در سه روز از میانه ماه رجب که به ایام تشریق معروف است، به اعتکاف سفارش و تأکید شده است. معتکف در این روزها، دهان بر لقمه می‌بندد و پا از مسجد بیرون نمی‌گذارد.
اعتکاف تمرین انقطاع از غیر وجود آدمی است و انسانِ مختار، بر سر دو راهی انتخاب ناگزیر از گزینش است: ایا به سوی فلاح برود یا راه ضلالت را در پیش گیرد؟ عده‌ای فلاح را برمی‌گزینند و در رسیدن به مقصد از هیچ کوششی دریغ نمی‌ورزند.
در این مسیر معتکفان تا بدان‌جا پیش می‌روند که زمزمه زیبای الهی « هب لی کمال الانقطاع الیک » به گوش جان می‌شنوند و از او می‌خواهند که کمال انقطاع به سوی خود را هدیه کند؛ یعنی همان رستگاری واقعی و فلاح حقیقی را. بنابراین اعتکاف و خلوت گزینی در منزل دوست نخستین گام برای نائل شدن به این مقصد بزرگ انسانی است.
اعتکاف در لغت
کلمه اعتکاف از «عکف » اخذ شده است که معانی گوناگونی برای آن ذکر نموده‌اند؛ از جمله: محبوس و متوقف کردن چیزی، التزام به یک مکان و اقامت در آن، ملازمت و مواظبت، حبس و توقف.
از مجموع معانی بالا می‌توان نتیجه گرفت که اعتکاف به معنی اقامت گزیدن در جایی است که فرد معتکف خود را در آن مکان محبوس کند و این التزام به آنجا ناشی از اهمیت و عظمت آن موضع باشد.
معنای شرعی اعتکاف
امام خمینی در تعریف اعتکاف می‌گویند: و هو اللبث فی المسجد بقصد التعبد فیه ضم قصد عباده اخری خارجه عنه و ان کان هو الاحوط؛ یعنی اعتکاف ماندن در مسجد به نیت عبادت است، و قصد عبادت دیگر در آن معتبر نیست؛ اگر چه احتیاط مستحب، نیت عبادتی دیگر است.
ارکان اعتکاف
ارکان عبادت، یعنی اجزایی که اگر به طور عمد یا به طور سهو ترک شوند، عبادت باطل می‌شود. اعتکاف نیز ارکانی دارد که عبارت‌اند از :
1. نیت
2. توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهارگانه معروف
3. کمتر از سه روز نبودن اعتکاف
4. روزه‌دار بودن معتکف در ایام اعتکاف. پیشینه اعتکاف
کسی به درستی نمی‌داند که این عبادت از چه زمانی آغاز شده و کیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شکل‌گیری چگونه بوده است. همین قدر می‌دانیم که خداوند در قرآن به ابراهیم خلیل و پسرش اسماعیل دستور می‌دهد که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزاران پاک کنید (بقره/125). پس به طور یقین این عبادت در آن زمان وجود داشته و مورد رضایت خداوند نیز بوده است.
سنت اعتکاف در طول تاریخ کم و بیش در ایران اسلامی برپا می‌شده، ولی درباره پیشینه آن قبل از دوران صفویه، اطلاع چندانی در دست نیست. آنچه به صورت مستند وجود دارد این سنت الهی در دوران صفویه به همت بلند شیخ لطف الله میسی و شیخ بهایی در دو پایتخت پادشاهان صفویه، یعنی قزوین و اصفهان، بر پا می‌شده است ؛ امّا پس از تأسیس حوزه علمیه قم به وسیله ایت الله حائری در جوار حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها سنت الهی اعتکاف رنگ و بوی دیگری به خود گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی اعتکاف رونق بیشتری گرفت و اکنون در بسیاری از شهرهای ایران در روزهای سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه پر فیض رجب مراسم اعتکاف در مساجد جامع شهرها برپا می‌شود.
فلسفه اعتکاف
هدف از اعتکاف را باید از دو منظر جست‌وجو نمود: 1. هدف از عبادت چیست؟ 2. هدف از عبادت اعتکاف چیست؟
هدف از عبادت
چرا خداوند ما را به عبادت خود دعوت می‌کند؟ و چرا عرفا مشتاق عبادت خدایند و از عبادت و راز و نیاز با خدا لذت می‌برند؟
قرآن هدف از ایمان، تزکیه نفس و عبادت را این‌گونه معرفی می‌نماید: « و اتقوا الله لعلکم تفلحون»؛ تقوا پیشه کنید. خداوند دوست دارد که رستگار شوید. در جای دیگر می‌فرماید: « قد افلح من زکها»؛ کسی رستگار شد که نفس را تزکیه کرد. « قد افلح المؤمنون»؛ به‌راستی که مؤمنان رستگاران‌اند. « و اذکروا الله کثیراً لعلکم تفلحون»، خدا را بسیار یاد کنید تا شاید رستگار شوید. « قد افلح من تزکی »؛ به‌راستی که رستگار کسی است که تزکیه نفس کرده باشد. «وافعلوا الخیر لعلکم تفلحون». بنابراین قرآن فلاح و رستگاری را به عنوان هدف از ایمان، تزکیه نفس و عبادت برای انسانها معرفی می‌نماید.
هدف از اعتکاف
همه عبادات در یک هدف کلی مشترک‌اند، اما برای هر یک از آنها اهداف جداگانه‌ای نیز باید وجود داشته باشد. در غیر این‌صورت، دلیلی نداشت تا به صورتهای گوناگونی در ایند. حال سؤال اینجاست که هدف از تشریع اعتکاف چیست؟ و اعتکاف چه هدفی را دنبال می‌کند؟ اعتکاف عملی است مرکب از چند عبادت. پس در یک نگاه اهداف عبادت، در اعتکاف هم منظور گردیده است. پس در اعتکاف نیز همان اهداف نماز، روزه، نماز شب، حضور در مسجد، دعا، توبه و استغفار مورد توجه قرار گرفته است. از مجموعه این عبادات می‌توان هدفی دیگر نیز در نظر گرفت که آن تمرین انقطاع از غیر خداوند است. معتکف در طول مدت اعتکاف از همه تعلقات دنیایی می‌برد و تمام وقت به عبادت می‌پردازد. او در این مدت از مسجد که خانه خداست، به خانه خود و دیگران نمی‌رود. کلامی غیر از قرآن و دعا و نماز به زبان جاری نمی‌کند. معتکف اراده خود را در مسیر اراده خدا قرار می‌دهد و در طول روز به خاطر او، دست از خوردن و آشامیدن می‌کشد و به روزه‌داری قیام می‌کند.
پس هدف از اعتکاف، همان است که در مناجات شعبانیه از خداوند می‌خواهیم: الهی هب لی کمال الانقطاع الیک؛ خدایا! به من نهایت بریدگی وابستگی از غیر خودت را هدیه نما.
آثار اعتکاف
آثار اعتکاف را می‌توان از سه جهت مورد مطالعه قرار داد:
الف) آثار اخروی
1. آمرزش گناهان:
اگر انسان در طول مدت اعتکاف موفق به توبه شود و رضایت خدا را جلب کند، به راحتی غفران الهی را برای خود کسب می‌نماید و خود را در صف نیکان جای می‌دهد؛ زیرا این وعده الهی است که می‌فرماید: « قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله إن الله یغفر الذنوب جمیعاً انّه هو الغفور الرحیم »؛ بگو: ای بندگان من که بر نفسهای خویش اسراف نمودید، از رحمت خدا مایوس نشوید. به‌راستی که خداوند همه گناهان را می‌بخشد و به‌راستی که او غفور و رحیم است. من اعتکف ایماناً و احتساباً غفر له تقدم من ذنبه؛ اعتکاف از روی ایمان و یقین، باعث مغفرت او می‌شود.
2. نزدیکی به خدا:
قرب الهی اثر دیگر اعتکاف است؛ یعنی همان فلاح و رستگاری که انسان به وسیله عبادت آن را می‌جوید. در حدیث معراج، خداوند از پیامبر خود سؤال می‌کند: ای احمد! ایا می‌دانی در چه هنگام بنده به مقام قرب من نایل می‌شود؟ بعد در جواب می‌فرماید: زمانی که گرسنه یا در حال سجده باشد. در جایی دیگر در همین حدیث شریف خداوند می‌پرسد: ایا از گرسنگی و سکوت و خلوت مطلع هستی؟ سپس جواب می‌دهد که یکی از آثار آن، تقرب بنده است به سوی من ( خدا). گرسنگی، سجده، از غیر کلام خدا سخن نگفتن و خلوت، همگی در اعتکاف جمع هستند و با این عمل به خدای سبحان تقریب می‌جوید.
3. جلب محبت خدا:
یکی از آثار برجسته اعتکاف، حب به خداوند تبارک و تعالی است: « و الذین آمنوا اشد حباً لله»؛ آنان‌که ایمان آورده‌اند، به شدت خدا را دوست دارند.
4. تحصیل بهشت الهی:
از جمله آثار عبادت، رسیدن به بهشت و بهره‌مندی از نعمتهای آن است:« و الذین هم علی صلواتهم یحافظون اولئک هم الوارثون الذین یرثون الفردوس هم فیها خالدون »؛ آنان‌که از نمازهایشان محافظت می‌کنند، آنان وارثان‌اند؛ آنانی که بهشت را به ارث می‌برند و در آن خالدند.
بی شک اگر معتکف بتواند در ایام اعتکاف آن طور که باید و شاید رفتار نماید و رضایت حق تعالی را جلب کند، به درجاتی که برای مؤمنان در نظر گرفته شده، خواهد رسید. خداوند در قرآن می‌فرماید:« وعد الله المؤمنین و المؤمنات جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و مساکن طیبه فی جنات عدن و رضوان من الله اکبر ذلک هو الفوز العظیم »؛ خدا به مردان و زنان مؤمن وعده بهشتی را داد که در زیر آن نهرها جاری است. آنان در بهشت و در خانه‌های پاک در بهشت عدن خالدند. رضوان و رضایت خدا بالاتر از بهشت است، و آن فوز عظیم است. همان‌طور که در این ایه آمده، علاوه بر بهشت و نعمات الهی، رضوان خدا که بالاترین نعمتهاست، نصیب مؤمن خواهد شد.
ب) آثار دنیوی
1. تقویت اراده:
از آثار حتمی اعتکاف در زندگی فردی انسان، تقویت اراده آدمی است. کسی که مدتی برخلاف خواست درونی خویش خود را در محلی حبس و از بسیاری از امور غیر عبادی که به طور طبیعی تمایل به آنها دارد، پرهیز نماید، همین خویشتن داری تمرینی است برای اجتناب از بسیاری خواهشهای نفسانی دیگر. برخورداری انسان از اراده قوی نه تنها در مسائل اخلاقی و دینی بسیار مهم است، بلکه نقش آن در امور روزمره زندگی هم بر کسی پوشیده نیست.
2. انس با معنویات:
در پرتو اعمالی چون اعتکاف، کم‌کم ارتباط روانی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و ادعیه به وجود می‌اید؛ به نحوی که انسان مشتاق ارتباط با این امور می‌شود و دوری از آنها برایش سخت می‌گردد.
3. دوری از غفلت:
اعتکاف در بردارنده عباداتی چون نماز است و نماز ذکر خداوند به شمار می‌رود و غفلت را می‌زداید؛ از این رو، اعتکاف باعث دوری از غفلت می‌شود؛ غفلتی که اگر به ذکر مبدل نگردد، موجبات سقوط آدمی را فراهم می‌آورد:
« اقترب للناس حسابهم و هم فی غفله معرضون»؛ رسیدگی به حساب انسانها، نزدیک شد و مردم در غفلت به‌سر می‌برند.
4. تواضع و فروتنی:
اگر انسانها بتوانند در طول اعتکاف، خود را به دروازه‌های معرفت الهی برسانند و خود را در دایره بیکران هستی کوچک ببینند، استکبار و غرور از آنان رخت بر می‌بندد و دیگر در مقابل همنوع خود تکبر نمی‌ورزد؛ بلکه فروتنی را پیشه خود خواهد ساخت.
ج) آثار اجتماعی
1. کاهش جرم و فساد: به عقیده جرم شناسان، بسط و گسترش مسائل معنوی باعث کم شدن جرم و فساد در جوامع می‌گردد. اعتکاف در این میدان می‌تواند نقش مهمی را ایفا کند؛ زیرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوی ویژه‌ای حتی بر افراد غیر معتکف بر جا می‌گذارد.
2. آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه: حضور مؤمنان شهر در یک‌جا، فرصتی است که یکدیگر را بشناسند و ارتباط دوستانه پیدا کنند و از آثار اخوت اسلامی برخوردار شوند. این اثر را به راحتی می‌توان از لابه لای خاطرات منتشر شده معتکفان به دست آورد.
برگرفته از : سروش وحی :: مرداد و شهریور 1384، شماره 18
منبع: حوزه
