نویسنده: قدسیه سادات هاشمی

مقدمه

نهج البلاغه پس از قرآن کریم، ممتازترین کتاب است که جز علی بن ابی طالب (ع)بشر دیگری نمی توانست آن را بر زبان جاری سازد. این کتاب، دایره المعارفی است که همه افراد بشر از هر گروهی می توانند از آن بهره گیرند.
این اثر ارزشمند به همت عالم بزرگوار، «سید رضی» جمع آوری شد. وی فصیح ترین کلمات امام علی(ع) را از میان کتاب های دیگر، گلچین کرد و در این کتاب گرد آورد.

سید رضی کیست؟

سال 359 ق. در بغداد و در منزل ابواحمد حسین بن موسی، کودکی چشم به جهان گشود که او را محمد نام گذاردند و بعدها مشهور به شریف رضی(1) و با لقب های ذوالثمانین و ذوالحسبین(2) معروف شد. او از طرف پدر با پنج واسطه به امام موسی کاظم (ع)متصل و از جانب مادر نیز به امام سجاد(ع) منسوب بود. سید رضی از شاگردان شیخ مفید است. صاحب روضات(3) می نویسد:
شبی، شیخ مفید در خواب دید که حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام)دست امام حسن و امام حسین (ع)را گرفته اند و به جلسه درس او وارد شدند و به شیخ فرمودند:
«یا شیخ! علمهما الفقه؛ ای دانشمند! این دو را فقه بیاموز».
او پس از بیداری، از خواب خود متحیر بود که مرا چه رسد که به آن بزرگواران درس فقه آموزم!؟ پس از مدتی مشاهده می نماید بانویی به نام سیده فاطمه در حالی که دست دو فرزند خود ( سید رضی و سید مرتضی) را گرفته، به محضر استاد آمد و همان جمله حضرت زهرا(علیها السلام) را به شیخ مفید گفت. شیخ با شنیدن آن جمله که در خواب بیان شده بود، اشک در چشمانش حلقه می زند و به احترام آنان از جا برمی خیزد و سپس خواب خویش را برای آنها بازگو می کند.
سید رضی در 21 سالگی 380ق. سرپرستی طالبیین، امارت کاروان های حج در مملکت اسلامی و نظارت امور حسبیه را به عهده داشت. بهاء الدوله، تمام امور طالبیین را در تمام بلاد اسلامی در سال 403ق. به عهده او گذاشت و او « نقیب النقباء» خوانده شد. گفته اند از میان اهل بیت پیامبر(ص) جز امام رضا(ع)دیگری این منصب را نیافته است.(4)

مقام سید رضی

سخنانی که درباره شریف رضی گفته اند(5)، می تواند ما را با گوشه ای از شخصیت او آشنا سازد.
1. ثعالبی در کتاب یتیمه الدهر چنین می گوید:
«او امروز روشنفکرترین فرزندان زمان و نجیب ترین سادات عراقی است. در عین دارا بودن فخر و شرافت خانوادگی، مزین به ادبی طاهر و فضلی آشکار و بهره ای وافر از تمامی محاسن و نیکویی هاست.
باید گفت او در شعر، از تمامی شعرای طالبیین پیشگام تر است و اگر گفته شود از تمام شعرای قریش نیز مقدم است، چندان بعید نیست.»(6)
2. ابن جوزی می گوید:
«شریف رضی نقیب طالبیین در بغداد بود، قرآن را در مدت کوتاهی، پس از آنکه سی سال از عمرش گذشته بود، حفظ کرد. در فقه و احکام، قوی و نیرومند بود. او دانشمندی فاضل، شاعری آگاه و بلند همت، عفیف و با ایمان بود»(7).
3. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود بعد از یادآوری حافظ قرآن و فقیه بودن سیدرضی، می گوید:
«او دانشمندی ادیب و شاعری روشنفکر بود، در شعر و کاربرد تعابیر زیبا و معانی و … قوی و نیرومند بود. به هرکدام از فنون شعر و سخن می پرداخت، افراد را در شگفتی قرار می داد. در عین حال نویسنده ای بزرگ، مردی عفیف، شریف النفس، بلند همت، سخت پایبند
به دستورهای دینی و قوانین آن بود و از احدی هدیه نمی پذیرفت.»(8)
4. باخزری در کتاب دمیه القصر می گوید:«در میان پیشوایان و بزرگان، صدر مجلس، جای شریف رضی بود و من هرگاه بخواهم او را بستایم، به کسی می مانم که به خورشید بگوید: چه پر نوری! او در شعر، در قله افتخار قرار داشت.»(9)
و در یک کلام، بزرگ منشی و شخصیت والای سید رضی از همان اوان کودکی برای افراد بصیر، آشکار بود.

خاندان

پدر او، حسین بن موسی، از طرف بهاء الدوله دیلمی به « طاهر اوحد ذوالمناقب» ملقب گردید. وی بزرگ نقبای آل ابی طالب و امیر الحاج و مردی با عظمت بود. او نزد خلفای عباسی و پادشاهان آل بویه و آل حمدان با جلالت قدر و کمال مهابت می زیست و به عقد صلح و میانجی گری و تنظیم امور رعایا و آسایش آنان می پرداخت.
جد مادری او، حسین بن احمد، معروف به « ناصر کبیر» یا « ناصرحق» بود که در زمان خلافت مقتدر عباسی در مازندران، قیام کرد و به جنگ با سامانیان پرداخت و سرانجام بر بلاد دیلم مسلط شد و بیشتر مردم مازندران را مسلمان گردانید. مادر سید رضی(سیده فاطمه) خود بانویی عالم و فاضل بود. که با چند واسطه به امیرمؤمنان(ع) می رسید. سید رضی درباره مادرش گفته است:

لو کان مثلک کلُ امٍّ برّه
غنی البنون بها عن الآباء(10)

«اگر همه مادران مثل تو با فضیلت بودند، فرزندان از وجود پدر بی نیاز می شدند.»
شیخ مفید، «احکام النساء» را به درخواست مادر سید رضی تألیف کرد. او در آغاز کتابش می نویسد:
«من از سیده جلیله فاضله( ادام الله اعزازها) اطلاع یافتم که مایل به تدوین کتابی است مشتمل بر همه احکامی که مکلفین محتاج به آن می باشند و مخصوصاً زن ها باید بدانند. او ( ادام الله توفیقها) علاقه خود را برای تألیف این کتاب به من اطلاع داده است.»(11)

تألیفات

1. نهج البلاغه: این کتاب پس از قرآن و سخنان پیامبر(ص) از بهترین کتب اسلامی و مشهور به « آخ القرآن»، و مشتمل بر بسیاری از سخنان و نامه ها و کلمات کوتاه و حکیمانه امام علی (ع)است.
امام علی(ع) در تمام دوران زندگی پربار و نورانی خود، سعی در هدایت دل ها و مغزها به سوی حقیقت و انسانیت و راه روشن الهی داشت. آن حضرت در هر فرصت مناسبی، با سخنرانی های اخلاقی و سیاسی و با نوشتن نامه های حکمت آمیز، به ارزش های اخلاقی و انسانی اشاره می فرمود و راه و رسم زندگی سالم و صحیح را به بشر معرفی می کرد.
«نهج البلاغه» کتاب زندگی، کتاب اخلاق و رستگاری، کتاب سیاست و کشورداری و کتاب تکامل است. این کتاب که با تلاش و زحمت و هنر بی مانند علامه سیدرضی در سال 400ق. تدوین شد، دارای سه فصل جداگانه است:(12)
اول) خطبه ها یا سخنرانی های امام علی(ع)(239 خطبه)؛
دوم) کتب یا نامه های سیاسی، اخلاقی و نظامی آن ابرمرد تاریخ( 79 نامه)؛
سوم) قصار الحکم یا کلمات کوتاه و حکمت آمیز( 480 حکمت)؛
«نهج»؛ یعنی راه و روش و «بلاغت» به معنای کلام رسا، گویا و روشن است. بنابراین « نهج البلاغه»، یعنی راه و رسم زیبا و رسا سخن گفتن.
فصاحت و بلاغت، یکی از هنرهای با ارزش ادبی است و نهج البلاغه پس از قرآن کریم، از این نظر بی مانند است. تمام دانشمندان جهان، مسلمان و غیرمسلمان، شیعه و اهل سنت، به این حقیقت اعتراف کرده اند.(13)
تألیفات دیگر سید رضی، عبارت است از:
2. خصائص الائمه؛
3. مجارات آثار النبویه؛
4. تلخیص البیان عن مجاز القرآن؛
5. حقائق التأویل فی متشابه التنزیل؛
6. معانی القرآن؛
7. نامه های علمی؛
8. زندگی پدرش؛
9. دیوان شعر؛
10. و کتاب های دیگر.

استادان

برخی از استادان سیدرضی عبارت اند از:
ابوعلی محمد بن محمد نعمان، مشهور به « شیخ مفید»(م 413ق.)؛ ابواسحاق ابراهیم بن احمد طبری(م 393ق.)؛ ابوعلی فارسی(م377ق)؛ ابوسعید سیرافی(م 368)؛ عبدالرحیم بن نباته(م 374)؛ ابوالحسن علی بن عیسی (م 420ق)؛ ابوعبدالله مرزبانی(م 384ق)؛ ابومحمد هارون تعلکبری( م 385ق)؛ قاضی عبدالجبار بغدادی.( 14)

وفات

سید رضی در 47 سالگی( ششم محرم 406ق) و در بغداد رحلت کرد. سید مرتضی، که او نیز دانشمند جلیل القدر است، به قدری از این مصیبت، اندوهناک بود که فرمود:
«طاقت دیدار جسد برادرم را ندارم، دیگری بر او نماز بخواند.»(15)
شریف رضی با وجود سن کم، خدمات بسیار ارزنده ای به جهان اسلام کرد. درگذشت ناگهانی او چنان شوری در دل ها افکند که تمام وزیران، اشراف، فقها و قضات سنی و شیعه با پای برهنه به در خانه اش آمدند. فخرالملک، وزیر دانشمند بهاء الدوله دیلمی، بر جنازه سید رضی نماز گزارد. بدن مطهر او را در خانه اش دفن کردند و بعدها به کربلا انتقال دادند و در جنب مرقد جدش « ابراهیم مجاب» مدفون ساختند.(16)

پی نوشت ها :

1. ر.ک: شرح موضوعی نهج البلاغه، دکتر محمد حسین مشایخی فریدنی، تلخیص: محمد علی خواجه پیری، چاپ سازمان دانشگاه آزاد اسلامی، چ1، 1378ش.
2. همان؛ مآخذ شناسی نهج البلاغه سیره و اندیشه امام علی(ع)، سید حمید مطهری، ص 9، دبیرخانه مجمع گروه های معارف اسلامی، چ1، 1379ش.
3.روضات الجنات، به نقل از دانستنی های نهج البلاغه، مصطفی اسرار، ص 22، انتشارات محیا، 1376ش؛ ترجمه و شرح نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص9، انتشارات فقیه.
4. ر.ک: مقدمه « شرح موضوعی نهج البلاغه».
5. روحیات بلند او را می توان در کتابی که علامه شیخ عبدالحسین حلی به عنوان مقدمه ای در جزء پنجم تفسیر خود، نوشته و نیز در «عبقریه الرضی» تألیف زکی مبارک، مطالعه کرد. علامه شیخ محمد رضا کاشف الغطاء نیز در این زمینه، کتابی نوشته است.
6. شرح موضوعی نهج البلاغه.
7. همان.
8. همان.
9. همان.
10. ترجمه روان نهج البلاغه، سید کاظم ارفع، ص 12، فیض کاشانی، چ1، 1379ش.
11. مأخذ شناسی نهج البلاغه سیره و اندیشه امام علی(ع)، ص 10.
12. ارزش های اخلاقی در نهج البلاغه، دفتر نشر امام علی(ع)، ص 8، اداره کل امور فرهنگی و هنری با همکاری انتشارات تربیت. کتاب المعجم المفهرس، تعداد خطبه ها را 241 مورد ذکر کرده است.
13. دکتر سید جعفر شهیدی، در ترجمه نهج البلاغه خود می گوید:
در میان نام هزاران کتاب که نویسندگان بر نوشته خود نهاده اند، هیچ نامی چون نهج البلاغه با محتوای کتاب منطبق نیست و می توان گفت: این نام، از عالم غیب به دل روشن شریف رضی افاضه گردیده است که « الأسماء تنزل من السماء». راه سخن رسا گفتن را در این مجموعه باید یافت.
14. ر.ک: شرح موضوعی نهج البلاغه، مقدمه؛ گلشن ابرار، گروهی از نویسندگان پژوهشکده باقرالعلوم، ج1، ص 44-52؛ نشر معروف، قم، چ3، 1385ش.
15. دانستنی های نهج البلاغه، ص 25.
16. مأخذشناسی نهج البلاغه سیره و اندیشه امام علی(ع)، ص 12.

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره 77.