم و به شدت به باطل پرتاب می کنیم کهمغزش را به اصطلاح خرد می کند. بعد یک وقت می بینید باطل از بین رفتنی بوده است، چیزی نبوده است، «زاهق» بوده است.
ببینید قرآن در جنگ حق و باطل چقدر خوش بینانه نگاه می کند، می گوید: این نمود باطل شما را نترساند، این فراگیری باطل شما را مأیوس نکند، زیرا سرانجام حق پیروز است، حق همیشه پیروز بوده است:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُوا مِنکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّلِحَتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ … .[5] در طول تارخ همیشه حق و باطل با یکدیگر در حال جنگ بوده اند، ولی قرآن وعده ی پیروزی نهایی حق بر باطل را می دهد، آن چنان که هیچ نشانه ای از باطل باقی نماند، و این را سرنوشت نهایی تاریخ می داند؛ لذا توصیه می کند ایمان داشته باشید و غصّه ی هیچ چیز را نخورید (وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا)[6]، ایمان داشته باشید که برتری از آن شماست؛ از کمی خودتان و از زیادی آنها بیم نداشته باشید؛ از مال فراوانشان که ثروتهای دنیا را انباشه اند ترس نداشته باشید؛ از اسلحه و زور فراوانشان نترسید؛ فقط مجهز به ایمان و حقیقت باشید، مومن واقعی باشید، انسان واقعی باشید؛ اگر چنین شدید، پیروزی از آن شماست.
ما فوجی از ایمان و حق پرستی به حرکت در می آوریم «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْبَطِلِ»[7] یعنی از حق یک نیروی انقلابی می سازیم، آن را بر باطل می افکنیم. این نیروی انقلابی است که خودش را مثل گلوله به قلب دشمن می زند. «بالحقِّ» یعنی با نیروی حق، یا اهل حق. از حق گلوله ای می سازیم و این گلوله را محکم به مغز باطل می زنیم تا مغزش متلاشی شود؛ پس ناگهان می بینی که باطل بر افتاد و چیزی هم نبود، فقط هیکلی بود که از او می ترسیدی. «فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ»[8] قرآن نمی گوید که باطل بعداً «زهوق» پیدا می کند، می گوید باطل «چیز زاهقی» است، باطل اصلاً رفتنی است.
5. آیات سوره رعد: قرآن در آیه 17 این سوره، حق و باطل را به صورت مثلی بسیار جالب و پر معنی بیان داشته است:
أَنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَسَالَتْ أَوْدِیَهُ بِقَدَرِهَا … .
خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد (یعنی آب صاف و پر برکتی). در اثر ریزش این باران بر کوه ها و بلندی ها، سیلی در وادی ها و رود خانه ها به اندازه ظرفیتشان به راه افتاد.
فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدًا رَّابِیًا.[9] پس این سیل، کفی را روی خود حمل کرد.
وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغَآءَ حِلْیَهٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِّثْلُهُ .
همان گونه که وقتی فلّزی را روی آتش میگدازند تا از آن زیور یا وسیله ای بسازند چنین کفی در سطح آن آشکار می شود (مواد اصلی ته نشین شده و مواد زائد و به دردنخور روی آن را می گیرد).
کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْبَطِلَ.
این چنین خدا حق و باطل را می زند.
در این جا بعضی از مفسرین گفته اند که یعنی این چنین خداوند حق و باطل را مثال می زند، بعضی دیگر گفته اند این چنین خداوند حق و باطل را به یکدیگر می زند یعنی این چنین میان حق و باطل تصادم و برخورد واقع می شود؛ برخورد حق و باطل چیزی است نظیر برخورد آب و کف.
فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَآءً وَأَمَّا مَا یَنفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ.
و اما کف می رود و نیست و نابود می شود و اما آن چه به مردم سود می رساند در زمین باقی می ماند.
کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ.
خدا مُثَلْها را این چنین بیان می کند.
از این مثال چند نکته جالب استفاده می شود:
الف. نمود داشتن باطل و اصیل بودن حق
«فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدًا رَّابِیًا»، یعنی کف روی آب را می گیرد و می پوشاند بطوری که اگر آدم جاهلی بیاید نگاه کند و از ماهیت قضیه خبر نداشته باشد، کف خروشانی را می بیند که در حرکت است و توجهی به آب باران که زیر این کفهاست نمی کند، در حالی که این آب است که چنین خروشان حرکت می کند نه کف، ولی چون کفها روی آب را گرفته اند چشم ظاهر بین که به اعماق واقعیات نفوذ نداشته باشد فقط کف را می بیند.
باطل هم چنین است که بر نیروی حق سوار می شود و روی آن را می پوشاند بطوریکه اگر کسی ظاهر جامعه با ببیند و به اعماق آن نظر نیندازد همان قله های شامخ و افراد چشم پر کن را می بیند.
آن چیزی که ما می بینیم همان «زَبَدًا رَّابِیًا» و کفهای روی آب است که به چشم می آید، ولی وقتی انسان وارد متن جامعه می شود و کسانی را که اساساً به چشم نمی آیند و در واقع جامعه را آنها می چرخانند می بیند، آنها را منطبق بر حق و همراه با راستی و صداقت می یابد.
به این ترتیب، حق و نظام حق، اصیل است و مثل آب در زیر جریان دارد و جامعه را به جلو می برد، اما باطلها بر روی آن قرار می گیرند و نمود پیدا می کنند.
ب. طفیلی بودن باطل و استقلال حق
نکته دیگری که از این مثال قرآنی استفاده می شود این است که باطل به طفیل حق پیدا می شود و با نیروی حق حرکت می کند؛ یعنی نیرو مال خودش نیست، نیرو اصالتاً مال حق است و باطل با نیروی حق حرکت می کند.
کفی که روی آب هست، نیروی کف نیست که او را حرکت می دهد، این نیروی آب کاست کهاو را حرکت می دهد. معاویه اگر پیدا می شود و آن همه کارهای باطل می کند، آن نیروی اجتماعی را معاویه به وجود نیاورده و ماهیت واقعی آن نیرو «معاویه ای» ندارد! باز هم پیغمبر است، باز هم ایمان است، باز هم معنویت است، ولی معویه بر روی این نیرو سوار شده است.
قرآن می گوید وقتی که سیل جریان پیدا کرد، آن که حرکت می کند و نیرو دارد و هر چه را در برابرش قرار گیرد می برد، آب است، اما شما کف را می بینید که حرکت می کند.
[1] . جامع الاخبار، ص 139 .
[2] . صافات، 171 ـ 173 .
[3] . آل عمران / 21 .
[4] . نهج البلاغه, خطبه ی 150 .
[5] . نور / 55 .
[6] . آل عمران / 139 .
[7] . انبیاء / 18 .
[8] . انبیاء / 18 .
[9] . رعد / 17, < زبد > یعنی کف. < رابی > یعنی مرتفع. بالا آمده، < زبداً رابیاً > یعنی کفی که روی آب را فرا گرفته است.
@#@ اگر آب نبود کف یک قدم هم نمی توانست برود، ولی به علت این که آب هست، روی آب سوار می شود و از نیروی أب استفاده می کند. همیشه در دنیا باطل از نیروی حق استفاده می کند. مثلاً راستی، حق و دروغ باطل است. اگر در عالم، راستی وجود نداشته باشد دروغ نمی تواند وجود داشته باشد؛ یعنی اگر در دنیا یک نفر وجود نداشته باشد که راست بگوید و همه مردم دروغ بگویند (پدر به پسر، پسر به پدر، زن به شوهر، شوهر به زن، رفیه به رفیق، شریک به شریک)، دروغ نمی تواند کار خود را انجام دهد، زیرا هیچ کس باور نمی کند.
خطبه 50 نهج البلاغه استفاده باطل از حق را به خوبی نشان می دهد. حضرت علی ـ علیه السلام ـ در این خطبه می فرماید:
إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ.
همانا آذاز تشن ها و نا بسمانیها هواهای نفسانی است که منبع واقع می شوند. «وَ أَحْکَامٌ تُبْتَدَعُ» و بعد احکامی است که بدعت گذارده می شوند یعنی کسی که می خواهد دنبال هوای نفسش برود از چه استفاده می کند؟ از نیروی حق، بدعتی در لباس دین وارد می کند که حقیقت نیست مارک حقیقت می زند.
یُخَالَفُ فِیهَا کِتَابُ اللَّهِ.
کتاب خدا در آن احکام مورد مخالفت قرار می گیرد.
وَ یَتَوَلَّی عَلَیْهَا رِجَالٌ رِجَالًا عَلَی غَیْرِ دِینِ اللَّهِ.
آنگاه افرادی با هم متحد و متفق می شوند و حزب و جمعیتی تشکیل می دهند ولی به غیر دین خدا، بر اساس همان بدعت؛ و به عنوان دفاع از این بدعت آن را به صورت دین بین مردم تبلیغ می کنند.
بعد حضرت فلسفه ی مطلب را ذکر می کند و چه عالی می فرماید:
فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ مِنْ مِزَاجِ الْحَقِّ لَمْ یَخْفَ عَلَی الْمُرْتَادِینَ.
پس اگر باطل از امتزاج و آمیختگی با حق جدا باشد و با حق مخلوط نباشد، مردم حق جو منحرف نمی شوند (چون اغلب مردم، «مرتاد[1]» یا حق گرا هستند، ولی می آیند حق را با باطل مخلوط و ممزوج می کنند و امر بر مردم مشتبه می شوند؛ یعنی مردم حق را با باطل اشتباه می گیرند و باطل را با مارک حق می خرند. اگر باطل از حق جدا شود و با آن در نیا میزد مرتادان و طالبان حق مخفی نمی ماند، و اکثریت مردم طالب حق هستند نه طالب باطل).
وَ لَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ مِنْ لَبْسِ الْبَاطِلِ انْقَطَعَتْ عَنْهُ أَلْسُنُ الْمُعَانِدِینَ.
و اگر حق از پوشش باطل جدا شد و آزاد گردید، زبان بد خواهان از آن قطع می گردد (چون اگر حق و باطل مخلوط شوند عده ای آن را حق محض می بینند، بعد به آثارش نگاه می کنند می بینند آثار بد دارد؛ معاندها زبانشان دراز می شود که این دین ومذهب شما هم خراب از آب درآمد؛ دیگر نمی دانند که این خرابیها و آثار سوء مال باطل است نه مال حق. حق هرگز طوری رفتار نمی کند که زبان معاندین بر او دراز شود).
سپس امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید:
وَ لَکِنْ یُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ فَیُمْزَجَانِ!
و لیکن از حق قسمتی و از باطل قسمتی گرفته می شود و مخلوط می شوند.
یعنی یک مشت از حق و یک مشت از باطل را با یکدیگر مخلوط می کنند و به خورد مردم می دهند، مانند کسی که در گندم مقداری ارزن قاطی می کند و به نام گندم به مردم می فروشد! مردم وقتی شب آن را خوردند فردا اثرش را می بینند و می فهمند آن چه دیشب خورده اند نان گندم نبوده است.
فَهُنَالِکَ یَسْتَوْلِی الشَّیْطَانُ عَلَی أَوْلِیَائِهِ وَ یَنْجُو الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنی. [2] در اینجاست که شیطان بر دوستان خودش مسلط می شود.
یعنی ابزار شیطان هم حق است، حق مخلوط شده با باطل، حقی که لباس باطل پوشیده است. این همان معنایی است که از آیه استفاده می شود که باطل از حق تغذیه می کند، خودش نیرو ندارد، از آن نیرو می گیرد. آب اگر وجود نداشت کف دو قدم هم نمی توانست برود. این که می بینید باطل حرکتی دارد از این حاست که بر دوش حق سوار میشود. ببینید قرآن چگونه باطل را پوچ و بی ارزش نشان می دهد!
[1] . مرتاد به همان معنی حنیف است که در قرآن آمده است.
[2] . ر.ک: نهج البلاغه، قم، انتشارات دار البحره، خطبه 50، ص 88 .
شهید مرتضی مطهری – بر گرفته از کتاب مجموعه آثار، ج 3، ص 409 ـ 448
