چکیده

مؤلفه های اجتماعی، ساختار اجتماعی را می سازند که در هر حالت، ساختاری متفاوت بوده و ممکن است مثبت یا منفی باشند. یکی از مباحث جامعه شناسانه، شناخت این مؤلفه ها بوده است. نهج البلاغه ما را با این مؤلفه ها آشنا می سازد و لذا جمع آوری آنها در خور تأمل است.
به منظور دقت بیش تر در داده های پژوهش، جداولی تنظیم شده اند تا نکات، تفکیک شده و در مقوله های مناسب قرار بگیرند. بنابراین، عناوینی که در نظر گرفته می شوند عبارت اند از: ویژگی های منفی جامعه های گذشته، که از جمله آنها کینه، نفاق، جدایی، یاری نکردن به یکدیگر، گوناگونی سخن ها و دل ها، فقدان الفت، تحزّب و بریدن پیوندهای خویشاوندی می باشند.
این ویژگی ها دارای آثار اجتماعی و سیاسی خاصی هستند که باز هم از نهج البلاغه به دست داده می شوند؛ آثاری همچون تحت سلطه بودن، فقر، گمراهی، تضاد و زنده به گور کردن دختران.
علاوه بر عوامل تیره روزی جامعه های گذشته دورتر، نهج البلاغه به وضع نامناسب عرب قبل از بعثت نیز پرداخته است. در مجموع برخی از ویژگی های آن عبارت اند از: تفاوت خواست ها، تعدد کیش ها، بت پرستی، پیروزی جور و نزاع.
همچنین ویژگی های منفی جامعه معاصر علی علیه السلام مورد کنکاش قرار گرفته است و عناوین چندی به دست آمده که برخی از آنها به قرار ذیل است: بدعت در دین، فراموشی سنت، بیگانگی با اسلام، فراموشی احکام دین، عدم دفاع از حق، گوشه نشینی مؤمنان، حکمفرمایی به ظاهر مؤمنان، فساد و گویندگان بی کردار.
نهج البلاغه خصایصی را نیز درباره جامعه های آینده آورده است که تعدادی از آنها چنین اند: بدعت، مغرور کردن مردم به نام اسلام، عدم تشخیص حلال از حرام، سخت شدن کسب درآمد حلال و بالعکس، آمیخته شدن رای درست و نادرست، چیرگی تردید بر دل، انفاق از درآمد حرام، سوگند نابجا، گمنامی مؤمنان واقعی، ارج نهادن سخن چینان، شیوع قتل و خونریزی، جدایی مردم از دین، فراموشی کتاب خدا، ناشناختگی معروف، رواج منکر و گمراهی مردم.
در مجموع، ویژگی جوامع نکوهیده در چند بُعد ذهنی و فرهنگی، تعاملات اجتماعی، عاطفه جمعی و سرانجام تمایزات پایگاهی مورد توجه قرار گرفته است.

مقدمه

جامعه های بشری ابعاد و مولفه های گوناگونی دارند که هر کدام می تواند تنوع داشته باشد و از جامعه ای به جامعه دیگر یا در یک جامعه از زمانی به زمان دیگر تغییر کند. این ابعاد و مولفه ها با ویژگی های قابل تغییرشان شاکله و ساختار اجتماعی را می سازند که آثار آن در هر حالتِ ساختاری، متفاوت است: آثار مثبت و آثار منفی.
شناخت بعدهای اصلی تر و تشخیص مؤلفه های مؤثرتر و درک ویژگی های کارکردی یا کژکارکردی حالات قابل تغییر این مؤلفه ها و ابعاد و مشخص کردن آثار رتبه اول و رتبه های دیگر این پدیده ها موضوع مهم تفکر اجتماعی و جامعه شناسی بوده است و خواهد بود.
با مطالعه نهج البلاغه به حجم قابل توجهی از این گونه مطالب بر می خوریم که جمع آوری و دسته بندی و تنظیم آن ثمره قابل ارجی برای اندیشه اجتماعی دارد. این مقاله بنا دارد نتایج یک تحقیق درباره ویژگی های کژکارکردی جوامع نکوهیده و برخی آثار منفی آن- در نهج البلاغه- را ارایه دهد.

جوامع نکوهیده در نهج البلاغه

جوامعی که در نهج البلاغه مورد نکوهش قرار گرفته اند متفاوتند:
1- جامعه های گذشته که اغلب در قرآن نکوهش شده اند یا از هلاک آنها خبری شده است، 2- جامعه های عرب جاهلی، 3- جامعه معاصر علی علیه السلام، 4- جامعه هایی در آینده که علی علیه السلام درباره آنها پیش بینی یا پیش گویی کرده است.

روش تحقیق

در این پژوهش با توجه به نکته ای که در آغاز مقاله مطرح شد نکوهش ها درباره جوامع مورد توجه قرار گرفت و موارد آن جمع آوری شد. برای تفهیم و تفسیر دقیق داده ها، برای هر متن مرتبط با موضوع پژوهش جدول خاصی تهیه شد تا همه نکات متن را تفکیک کرده و در مقوله مناسب قرار دهد. در اینجا نمونه ای از متن و قرار داده شدن آن در جدول مربوط ارایه می گردد:
«گاه پیامبر پیشین نام پیامبر پس از خود را شنفته، و گاه وصف پیامبر پسین را به امت خویش گفته. زمان اینچنین گذری شد و روزگار سپری. پدران رفتند و پسران جای آنان را گرفتند تا آنکه خدای سبحان محمد صلی الله علیه و آله را پیامبری داد تا دور رسالت را به پایان رساند و وعده حق را به وفا مقرون گرداند، طومار نبوت او به مهر پیامبران ممهور، و نشانه های او در کتاب آنان مذکور، و مقدم او بر همه مبارک و موجب سرور. حالی که مردم زمین هر دسته به کیشی گردن نهاده بودند، و هرگروه پی خواهشی افتاده، و در خدمت آئینی ایستاده. یا خدا را همانند آفریدگان دانسته، یا صفتی که سزای او نیست بدو بسته، یا به بتی پیوسته و از خدا گسسته. پروردگار آنان را بدو از گمراهی به رستگاری کشاند و از تاریکی نادانی رهاند.» (1)

نتایج تحقیق

به نظر رسید داده های جمع آوری شده را می توان بر اساس انتساب به نوع جامعه مورد نکوهش دسته بندی کرد. انواع جوامع نکوهش شده همان بود که با عنوان «جوامع نکوهیده در نهج البلاغه» ارایه شد. در اینجا ویژگی های مورد نکوهش جوامع به تفکیک یاد شده ارایه می شود:

1- ویژگی های منفی جامعه های گذشته

علی علیه السلام عوامل تیره روزی اقوام گذشته را برشمرده است و آنرا مایه عبرت و درس آموزی دانسته است. برای رعایت اختصار گزیده ای از آن را نقل می کنیم:
و بپرهیزید از آنچه فرود آمد بر امتهای پیشین، از کیفرهایی که دیدند بر کردارهای ناشایست و رفتارها که کردند و نبایست. پس نیک و بد احوالشان را به یاد آرید و خود را از همانند شدن به آنان برحذر دارید… و چون به چشم خود دیدید- و در خوشبختی و بدبختی اندیشیدید- آن را عهده دار شوید که عزیزشان گرداند و دشمنان را از سرشان راند، و زمان بی گزندیشان را به درازا کشاند و با عافیت از نعمت برخوردار و پیوند رشته بزرگواری با آنان استوار. و آن از پراکندگی دوری نمودن بود و به سازواری روی آوردن و یکدیگر را بدان برانگیختن و سفارش کردن، و بپرهیزید از هر کار که پشت آنان را شکست و نیروشان را گسست، چون، کینه هم در دل داشتن و تخم نفاق در سینه کاشتن و از هم بریدن، و دست از یاری یکدیگر کشیدن… و در احوال گذشتگان پیش از خود بنگرید، مردمی که با ایمان بودند چسان بسر بردند؟ و چگونه آنان را آزمودند؟» «پس بنگرید… آیا مهتران سراسر زمین نبودند، و بر جهان پادشاهی نمی نمودند؟ پس بنگرید که پایان کارشان به کجا کشید، چون میانشان جدایی افتاد، و الفت به پراکندگی انجامید و سخنها و دلهاشان گونه گون گردید. از هم جدا شدند، و به حزبها گرائیدند، و خدا لباس کرامت خود را از تنشان برون آورد، و نعمت فراخ خویش را از دستشان به در کرد، و داستان آنان میان شما ماند، و آن را برای پند گیرنده عبرت گرداند… در کار آنان بیندیشید، و روزگاری که پراکنده بودند، و از هم جدا، و کسراها و قیصرها بر آنان پادشا… آنان را واگذاشتند مستمند درویش، چراننده اشتران پشت ریش. پست ترین جایهاشان خانه، و خشکترین بیابانشان جای قرار و کاشانه. نه-به سوی حق- دعوتی، تا بدان روی آرند، و خود را- از گمراهی- بازدارند، دستها به خلاف هم در کار، جمعیت پراکنده، در بلای سخت و تیه نادانی دست و پا زننده، از زنده به گور کردن دختران، و پرستیدن بتان و بریدن پیوند خویشان و یکدیگر را غارت کنان.» (2)
و در جای دیگری فرمود: «آنان که پیش از شما بودند تباه گردیدند، چون حق مردم را ندادند تا آن را به رشوت خریدند و به راه باطلشان بردند، و آنان پیرو آن گردیدند.» (3)
با دقت در مطالب یاد شده، ویژگی های مورد نکوهش و عوامل انحطاط مشخص می شود که عبارتند از: 1- کینه هم در دل داشتن، 2- تخم نفاق در سینه کاشتن، 3- از هم بریدن و میانشان جدایی افتادن، 4- دست از یاری یکدیگر کشیدن، 5- گونه گون شدن سخنها و دلهاشان، 6- تبدیل الفت به پراکندگی، 7- گراییدن به حزبها، 8- بریدن پیوندهای خویشاوندی، 9- یکدیگر را غارت کردن، 10- حق مردم را ندادن.
در ادامه، علی علیه السلام آثار اجتماعی و سیاسی این ویژگی ها را متذکر می شود که این آثار نیز ویژگی های نکوهیده ای است:
روزگاری که پراکنده بودند، و از هم جدا، و کسراها و قیصرها بر آنان پادشا… آنان را واگذاشتند مستمند درویش، چراننده اشتران پشت ریش. پست ترین جایهاشان خانه، و خشکترین بیابانشان جای قرار و کاشانه. نه -به سوی حق- دعوتی، تا بدان روی آرند، و خود را- از گمراهی- بازدارند، دستها به خلاف هم در کار، جمعیت پراکنده، در بلای سخت و تیه نادانی دست و پا زننده، از زنده به گور کردن دختران، و پرستیدن بتان و بریدن پیوند خویشان و یکدیگر را غارت کنان.»
این آثار- به اختصار-عبارتند از: تحت سلطه بودن، فقر، گمراهی، نادانی، بت پرستی، به خلاف هم کار کردن، بریدن پیوندهای خویشاوندی، غارت یکدیگر و زنده به گور کردن دختران.

2- ویژگی های منفی جامعه عرب جاهلی

علی علیه السلام علاوه بر توجه به عوامل تیره روزی اقوام گذشته دورتر، به وضع نامناسب عرب قبل از بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز پرداخته است که- بطور مختصر- گزیده ای از آن نقل می کنیم:
«گاه پیامبر پیشین نام پیامبر پس از خود را شنفته، و گاه وصف پیامبر پسین را به امت خویش گفته. زمان اینچنین گذری شد، و روزگار سپری. پدران رفتند و پسران جای آنان را گرفتند تا آنکه خدای سبحان محمد صلی الله علیه و آله را پیامبری داد تا دور رسالت را به پایان رساند و وعده حق را به وفا مقرون گرداند، طومار نبوت او به مهر پیامبران ممهور، و نشانه های او در کتاب آنان مذکور، و مقدم او بر همه مبارک و موجب سرور. حالی که مردم زمین هر دسته به کیشی گردن نهاده بودند، و هرگروه پی خواهشی افتاده، و در خدمت آیینی ایستاده. یا خدا را همانند آفریدگان دانسته، یا صفتی که سزای او نیست بدو بسته، یا به بتی پیوسته و از خدا گسسته. پروردگار آنان را بدو از گمراهی به رستگاری کشاند و از تاریکی نادانی رهاند.» (4)
«با نور- اسلام- به پیامبری اش گماشت، و در گزینش، او را مقدم داشت. رخنه ها را بدو بست و به نیروی او پیروزی جور را درهم شکست. سختیها را بدو خوار ساخت و ناهمواریها را بدو هموار ساخت، تا گواهی ها را از چپ و راست پراکند و بپرداخت.» (5)
«آنچه را بدو فرمودند آشکار گرداند، و پیامهای پروردگارش را رساند. پس خدا بدو شکستها را بست، و گشادیها را به هم پیوست. و خویشاوندان را که دشمن بودند بدو، با هم مهربان ساخت از آن پس که دشمنی سینه هایشان را پر کرده بود، و کینه های افروخته دلهاشان را می گداخت.» (6)
«دلهای نیکوکاران به سوی او گردیده. دیده ها در پی او دویده. کینه ها را بدو نهفت و خونها به برکت او بخفت. مؤمنان را بدو برادران هم کیش ساخت، و جمع کافران را پریش، خواران را بدو ارجمند ساخت و سالار و عزیزان را بدو خوار. گفتار او ترجمان هر مشکل است و خاموشی او زبانی گویا برای اهل دل.» (7)
با دقت در مطلب یاد شده، ویژگی های مورد نکوهش در جامعه عرب جاهلی عبارتند از: 1- تفاوت خواسته ها، 2- تعدد کیش ها، 3- بت پرستی، 4- گمراهی، 5- نادانی، 6- پیروزی جور، 7- سختی ها و ناهمواریها، 8- کینه و دشمنی بین خویشاوندان، 9- نزاع و خونریزی.
می توان از مجموع ویژگی های نکوهیده جوامع پیشین، در کلام علی علیه السلام فهرستی ارایه داد: 1- تفاوت خواسته ها، 2- گونه گون شدن سخنها و دلها، 3- تعدد کیشها، 4- بت پرستی، 5- گمراهی، 6- نادانی، 7- بی عدالتی و ستمکاری، 8-نفاق و دورویی، 9- جدایی و پراکندگی، 10- گراییدن به حزبها، 11- نبودن دوستی و مودت در بین مردم، 12- یاری نکردن مردم با یکدیگر، 13- بریدن پیوندهای خویشاوندی، 14- کینه و دشمنی بین خویشاوندان، 15- فقر، 16- حق مردم را ندادن، 17- غارت کردن یکدیگر، 18-نزاغ و خونریزی، 19- زنده به گور کردن دختران، 20- تحت سلطه بودن، 21- نداشتن حکومتی قوی برای دفع ستم و سلطه دیگران.

پی نوشت ها :

1- خطبه1، ص6.
2- خطبه 192، ص 219.
3- کلام 79، ص 359.
4- خطبه1؛ ص 6.
5- خطبه 213؛ ص 246.
6- خطبه 231؛ ص 264.
7- خطبه 96، ص 88.