در اینجا لازم است ابتدا به مقدماتی که حافظ قرآن باید رعایت کند، یادآوری شود، زیرا این پیشکردارها اگر چه ممکن است به ظاهر تأثیری در حفظ قرآن نداشته باشد، ولی قطعاً این گونه پیشینه‎ها زمینه‎ساز موفقیت و تداوم راه خواهد بود.
بسیاری از این امور اگرچه از مضامین روایات بدست می‎آید، ولی تجربه بزرگان و دوستان حافظ قرآن، مؤید آن است، زیرا قرآن و حفظ آن غیر از علوم و مطالب دیگر است، هدف از حفظ قرآن، رسیدن به کمال و معنویات است و تنها نمی‎توان به حفظ الفاظ بسنده کرد، بلکه باید مقدمه ساز برای آن اهداف عالیه باشد.
اهمیت خواندن و حفظ قرآن
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: اگر می‎خواهید با خدا سخن بگوئید پس قرآن بخوانید.[1]
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: قلوب هم مانند آهن زنگار می‎گیرد، سؤال شد با چه چیزی زنگار را باید زدود؟ فرمود: خواندن قرآن.[2]
امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: ثبات ایمان با خواندن قرآن است.[3]
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: از خواندن قرآن غفلت نکن، زیرا قلب را زنده می‎کند و از گناه ترا باز می‎دارد.[4]
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: کسی که قرآن می‎خواند، در درجات نبوّت قرار گرفته، غیر از آن که به او وحی نمی‎شود.[5]
1. پاکیزگی:
پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: مسیر ورود قرآن را پاکیزه و معطر نمائید.[6] اگر چه در بدو امر، این روایت پاکی ظاهری را مطرح کرده آن هم در دهان، ولی از روایات دیگر بخوبی استفاده می‎شود که پاکی تمام اعضاء مادی از قبیل گوش، چشم، زبان، دست و… را شامل خواهد شد، حتی اگر خواستار بهره‎گیری معنوی بیشتر باشیم، باید از ناپاک کردن تمام اعضاء بویژه سیستم‎های یاد شده، اجتناب کرده و نگذاریم، به گناه و حرام آلوده گردند. در این جا این نکته قابل ذکر است که اگر انسان بخواهد، به پرتگاه گناه و حرام کشانده نشود، باید از شبهات و انجام مکروهات در حد توان اجتناب نماید.
اگر چه وضو برای بسیاری از کارها خوب است و ثواب بیشتری را برای آن عمل بوجود می‎آورد، ولی برای خواندن قرآن و کارهای قرآنی لازم است.
آری انسان هنگامی که قرآن را از حفظ می‎خواند، مرور می‎کند، یا از رو می‎خواند، ولی دست خود را به الفاظ قرآن نمی‎زند، واجب نیست وضو داشته باشد، ولی در تمامی این مراحل خوب است خود را ملتزم نماید که با وضو باشد، زیرا که وضو به انسان نورانیّت و معنویت عنایت می‎کند. حتی امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: وضوی روی وضو، نور بالای نور است.[7]
اگر فضائی را برای کارهای قرآن بر می‎گزینید، خوب است پاک باشد. چه از نظر نجس و پاکی و چه از نظر معنوی بهتر است طهارت فضا و مکان نیز لحاظ شود.
برای این امر خوب است مساجد، حسینیه‎ها، آرامگاه امامزادگان و شهداء و حتی قبور مؤمنین را برای حفظ کردن انتخاب کنید. چون محل تردد ملائکه و رحمت الهی است.
2. یاری از قرآن برای نجات از شیطان:
قرآن می‎فرماید: وقتی می‎خواهید قرآن بخوانید از (حیله‎ها و مکرهای) شیطان رانده شده، از درگاه الهی، به خدای متعال پنا ببرید.[8]
روایات فراوانی هم در علت و آثار این امر از حضرات معصومین ـ علیهم السّلام ـ رسیده است، آنچه مهم است زمینه‎هایی که موجب جلب نظر شیطان می‎گردد، باید از بین برد و عوامل لازم را باید بوجود آورد، تا الطاف الهی را برای خود جذب کرد. آنگاه است که انسان می‎تواند، از معنویت و نورانیت قرآن جان خود را سیراب سازد و از خواندن قرآن بهره‎های همه جانبه علمی، معنوی و دنیوی و اخروی ببرد.
3. رو به قبله:
سعی شود هنگام خواندن قرآن، دو زانو باشیم. در روایات تأکید زیاد شده که رو به قبله بخوابید، رو به قبله بنشینید، رو به قبله غذا بخورید و رو به قبله دعا بخوانید و رو به قبله قرآن تلاوت کنید.
این رو به قبله بودن، ایجاد ارتباط قوی‎تر بوسیله قرآن و کعبه است و خود این گرایش ظاهری زمینه‎ساز پذیرش انوار الهی از طریق قرآن و کعبه می‎شود.
4. ترتیل قرآن:
خداوند در قرآن می‎فرماید: قرآن را بصورت ترتیل بخوانید[9] و در روایات ترتیل را معنا کرده‎اند چنانچه از امام رضا ـ علیه السّلام ـ نقل شده:
1. کلمات را صحیح ادا کنید.
2. وقتی به آیات علمی رسیدید، دقت کنید.
3. در آیات عذاب، قلوب خود را متذکر شوید.
4. همّت انسان برای پایان دادن آیات نباشد.
5. در هنگام خواندن آیات رحمت به خداوند امیدوار باشید و در هنگام قرائت آیات عذاب، خاشع باشید.[10]
ن: 632 م از امام علی ـ علیه السّلام ـ سؤال شد ترتیل چیست؟
فرمود: ترتیل اداء (صحیح) حروف و رعایت موارد وقف می‎باشد.
خداوند می‎فرماید: ای پیامبر برای اینکه قرآن در قلبت تثبیت گردد، آنرا بصورت ترتیل فرستادیم.[11]
در جای دیگر می‎فرماید: ای پیامبر قرآن را بصورت ترتیل بخوان.[12]
5. اندیشه کردن:
قرآن می‎فرماید: چرا در قرآن (هنگام خواندن) اندیشه نمی‎کنید، شاید در دلتان قفلی وجود دارد؟![13] چون در آیات کریمه دریای عمیق و اقیانوس موّاج معنویات و برکات است و درک آن‎ها هم، برای همه کس میسّر نیست. مگر به تدبّر کردن، شایسته است حافظ قرآن تدبر بیشتری نماید. چنانچه امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: بهره‎ای در قرائت قرآن نیست، مگر اینکه در ابعاد آن فکر شود.[14]
اصولاً تفکر کردن در تمام امور زندگی یکی از اصول پیشرفت انسان می‎باشد، ولی در امور معنوی و الهی تفکر و اندیشه کردن از سازندگی خاصی برخوردار است و برای تأکید این امر در قرآن کریم خداوند متعال صدها بار توصیه به اندیشه فرموده است و با واژه‎هایی چون: تفکر، تدبر، تعقل و… این امر مطرح شده است.
حافظ، قبل از حفظ قرآن باید به برکاتی که از قرآن می‎تواند بدست آورد، فکر کند و کسب آن برکات در پرتو اندیشیدن به قرآن و معارف و احکام آن است.
6. خشوع در قرآن:
قرآن می‎فرماید:
آیا زمان آن نرسیده، که هنگام یاد خدا در قلوبشان، خشوع بوجود آید.[15]
قرآن را باید با احترام خواند، البته در تمام ابعادش، از نظر نشستن، خواندن، گرفتن قرآن، اداء کلمات و…
حافظ، چون چنین افتخاری نصیبش شده، که توفیق حفظ قرآن را یافته، باید با تمام وجود به اجزاء کوچک و بزرگ قرآن کاملاً احترام قائل شود، تا خداوند هم او را مورد لطف خود قرار دهد، زیرا که او به کتاب الهی، احترام قائل شده است.
اگر چه در قرآن توصیه شده، در راه رفتن، حرف زدن، خوردن، نشستن، معاشرت و… سعی کنید، غرور نداشته باشید، ولی در رابطه با کارهای قرآن باید نهایت تواضع را بخرج داد.
حافظ، نباید فکر کند که این لیاقت اوست، که حافظ تمام، یا قسمتی از قرآن شده، که در نتیجه به غرور وادار شود، بلکه باید بداند که این لطف ویژه خداست.
هر لحظه ممکن است، این لطف سلب شود. برای حفظ این نعمت الهی، باید از آفت کبر، بی‎توجهی، به خدا و عادی شدن نسبت به کارش پرهیز کند، تا نعمت، افزایش و یا تداوم یابد.
7. استماع قرآن:
یکی از نکات مهم این است که قاری، باید هنگام خواندن دیگران کاملاً توجه کند، حرف نزند، توجه داشته باشد، زمزمه دیگری نداشته باشد و…
خدای متعال می‎فرماید: وقتی قرآن خوانده می‎شود گوش دهید، شاید مورد رحمت الهی قرار گیرید.[16]
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: کسی که مشتاق الهی است، به قرآن گوش دهد.[17]
حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: خواندن قرآن، بلای دنیوی را مرتفع می‎کند و گوش دادن به قرآن مشکلات آخرت را مرتفع می‎سازد.[18]
استماع قرآن غیر از شنیدن است، لذا در شنیدن موسیقی، غیبت و… آقایان می‎فرمایند: اگر شنیدن باشد، اشکال ندارد، ولی استماع حرام است، منظور از استماع این است که انسان همراه با گوش دادن دقت هم داشته باشد.
اگر چه گوش دادن برای حفظ نباشد باز هم باید همراه با دقت باشد.
8. تشویق و آموزش قرآن:
تشویق در کارهای نیک، برای انسان برآیند خوبی خواهد داشت، اگر انسان بتواند در حفظ قرآن، دیگران را تشویق کند برکات الهی زیادی برای او خواهد بود و علاوه مورد علاقه مترّبی قرار خواهد گرفت.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: بهترین شما کسانی هستند که خود قرآن بیاموزند و به دیگران نیز بیاموزند.[19]
رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: اگر زندگی سعادتمندانه می‎خواهی، مرگ را شهادت گونه دوست داری، نجات از ترس قیامت را علاقه داری، نور در تاریکی قیامت می‎خواهی، سیرابی، در روز عطش قیامت را خواهانی، برتری عمل در روز حساب را جویایی، پس قرآن تدریس کن زیرا که وقت گذاری در راه قرآن یاد خدا و نجات از شیطان است و برتری عمل در حساب می‎باشد.[20]
9. دعای ختم قرآن:
خوب است در پایان هر کار قرآنی، این دعا هم قرائت گردد. زیرا امام علی ـ علیه السّلام ـ توصیه فرموده‎اند:
اَللّهم اَشْرَحْ بالْقرآنِ صَدْری و اسْتَعْمَلْ بِالقُرانِ بَدَنی وَ نَوِّرَ بِالقُرْانِ بَصَری وَ اَطْلِقْ بِالْقُرْانِ لِسانی وَ اَعِنّی عَلَیْهِ ما اَیْقَیْتَنی فَاِنَّهُ لا حَوْلَ و لا قُوَهَ اِلّا بِکَ.[21]
خدایا در پرتو قرآن سینه‎ام را گشاده گردان، (حوصله بده) اعضاء بدنم را بوسیله عمل به آن نورانی نما، دیدگانم را بخاطر قرآن نورانی کن، زبانم را گویا گردان و در راه رسیدن به یقین در پرتو قرآن یاریم نما، زیرا که قدرت و توان بجز از مسیر تو ممکن نباشد.

[1] . حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ کنزالعرفان حدیث 2258.
[2] . کنز العرفان، حدیث 2441.
[3] . غررالحکم.
[4] . کنزالعرفان حدیث 2441.
[5] . کنزالعرفان حدیث4032.
[6] . بحارالانوار حدیث 93 ص 213.
[7] . وسائل ج 1 ص 265؛ الوضوء نور علی نور.
[8] . سوره نمل آیه 98.
[9] . 4 مزمل.
[10] . بحار 92 صفحه 215، مجمع البیان صفحه 316 جلد 5.
[11] . 32 فرقان.
[12] . 4 مزمل.
[13] . 24 محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ .
[14] . بحار ج 92 ص 211.
[15] . حدید 16.
[16] . اعراف آیه 204.
[17] . بحار ج 92 ص 20.
[18] . کنزالعرفان حدیث 4031.
[19] . کنزالعرفان خبر 2439.
[20] . بحار ج 92 صفحه 19.
[21] . بحار ج 92 ص 209.
@#@
10. انگیزه عالی:
حفظ و درک قرآن نباید، براساس اهداف مادی،‌دنیوی و ظاهری باشد، بلکه فقط باید با انگیزه کسب مقامات معنوی انجام گیرد، اگر چه این هم، چندان عالی نیست. ولی از اهداف قبلی بهتر است.
آری اگر در ضمن حفظ قرآن، علاقه به تظاهر پیدا کردید، بدانید کار به پایان نخواهد رسید و یا اگر هم به پایان برسد، زمینه ساز امور معنوی و اخروی نخواهد بود.
اگر از این نعمت برای کسب معاش بهره جوئید، یا برای فخر فروشی به بزرگان بکار ببرید، یا بخواهید برای نزدیک شدن به ملوک و سلاطین سود جوئید، قطعاً تلاش خود را تباه کرده و روز قیامت با شرمندگی وارد محشر خواهید شد.[1]
گرچه یکی از معانی حفظ، بیاد سپردن کلمات و آیات قرآن است ولی بُعد دیگر حفظ، بکارگیری دستورالعمل‎های شفا بخش آن خواهد بود و انتقال آن معارف به دیگران می‎باشد، که باید هدف عالی، در این امور مدنظر قرار گیرد تا انسان به برکاتی ارزنده نائل آید.
11. بهترین راه تداوم:
از آنجا که حفظ قرآن یکی از نعم بزرگ الهی محسوب می‎شود و کسی که توفیق به این کار را پیدا کند، زمینه جذب برکات زیادی از سوی خدای متعال خواهد بود، جا دارد که برای رسیدن به نعمت حفظ قرآن انسان از خدای متعال و حضرات ائمه اطهار ـ علیه السّلام ـ مدد جوید و به عنوان یکی از خواسته‎های مهم و در واقع قابل توجه در نظر داشته باشد.
در اینجا برای درک این توفیق علاوه بر نکاتی که ذکر شد، یا ذکر خواهد گردید، بجاست در آغاز و پایان هر کار قرآنی از خداوند، توفیق تداوم آنرا داشته باشیم.
فکر نکنیم که این راه بطور طبیعی آغاز شده و پایان هم خواهد یافت، بلکه باید گفت، یک لطف ویژه خداوند است و لطف ویژه هم در صورتی تداوم خواهد داشت که ابعاد معنوی انسان هم، تداوم داشته، بلکه تقویت گردد.
تذکر: برای تأمین این امر خوب است، کارهای قرآنی خود را هدیه به روح مطهر حضرات انبیاء و ائمه ـ علیهم السّلام ـ مادران ائمه ـ علیهم السّلام ـ شهداء، اولیای الهی و روح مؤمنین نمایید. یقین داشته باشید از ثواب شما کم نخواهد شد، بلکه بر توفیق و پیشرفت شما افزوده خواهد شد.
12. قرآن انتخابی:
قرآنی که انتخاب می‎شود، از ابتدائی‎ترین روزها، تا پایان حفظ و حتی برای مرور هم باید یکی باشد، برای تأمین این امر بهتر است، یک رسم الخط را انتخاب کرده و از آن قرآن در قطع‎های گوناگون و به تناسب جاهایی که می‎خواهید قرآن را حفظ کنید، تهیه نمائید.
مثلاً در منزل، محل کار و… می‎توانید قرآنی درشت خط و یک رسم خط انتخاب کنید و برای مرورهای بعدی از قرآن جیبی یا نیمه جیبی و بدون ترجمه همان رسم الخط استفاده نمائید.
صفحات قرآنی، هر چه کوچکتر و کم فاصله باشد در حفظ کمک بهتری خواهد داشت. خوب است قرآن نیم جیبی را همراه داشته باشید تا در فرصتهای کوتاهی که پیش می‎آید و می‎خواهید مرور کنید، از آن استفاده نمائید و هر کجا بخاطرتان نیامد بعد از درنگ چند لحظه‎ای و تکرار کلمات قبل آن، به قرآن مراجعه نمائید.
ضمناً می‎شود در اوائل کار که هنوز آیات زیادی حفظ نیستید جزء یا حتی یک ورق را از قرآن مورد نظر جدا کرده و در جلدهای پلاستیکی قرار دهید تا حجم قرآن در جیب دچار مشکل نشود، یا خود قرآن پاره نگردد.
بعد می‎توانید هر مقدار که حفظ کردید، آنرا با وسائل سوراخ کن سوراخ رده و در گیره‎های پوشه قرار داده پس از اینکه آیات زیادی را حفظ کردید، کل قرآن را همراه ببرید استفاده از قرآن‎های سی جزء بصورت مجزا چاپ شده است، این مشکل را برطرف می‎سازد. اگر چه در مرور هم بعداً خواهیم گرفت، بهتر است روی برنامه باشد.
سعی کنید قرآن‎هایی انتخاب کنید که در بازار فراوان باشد، در غیر اینصورت، یکی دو نسخه تهیه کنید، زیرا ممکن است برنامه حفظ شما چند سال بطول بیانجامد و نیاز به نسخه دیگری پیدا کنید، و در آن زمان از آن نسخه پیدا نشود.
قرآن‎هایی که برای حفظ در نظر می‎گیرید، باید خیلی ساده و بی‎غلط و بدون آلایش باشد و از قرآن‎هایی که تذهیب شده و یا چند رنگ است و… جداً بپرهیزید.
13. مکان:
اگر برای تقسیم آیات، حفظ و مرور، مکان خاصی را در نظر بگیرید، نقش مهمی در پذیرش حافظه شما خواهد داشت.
مکان برنامه‎های حفظ قرآن خوب است، آرام و از نظر ظواهری که موجب جلب نظر می‎شود خالی باشد، رفت و آمد، سر و صدا خورد و خوراک در آن انجام نشود، تا تمرکز بیشتری بوجود آید. اگر ممکن باشد جایی را برگزینید که در آن جا خاطره شاد و غمناکی بیاد نداشته باشید، بهتر است در آن مکان به هیچ کس وعده‎ای ندهید، و در آن زمان به هیچ کار دیگری فکر نکنید و آن مکان خاص را فقط برای آن کار خاص در نظر بگیرید.
از شروع به کار قرآنی، سعی کنید مقداری روی آیات قبل مرور کنید،‌تکرار نمائید و فکر کنید تا ذهنتان آمادگی کافی را پیدا کند.
مکان مطالعه بهتر است زیاد گرم نباشد، و اگر سرد باشد باید قسمت بالای بدن را گرم نگهداشته شود ولی اگر پاها و دستها در معرض هوای سردتر باشد خیلی خوب است. و خلاصه مکان مطالعه طوری انتخاب شود که هوای آزاد در جریان باشد.
نور کافی و متعادل برای مطالعه لازم می‎باشد.
مکان مطالعه باید از نورهای خیلی تند یا کم رنگ، دور باشد و تأمین یک نور متعادل برای جلوگیری از خستگی و نیز تداوم کار بسیار لازم است.
فضای مطالعه، نوع لباس، فرش و… از رنگهای تند نباشد که موجب خستگی چشم می‎گردد.
14. زمان:
حفظ قرآن اگر چه خیلی لذّت بخش است و در پرتو آن توفیقات فراوانی خدای متعال، به انسان عنایت خواهد کرد، برای تداوم حفظ قرآن لازم است از تمام امکانات لازم برای این توفیق الهی بهره برد. زمان مطالعه خوب است از بهترین اوقات روز باشد که در آن زمان هم سیستم‎های بدن، آرامش کافی را داشته باشد و هم طبیعت از آرامش خاصی برخوردار باشد و آن زمان بعد از اذان صبح خواهد بود، در صورتی که مقدور نباشد بعد از طلوع آفتاب و یا پس از یک استراحت کوتاه بین روز مناسب است.
اگر انسان بتواند برنامه زندگی خود را طوری تنظیم کند، که شبها زودتر بخوابد و یکی دو ساعت قبل از اذان صبح بیدار شود و به مطالعه بپردازد (مخصوصاً برای برنامه قرآن) برکات والاتری را درک خواهد کرد.
تذکر: البتّه بعد از بیدار شدن، بلافاصله به مطالعه نپردازید، بلکه بعد از بیدار شدن نرمش، تطهیر، مسواک کردن، استنشاق، خروج خلط از فضای سینه و آنگاه اندکی به نوشتن بپردازید که این تنش‎ها موجب می‎شود سیستم‎های داخلی بدن هم به فعالیت افتند و اعضاء بدن کاملاً بیدار شوند. زیرا انسان وقتی چشم خود را باز می‎کند و بیدار می‎شود، بسیاری از سیستم‎های داخلی بدن هنوز فعالیت همه جانبه خود را آغاز نکرده‎اند، لذا گاه دیده می‎شود طرف بیدار شده پس از مطالعه چند دقیقه دوباره به خواب می‎رود.
برای طی مراحل حفظ قرآن، لازم است اوقات خاص را در نظر بگیرید و در زمان تعیین شده اقدام نمائید.
15. ورزش:
برای مطالعه با نشاط، انسان نیاز مبرم به تنوّع و ورزش دارد، کسی هم که مشغول حفظ قرآن است، باید به این نکته توجه فراوان نماید.
اگر چه ورزش‎های زیادی برای تمرکز، چشم، اراده، گوش و… در کتاب حافظه و شیوه‎های موفقیّت در تحصیل نقل شده است ولی لازم است در اینجا نیز به برخی از آن‎ها اشاره شود، زیرا هر 20 دقیقه مطالعه عمیق، به یک ورزش نیاز است.
اوّل: ورزش چشم: 3 دقیقه کف دست را بصورت بسته روی چشم قرار داده، بطوری که هیچ نوری وارد چشم نگردد.
دوّم: 5 بار در حالی که به انگشت سبابه نگاه دقیق می‎کنید، آنرا از فاصله یک متری به مرور به نزدیک‎ترین فاصله ممکن تا چشم بیاورید و این کار را به عکس انجام دهید.
سوّم: 3 بار بطور دقیق به آخرین زوایای پنج طرف (راست، چپ، پایین، بالا و جلو) نگاه کنید و سعی نمائید در ماهیچه‎ها و رباط‎های چشم کشش ایجاد شود.
چهارم: 5 مرتبه پلک‎ها را بصورت تند بهم بزنید.[2]
16. روخوانی:
یادگیری کامل قواعد روخوانی، یکی ازعوامل مهم حفظ قرآن می‎باشد. چون کسی که به قواعد روخوانی مسلط نباشد، حفظ کردنش ارزشی ندارد، زیرا حفظ غلط قرآن موجب گناه می‎شود. مخصوصاً اگر انسان آگاهانه کلمه یا آیه‎ای را غلط بخواند بجای ثواب، گناه خواهد کرد.[3]
17. تجوید:
آموزش قواعد خوب خوانی (تجوید)[4] از اموری است که حائز اهمیت می‎باشد، البته برای این دانش مراحل گوناگونی می‎باشد که حافظ قرآن باید به ضروریات آن اکتفا نماید.
18. دقت در معنی:
برای حفظ کردن بهتر و زودتر قرآن، آشنایی مختصری راجع به رابطه بین آیات و معنای کلمات الزامی است، تا با توجه به گستره و مکررات آیات و کلمات با مشکل مواجه نشویم.
وقتی که می‎خواهید بخشی را حفظ کنید، اول نگاهی گذرا به لغات کرده، بعد هم سیر کلی معنوی آیات را در ذهن ترسیم نموده، آنگاه پایان آیه را به آغاز آیه بعدی پیوندی معنوی دهید، مخصوصاً در موارد وقف دقت بیشتری کنید که دچار اشکال نشوید.
هنگام تکرار کردن بهتر است به حروف و کلمات و معانی مورد نظر دقت کنید و از توجه نمودن به آیات بعد و قبل و حوادث قرآن و اطراف خود پرهیز نمائید. تا شکل ظاهری و معنوی آن در ذهن شما کاملاً تثبیت گردد.
19. تکرار و خواندن از روی قرآن:
حداقل سه بار آنهم به صورت ترتیل و با دقت بخوانید بطوری که هر کلمه را در ذهن ترسیم کنید و بعد پاک کرده و کلمه بعدی قرار گیرد.

[1] . این مطلب از مضامین روایات بهره برده شده ولی برای رعایت اختصار به مضمون آنها اکتفا می‎شود.
[2] . ورزش‎های بیشتر را در کتب مذکور. و نیز نیازمندی‎های نسل جوان مطالعه کنید. (اثر دیگر مؤلف).
[3] . در گام اول این جزوه اثر دیگر مؤلف بصورت مختصر مطرح شده است.
[4] . در گام دوم این جزوه اثر دیگر مؤلف بطور مختصر مطرح شده است.
@#@ صحیح حفظ کردن خیلی مهم است، دقت در حفظ اولیه از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است، اگر کلمه دارای حروف بیشتر و یا چند حرف تشدیددار و… است باید ابتدا درست خواندن را تأیید نمائید، بعد مرحله حفظ را آغاز کنید.
20. نوشتن از روی آیات:
اگر برای حفظ کردن قبلاً حداقل 3 بار، از روی آیات نوشته آنهم درشت و با اعراب و هر حرف را اعراب گذاری کرده و بعد حرف دیگر را بنویسید، خیلی جالب است، چون با این کار از سه حس استفاده کرده و در نتیجه به یادگیری شما کمک زیادی خواهد کرد.
21. شنیدن و تکرار ترتیل:
قبل از حفظ سعی کنید سه بار آیات را بصورت ترتیل بشنوید و در حین شنیدن به کلمات هم کاملاً نگاه کرده و دقت نمائید.
22. انتخاب برتر:
اگر برای خواندن، شنیدن از صوت و قلم کسانی بهره جوئید که از نورانیت بیشتری بهره‎ورند[1] ثبات و توفیق شما مؤثر خواهد بود. زیرا اگر چه سعادت حفظ قرآن، خیلی مهم است ولی مهمتر از آن توفیق به انجام فرامین آن است.
برای آغاز روخوانی آیات قرآن می‎توانید با قرائت بخوانید، ولی در مرحله حفظ سعی کنید، فقط بصورت ترتیل بخوانید.
23. رابطه بین آیات:
بهتر است آیاتی که می‎خواهید حفظ کنید، از نظر معنوی تقسیم کنید و آیات پیوسته بهم را در یک مرحله حفظ نمائید، اگر چه 10 یا 15 آیه باشد ولی اگر آیات مرتبط با هم زیاد نبودند می‎توانید در جلسه بعدی حفظ کنید، ولی سعی کنید پیوند معنوی بین آیات قبل و بعد را برقرار نمائید.
24. مقدار معین:
برای حفظ از نظر مقدار، حدی را در نظر بگیرید ولی اگر بخاطر ارتباط معنوی کم یا زیاد شد مهم نیست.
25. انتخاب ابتدائی حفظ:
ابتدا خوب است از سوره‎های کوچک قرآن شروع کنید.
26. پرهیز از عجله و شتاب:
در حفظ و تکرار کردن در آغاز کار خیلی عجله نکنید، ولی سعی نمائید با روش ترتیل یکی از قاریان برجسته خود را هماهنگ کنید و با او هم پیش بروید.
27. تند خوانی:
بعد از اینکه آیات را کاملاً حفظ کردید، می‎توانید یک جزء را بصورت سریع و با ترتیل بخوانید.[2]
28. انگیزه متعالی:
در انجام کارهای نیک باید به آثار الهی و معنوی آن توجه کرد، ‌نه به آثار دنیوی و مادی آن، در حفظ قرآن با توجه به ذکر روایاتی که در بخش نخست متذکر شدیم، باید فقط در انتظار آثار معنوی در دنیا و آخرت آن باشیم و این عالی‎ترین انگیزه، برای این امر جالب خواهد بود که قابل مقایسه و برابری با هیچ پاداش و آثاری نخواهد بود.
29. شناخت عوامل مثبت و منفی:
تصمیم و پشتکار در هر کاری اساس موفقیت است، در تصمیم باید دقت کافی را بکار گرفت و چنانچه در مرحله‎ای موفق به انجام عزم خود نشدید، نباید کار را رها کنید، بلکه دوباره مصمم به انجام شوید. زیرا گاه عوامل مثبت یا منفی پیش می‎آید که انسان را از کار باز می‎دارد، در این صورت خوب است که عوامل را ارزیابی نمائید، اگر عامل مثبت است که مانع این فکر شده پس از برطرف شدن به کار ادامه دهید و اگر عامل منفی است با آن زمینه مبارزه کنید. تا بتوانید به کار ارزنده خود، مخصوصاً حفظ قرآن، اقدام نمائید.
در اینجا این نکته قابل تذکر است گاه انسان کارهایی انجام می‎دهد که توفیقات از او سلب می‎شود در بخش آفات توفیق یادآور خواهیم شد.
30. توکل به خدا:
از آنجا که حفظ قرآن برکات فراوانی در پی دارد و برکات نیز در پرتو توکل به خدا ترمیم و تداوم می‎یابد، باید انسان همیشه با توکل بخدا شروع و پایان نماید. هیچ گاه به فکرش عبور نکند این من هستم که قرآن را حفظ کردم و روزی یک ساعت این کار را انجام می‎دهم، بلکه باید مکرراً تکرار کند، این لطف خداست که به این کار توفیق یافته‎ام و پیوسته از خداوند بخواهد که توفیق دهد تا بر ادامه کار مصمم باشد و تا طی مراحل نهائی و درک مفاهیم عالیه قرآن به تلاش خود ادامه می‎دهد.
31. پرهیز از مقایسه:
انسان نباید در کارهای حفظ قرآن خود را با دیگران مقایسه کند، زیرا هر کسی یک نوع استعداد دارد و ممکن است در یک امری قوی‎تر و در اموری ضعیف‎تر باشد و فرد دیگر برعکس او، در این صورت اگر کسی توان حفظ او زیاد است و انسان دیگر کم‎تر، باید تلاش بیشتری کند تا خود را به او برساند و یا اینکه با فرد دیگری کار را دنبال نماید، زیرا:
برخی هستند زود حفظ می‎کنند و دیر فراموش می‎کنند.
عده‎ای هستند زود حفظ می‎کنند و زود هم فراموش می‎کنند.
جمعی هستند دیر حفظ می‎کنند و زود هم فراموش می‎کنند.
گروهی هستند دیر حفظ می‎کنند و دیر هم فراموش می‎کنند.
ولی در هر حال مقایسه خود با دیگران کار اشتباهی است و بار کشیدن از حافظه بیش از ظرفیت بی‎میلی و وازدگی پیش خواهد آورد، بهتر است انسان، ابتدا ظرفیت حافظه خود را ارزیابی نماید و بعد در حد توان اگرچه از کم شروع به حفظ کردن نماید، بعد به مرور مقدار آیات جدید را افزایش دهد.
32. پرهیز از تفرقه حافظه:
درک و گزینش انسان محدود است و نمی‎تواند در همه چیز چهره بارز و چشم‎گیری داشته باشد، بکارگیری حافظه در چند موضوع آن هم بصورت کار اصلی، بی‎ثمر یا کم نتیجه خواهد بود، آری در کنار حفظ قرآن می‎توان علوم و دروس دیگر را هم آموخت، ولی نباید انسان خود را طوری عادت دهد که کارها را مجموعی انجام دهد، یعنی در وقت مطالعه درس… به قرآن اندیشه کند و در وقت خواندن قرآن به حل تمرینات فلان درس بپردازد و یا برای کار روز آینده برنامه ریزی نماید و یا اینکه درصدد چاره جویی و پاسخ گوئی به مشکل روز گذشته برآید.
آری تفرقه حافظه و انجام کارهای زیاد، آن هم بگونه‎ای که تفاوت اصولی با هم دارد موجب می‎شود انسان در کارها کمتر به پیروزی برسد.
با توجه به برکات عالیه قرآن، خوب است انسان مدتی که به کار با قرآن اشتغال دارد از کارهای غیر مهم و اصلی دیگر جدّاً پرهیز کند.
33. پرهیز از یادگیری ناگویا:
حفظ کردن، دقّت کافی روی حروف، حرکات و کلمات می‎باشد، اگر این دقت موردنظر قرار نگیرد، قطعاً زود هم از ذهن خارج شده و یا اینکه انسان ناقص و غلط حفظ خواهد کرد.
گاهی پیش می‎آید انسان کلمه‎ای را چندین بار تکرار می‎کند و حتی حفظ می‎کند ولی زود فراموش می‎نماید، این بخاطر یادگیری ظاهری کلمات است و عمیقاً حروف و علامات در ذهن جایگزین نشده است، بلکه شبهی از آن در ذهن جای گرفته است، لذا گاه می‎گویید می‎دانم یک ن، د، ر، دارد، اعراب آنرا فراموش کرده، تمام آیه را حفظ هستید، ولی این یادگیری ناگویا شما را از موفقیت‎های بیشتر باز می‎دارد لازم است شما با دقت حروف و اعراب آنرا در ذهن ترسیم کنید، بعد به کلمه بعدی بپردازید، تا شکل صحیح و کاملی از عبارات در ذهن شما جایگزین گردد.
34. پیوند آغاز و پایان آیه:
پیوند بین پایان و آغاز هر آیه یکی از نکاتی است که دارای اهمیت زیادی می‎باشد، گاه ممکن است آیات را به تنهایی حفظ باشید، ولی پس از پایان آیه‎ای نتوانید آیه بعدی را تکرار کنید، در این صورت لازم است ایجاد رابطه نمایید. مخصوصاً آیاتی که دارای الفاظ مشترک هستند که دقت بیشتری را می‎طلبد و بهتر است این گونه آیات را بصورت مجموعی در نظر گرفته تا بتوانید موفقیت بیشتری را بدست آورید.
35. حفظ آیات مشابه از نظر لفظی:
هر چه انسان آیات بیشتری را حفظ کند، به آیات مشترک زیادتری برخورد خواهد کرد، برای همین است که دقت فراوان‎تری را می‎طلبد، در این موارد باید رمزی را بین آیات و زمان و مکان و حالت حفظ قرآن ایجاد کنید، که آیات دیگر، مشابه آن خصوصیت را نداشته باشد. اصطلاحاً از این امر در روانشناسی به تداعی[3] تعبیر می‎کنند، تداعی یعنی اینکه بین مطالب رابطه بوجود آوریم، لازم نیست این تداعی منطقی و عقلائی باشد، بلکه آنچه که بتواند ایجاد این پیوند را بنماید تداعی می‎باشد، بعنوان نمونه:
در آخر آیات 176 ـ 177 ـ 178 سوره ال عمران سه جمله شبیه به هم وجود دارد، که فقط به ترتیب زیر اختلاف دارند:
آیه 176 و لهم عذاب عظیم.
آیه 177 و لهم عذاب الیم.
آیه 178 و لهم عذاب مهین.
حفظ کردن این جملات مقداری دقت و توجه را می‎طلبد، اگر بخواهیم می‎توانیم از سه حرف اوّل کلمه مخالف لفظ «عام» را ترکیب کنیم، به معنای آن کاری نداریم، ‌فقط هنگام تکرار در ذهن می‎آوریم که اول با حرف عین و دوّمی با حرف الف و سوّمی با حرف میم شروع می‎شود.
36. روش درست مرور آیات:
الف: باید آیات را از حفظ بخوانید و هنگامی که به مشکلی برخورد کردید، پس از اندکی فکر کردن، به قرآن مراجعه نمائید.
ب: هنگام مراجعه و پس از رفع اشکال لفظی، تأمّل کنید، تا کاملاً مورد اشکال در ذهن شما بماند و حداقل 3 بار تکرار نمائید.
ج: اگر هنگام مرور، فردی هم گوش دهد، یا اینکه ضبط کنید و بعد خود گوش کنید، تا رفع اشکال شود، بهتر است. زیرا گاه ممکن است انسان فکر کند درست می‎خواند، ولی در اصل غلط خوانده است.
د: مرور و حفظ باید از یک شیوه: ترتیل، یا صوت و… استفاده شود.
هـ: اگر بخشی از آیات را کاملاً حفظ هستید، لازم نیست سریع از‌ آن بگذرید، بلکه سعی نمائید، با یک ریتم و آهنگ تکرار نمائید.
و: قبل از مراجعه به قرآن، اندکی تأمّل کنید، نه اینکه بلافاصله در هنگام اشکال، به قرآن مراجعه نمائید.
ز: برای مرور، می‎توانید از نوارهای ترتیل هم استفاده نمائید.[1] . منظور کسانی هستند که از برکات ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ برخوردارند و مورد عنایت آنها هستند. (تشیّع)
[2] . برای آگاهی به اصول تندخوانی به سلسله بحثهای نگارنده با همین عنوان می‎توانید مراجعه کنید.
[3] . اقسام و روش تداعی در اثر دیگر نگارنده «حفظ و تقویت حافظه و شیوه‎های موفقیت در تحصیل با شرح بیشتری مطرح شده است.
@#@
ح: برای مرور سعی نمائید کلمات کاملاً در ذهن ترسیم شود، نه فقط حفظ ظاهری باشد.
ط: در هنگام مرور نباید اضطراب، عجله، ترس و نگرانی بخود راه داد. حتی هنگام تحویل یا امتحان دادن نیز باید آرامش حفظ شود.
37. سن مناسب برای حفظ قرآن:
برای حفظ قرآن هیچ زمانی دیر نیست، بلکه در هر صورت و هر زمان مقدور انسان باید در صدد کسب این گونه توفیقات الهی برآید. پویا کردن حافظه و سپاسگزاری از نعمت‎های الهی، در پرتو بهره‎گیری از آن اعضاء در راستای علاقه فراوان معصومین ـ علیهم السّلام ـ و خدای متعال است و آن اینکه انسان حافظه خود را منور به کلمات الهی گرداند، قطعاً این کار موجب خرسندی سلولهای مغزی هم خواهد شد.
گرچه کلمات قرآنی از حروف الفبائی تشکیل شده که دیگر واژه‎ها از آنان ساخته می‎شود، ولی اعتقاد ما مسلمانان این است که براساس صریح آیات قرآن، اگر تمام مردم، بلکه جن و انس، جمع گردند، نمی‎توانند، مانند قرآن سوره یا آیه‎ای بیاورند. این خود یک ادعائی است که 14 قرن پیش، از سوی خدای متعال مطرح شده و هنوز کسی ادعا نکرده، مانند قرآن توانسته سوره یا آیه‎ای آورده باشد.
در عین حال این کلمات اعجازآور از همان حروفی تشکیل شده که برخی با آن حروف کلماتی می‎سازند که نه تنها اعجاز نیست بلکه لهو و لعب می‎باشد.
کوتاه سخن اینکه آغاز به حفظ قرآن در هیچ زمان دیر نیست و هیچ کلمه‎ای والاتر از قرآن نیست، ولی در عین حال که دارای اعجاز است، از یک روانی و سادگی برخوردار می‎باشد که برای همه مردم قابل درک است. به برکت انقلاب در جمهوری اسلامی ایران بارها شاهد حفظ قرآن توسط کودکان زیر 7 سال بوده‎ایم و بسیارند، نوجوانان، جوانان و حتی بزرگسالانی که در کمتر از یکسال موفق به حفظ قران شده‎اند.
38. حفظ آیات مشابه:
1. توجه کردن به سیر لفظی (ریتم و آهنگ) آیات.
2. دقّت در ترجمه آیات.
3. اگر چند آیه راجع به یک داستان در قرآن مطرح است، این مورد که در جای دیگر مشابه هست، به ذهن سپرده که مثلاً این جمله در آن سوره، فلان کلمه را دارد، ولی تفاوت آن هم این است.
4. تکرار بیشتر، همراه با دقت بیشتر،‌ در روابط آیات.
5. اگر آیات مشابه در یک سوره است برای اینکه جلو و دنبال خوانده نشود، حرف اوّل هر کدام را به هم متّصل کرده و یک کلمه‎ای از آن تولید کنید و آن کلمه را بخاطر بسپارید و طبق حروف، آن موارد مشابه را قرائت کنید.
6. اگر موارد مشابه در سوره مختلف است ترتیب سوره‎ها را در نظر گرفته و جاهای تفاوت دو یا چند آیه را به خاطر بسپارید.
7. آیات را حتماً با شماره حفظ کنید تا کمتر دچار اشکال گردید.
39. آنچه حافظه را تقویت می‎کند:
الف: عوامل بهداشتی
1. بوی خوش بکار بردن.
2. مسواک زدن.
3. استنشاق کردن.
4. حجامت کردن.
5. استراحت بین روز.
6. فضای مطالعه دارای هوائی باشد که از اکسیژن زیادی برخوردار باشد.
ب: عوامل مادی
1. مویز.
2. کندر.
3. سیب.
4. انار.
5. عسل.
6. پسته.
7. بادام.
8. خوردن حبوبات مخصوصاً عدس و ماش.
9. سرکه.
ج: عوامل معنوی
1. سحر خیزی.
2. پرهیزکاری.
3. اجتناب از محرمات و مکروهات و مشتبهات (خوردن، دیدن، شنیدن و…)
4. توسّل به حضرات معصومین ـ علیهم السّلام ـ .
5. تلاش.
6. احترام گذاردن به قرآن.
7. با وضو بودن.
8. نظم.
9. تمرکز.
10. تکرار، مرور در نوشتن، خواندن، شنیدن و…
11. تداعی.
12. شکر گذاری در آغاز و پایان کارهای قرآنی.
40. آفات حافظه:
گاه دیده شده، افرادی حافظ قرآن بوده، ولی از یاد برده‎اند. ممکن است عوامل مختلفی داشته باشد که در اینجا به برخی از آن امور می‎پردازیم:[1]
گناه کردن.
دروغ گفتن.
چشم چرانی.[2]
موسیقی گوش دادن.
خنده زیاد (مخصوصاً قهقهه).
کج ارضائی. ناخن جویدن.
خودارضایی
خوردن پس مانده موش.
غرور.
عصبانیت.
لجاجت.
مرور نکردن.
فعالیت‎های زیاد بدنی، فکری.
ضربات روحی.
برخی تصادفات.
یادگیری ناقص و ضعیف.
عدم آرامش روحی و فکری.
انتظار تشویق از دیگران.
رعایت نکردن امور معنوی.

[1] . توضیح بیشتر را در کتاب شیوه‎های موفقیت در تحصیل اثر دیگر نگارنده مطالعه نمائید.
[2] . برای توضیح بیشتر به کتاب چشم و نگاه اثر دیگر نگارنده مراجعه نمائید.
محمد حسین حقجو