ابن اسحاق بر خلاف واقدی که سریّه های «حَمْزه» و «عُبَیْده بن حارث» و «سَعْد بن أبی وَقّاص» را در سال اوّل هجرت نوشته است[1]، می گوید: رسول خدا در سنّ پنجاه و سه سالگی، سیزده سال بعد از بعثت، روز دوشنبه دوازدهم رَبیع الأوّل نزدیک ظهر وارد مدینه شد و بقیّه ماه ربیع الأوّل، ربیع الآخر، دو جُمادی ـ رَجب، شَعْبان، رَمَضان، شوّال، ذی القعده، ذی الحجّه و محرّم را همچنان بدون پیش آمد جنگی در مدینه گذراند و در ماه صفر سال دوم، دوازده ماه پس از ورود به مدینه برای جنگ بیرون رفت[2].
شمار غزوه های رسول خدا ـ‌ صلّی الله علیه وآله ـ
مَسْعودی می نویسد: غَزْوَه هائی که رسول خدا خود همراه سپاه اسلام بود 26 غَزْوَه است و برخی آن را 27 غَزْوَه نوشته اند، جهت اختلاف آن است که دسته اول بازگشت رسول خدا را از «خَیْبَر» به «وادی القُرَی» با غَزْوه خَیْبَر یکی دانسته اند.
اما دسته دوم، غَزْوَه «خَیْبَر» و غزوه «وادی القُرَی» را دو غَزْوَه شمرده اند. لیکن ابن اسحاق که نامی از «وادی القُرَی» بعد از «خَیْبر» نمی برد، نیز غَزْوَه های رسول خدا را 27 غَزْوَه می گوید و «عَمْرَه القَضاء» را جزء غَزَوات می شمارد[3].
نام و ترتیب تاریخی غزوه های رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ
1- غَزْوَه «وَدّان» معروف به غَزْوَه «أبْواء» ـ ماه صفر سال دوّم.
2- غَزْوَه «بُواط» در ناحیه «رَضْوَی» ـ ربیع الاول سال دوّم.
3- غَزْوَه «عُشَیْره» از «بَطْن یَنْبُع» ـ جمادی الأولی سال دوّم.
4- غَزْوَه «بَدْر أُولَی» یعنی: غَزْوَه «سَفَوان» ـ جُمادی الآخِره سال دوّم.
5- غَزْوَه «بَدْر کُبْرَی» ـ 17 رمضان سال دوّم.
6- غَزْوَه بَنی «سُلَیْم» تا سرزمین «کُدْر» ـ شوّال سال دوّم.
7- غَزْوَه «بَنی قَیْنُقاع»[4] ـ شوّال سال دوّم.
8- غَزْوَه «سَویق» تا سرزمین «قَرْقَرَه الْکُدْر» ـ ذی الحجّه سال دوّم.
9- غَزْوَه «غَطَفان» یعنی: غَزْوَه «ذی أمَرّ» در سرزمین نَجْد ـ محرّم سال سوّم.
10- غَزْوَه «بُحْران» که معدِنی است در حجاز، در ناحیه «فُرْع» ـ رَبیع الاخر سال سوّم.
11- غَزْوَه «أُحُد» ـ شوّال سال سوّم.
12- غَزْوَه «حَمْراء الأَسَد» ـ شوّال سال سوّم.
13- غَزْوَه «بَنی نَصیر» ـ ربیع الأَوّل سال چهارم.
14- غَزْوَه «ذات الرِّقاع» در سرزمین «نَخْل» ـ جُمادی الأولی سال چهارم.
15- غَزْوَه «بَدْر آخِره»، «بَدْرالْوَعْد»، «بَدْر الصَّفراء» ـ شَعْبان سال چهارم.
16- غَزْوَه «دُومَه الْجَنْدَل» رَبیع الأوّل سال پنچم.
17- غَزْوَه «خَنْدق»، «أحْزاب» ـ شوّال سال پنجم.
18- غَزْوَه «بَنی قُرَیْظَه» ـ ذی قِعده و ذی حِجّه سال پنجم.
19- غَزْوَه «بَنی لِحْیان»، غَزْوَه «عُسفْان» بر سر طائفه «هُذیَل» جُمادَی الأولی سال ششم.
20- غَزْوَه «ذی قَرَد»، غَزْوَه «غابه»، غَزْوَه «فَزَع» ـ جُمادَی الأُولی سال ششم.
21- غَزْوَه «بَنی المُصْطَلِق»، غَزْوَه «مُرَیْسیع» بر سر خُزاعه ـ شَعْبان سال ششم.
22- غَزْوَه «حَدَیْبِیَه» ـ ذی قعده سال ششم.
23- غَزْوَه «خَیْبَر» ـ محرّم سال هفتم.
«عُمْرَهُ القضاء» ـ ی قِعده سال هفتم.
24- غَزْوَه «فَتْح مکّه» ـ رَمَضان سال هفتم.
25- غَزْوَه «حُنَیْن» ـ شوّال سال هشتم.
26- غَزْوَه «طائف» ـ شوّال سال هشتم.
27- غَزْوَه «تَبوک» ـ رَجَب سال نهم.
ابن اسحاق درسیره و طبرسی در إعلام الوَرَی می نویسد: کار رسول خدا در غَزْوَه های:بَدْر، أُحُد، خَنْدَق، قَرَیْظَه، مُصْطَلِق، خَیْبَر، فَتْح، حُنَیْن و طائف با دشمن به جنگ کشید. اما مَسْعودی به جای «مُصْطَلِق»، «تَبُوک» را نوشته است.
شماره «سریّه های رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ »
ابن اسحاق می گوید: بَعثْها و سَرِیّه های رسول خدا سی و هشت بَعْث یا سرِیّه بود. مسعودی از جمعی سی و پنج بَعْث و سَرِیّه و از طَبَری چهل و هشت سَرِیّه و از بعضی شصت و شش سَرِیّه و بَعْث نقل می کند. طبرسی در إعلام الوَرَی سی و شش سَرِیّه می نویسد.
نام و ترتیب تاریخی سریّه های رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ
نام و ترتیب سَرِیّه ها بر حسب آن که نگارنده بر آنها دست یافته به قرار زیر است:
1- سَرِیّه «حَمْزَه بن عَبْدالمُطَّلب» به ساحل دریا، در ناحیه «عیص» ـ سال دوم بعد از غَزْوَه أبَواء.
2- سَرِیّه «عُبَیْدَه بن حارث بن مُطّلب» به پایینتر از «ثَنِیَّه ا لْمَرًه» ـ سال دوم بعد از غَزْوَه أبْواء[5].
3- سَرِیّه «سَعْد بن أبی وَقّاص» به «خَرّار» آبگاهی در «جُحْفه» ـ بعد از سَرِیْه حَمْزَه، سال دوم.
4- سَرِیّه «عَبْدالله بن جَحْش» به «نَخْله» ـ در ماه رجب، بعد از بَدْر أُولی.
5- سَرِیّه «عُمَیْربن عَدِیّ»[6] برای کشتن «عَصْماء» دختر «مَرْوان» ـ رَمَضان سال دوم.
6- سَرِیّه «سالم بن عُمَیْر» برای کشتن «أبی عَفَک» ـ شوّال سال دوم.
7- سَرِیّه «مُحَمّّدبن مَسْلَمه» برای کشتن «کَعْب بن أشْرَف» ـ ربیع الأول سال سوم.
8- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «قَرَده» ـ جُمادَی الآخره سال سوم.
9- سَرِیّه «مَرْثَد بن أبی مَرْثَد غَنَوی»: سَرِیّه «رجیع» ـ صفر سال چهارم[7].
10- سَرِیّه «مُنذرِبن عُمْرو»: سَرِیّه «بئرمَعونَه» ـ صفر سال چهارم[8].
11- سَرِیّه «أبوسَلَمه بن عبدالأَسَد» به سرزمین «قَطَن» ـ محرّم سال چهارم.
12- سَرِیّه «عبدالله بن أُنَیْس» جُهَنی برای کشتن «سُفْیان بن خالد بن نُبَیْح هُذَلی لِحْیانی» ـ محرّم سال چهارم.
13- سَرِیّه «عَمْرو بن أُمیَّه ضَمْری» و «سَلَمه بن أسْلَم بن حَریش» به مکّه بر سر «أبوسُفْیان» ـ سال چهارم[9].
14- سَرِیّه «أبوعُبْیده بن جَراح» به «سِیف الْبَحْر» ـ ذی الحجّه سال پنجم[10].
15- سَرِیّه «عبدالله بن عَتیک» برای کشتن «أبورافع سَسّلام بن أبی الحُقَیْق» رَمَضان سال ششم.
16- سَرِیّه «مُحَمَّد بن مَسْلَمه» به «قُرَطاء»[11] بر سر «بَنی بَکْربن کِلاب» محرّم سال ششم.
17- سَرِیّه «عًمربن خَطّاب» از غَزْوَه لِحْیان بر سر «قاره ـ ربیع الأوّل سال ششم.
18- سَرِیّه «هِلال بن حارث مُزَنی» از غَزْوَه لِحْیان بر سر «بَنی مالک بن فِهْر» ـ رَبیع الأوّل سال ششم.
19- سَرِیّه «بِشر بن سُوَیْد جُهنی» از غَزْوَه لِحْیان بر سر «بنی حارث بن کِنانه» ـ رَبیع الأوّل سال ششم.
20- سَرِیّه «سَعْد بن عُباده جُهَنی به غَمیم ـ رَبیع الأوّل سال ششم.
21- سَرِیّه «عُکّاشه بن مِحْصَن أسِدی» تا «غَمْر» آبگاهی از بَنی أسد ـ رَبیع الأوّل سال ششم.
22- سَرِیّه «مُحَمَّد بن مَسْلَمَه» به «ذی القَصِّه» بر سر «بَنی ثَعْلَبه» و «بَنی عُوال» ـ رَبیع الاخر[12] سال ششم.
23- أبوعُبَیْده بن جَرّاح» به «ذی القَصَّه» بر سر بَنی ثَعْلَبَه و بَنی عُوال ـ رَبیع الآخر سال ششم.
24- سَرِیّه «أبوعُبَیْده بن جَرّاح» به «ذی القَصّه» در راه عراق[13] ـ ربیع الآخر سال ششم.
25- زَیْد بن حارثه» به «جَموم»: سرزمین «بَنی سُلَیْم»[14] ـ‌رَبیع الآخر سال ششم.
26- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به عِیض ـ جُمادَی الأُولَی سال ششم.
27- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «طَرَف»[15]ـ جُمادَی الآخره سال ششم.
28- سَرِیّه «زَیْدبن حارثه» به «حِسْمَی» بر سر جُذام ـ جُمادی الآخِره سال ششم.
29- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «مَدْین»[16].
30- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «وادی القُرَی» بر سر «أُمّ قِرْفه» ـ رَجَب سال ششم.
31- سَرِیّه «علیّ بن أبی طالب» به ‏«فَدَک» بر سر «سَعْد بن بَکْر» ـ شَعْبان سال ششم.
32- سَرِیّه «عَبْدالرّحمن بن عَوْف» به «دُومه الجَنْدَل» بر سر «بَنی کَلْب» ـ شَعْبان سال ششم.
33- سَرِیّه «أبوعَبَیْده بن جَرّاح» به دو کوه «أجَأ» و «سَلْمَی»[17].
34- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «وادی القُرَی» ـ رَمَضان سال ششم.
35- سَرِیّه «عبدالله بن رَواحه» به «خَیْبَر»[18].
36- سَرِیّه «عبدالله بن رَواحه» به «خَیْبَر» بر سر «یُسَیْر بن رِزام» یهودی ـ شوّال سال ششم.
37- سَرِیّه «کُرزبن فِهْری» به «ذی الجَدْر» ـ شوّال سال ششم.
38- سَرِیّه «عُمْربن خطّاب» به «تُرَبَه» شَعْبان سال هتم.
39- سَرِیّه «أبوبَکْر» به «نَجْد» بر سر «بَنی کِلاب» ـ شَعْبان سال هفتم.
40- سَرِیّه «بَشیر بن سَعْد» به «فَدَک» بر سر«بَنی مُرَّه» ـ شَعْبان سال هفتم.
41- سَرِیّه «زُبَیْر بن عَوّام» به «فَدَک» بر سر «بَنی مُرَّه».
42- سَرِیّه «غالب بن عبدالله لَیْثی» به «مَیْفَعَه» بر سر «بَنی ثَعْلَبَه» و «بَنی عْوال» ـ رَمَضان سال هفتم.
43- سَرِیّه «بَشیر بن سَعْد» به «یُمْن» و «جُبار» در ناحیه خَیْبَر[19] ـ در شوّال سال هفتم.
44- سَرِیّه «ابن أبی العَوْجاء» بر سر« بَنی سُلَیْم» ـ ذی الحجّه سال هفتم.
45- سَرِیّه «عبدالله بن أبی حَدْرَد أسْلَمی» به «غابه» ـ ذی حجّه سال هفتم.
46- سَرِیّه «مْحَیِّصَه بن مَسْعود» به ناحیه فَدَک ـ ذی حجّه سال هفتم.
47- سَرِیّه «عبدالله بن أبی حَدْرَد» به «إضَم» ـ ذی حجّه سال هفتم.
48- سَرِیّه «غالب بن عبدالله لَیْثی» به «کَدید» بر سر «بَنی مُلَوَّح»[20] ـ صفر سال هشتم.
49- سَرِیّه «غالب بن عبدالله لَیْثی» به «فَدَک» بر سر «بَنی مُرَّه» ـ صفر سال هشتم.
50- سَرِیّه «کَعْب بن عُمَیْرغِفاری» به «ذات أطْلاح» از سرزمین شام ـ رَبیع الأوّل سال هشتم.
51- سَرِیّه «شُجاع بن وَهْب أسَدی» به «سیّ»: آبی از «ذات عِرْق» ـ رَبیع الأوّل سال هشتم.
52- سَرِیّه «عُیَیْنه بن حِصْن فَزاری» بر سر«بَنی الْعَنْبَر».
53- سَرِیّه «قُطْبه بن عامر بن حَدیده» به «تَباله» بر سر قبیله «خَشْعَم» بعد از سَرِیّه «شُجا بن وَهْب».
54- سَرِیّه «مُؤته» جُمادَی الأولَی سال هشتم.
55- سَرِیّه «عَمْرو بن عاص»: سَرِیّه «ذات السَّلاسِل» آبی در آن طرف وادی القُرَی بر سر«بَلِیّ» و «قُضاعه» ـ جُمادَی الآخره سال هشتم.
56- سَرِیّه «أبوعُبَیْده بن جَرّاح»: سَرِیّه «خَبَط» بر سر «جُهَیْنه» ـ رَجَب سال هشتم.
57- سَرِیّه «أبوقَتاده به رِبْعی أنصاری» به «خَضِرَه» از سرزمین نَجْد، مسکِن مُحارب بر سر «غَطَفان» شَعْبان سال هشتم.
58- سَرِیّه «أبوقَتاده به «بَطْن إِضَم» رَمَضان سال هشتم[21].
59- سَرِیّه «خالد بن وَلید» برای ویران کردن بتخانه «عُزَّی»[22].
60- سَرِیّه «أبوعامر أشْعَری» به «أوْطاس» ـ بعد از حُنَیْن[23].
61- سَرِیّه «عَمْروبن عاص» به «رُهاط» برای ویران کردن بتخانه «سُواع» ـ رَمَضان سال هشتم.
62- سَرِیّه «سَعْد بن زَیْد أشْهَلی» به «مُشَلَّل» برای ویران کردن بتخانه «مَناه» ـ رَمَضان سال هشتم.
63- سَرِیّه «خالد بن سَعید بن عاص» به «عُرَنَه» ـ رَمَضان سال هشتم.
64- سَرِیّه «هِشام بن عاص» به «یَلَمْلم» ـ رَمَضان سال هشتم.
65- سَرِیّه «طُفَیْل بن عَمْرو دَوْسی» برای خراب کردن بتخانه «ذی الْکَفَّیْن» بت «عَمْرو بن حُمَمَه دوْسی» شوال سال هشتم.
66- سَرِیّه «غالب بن عبدالله» بر سر «بَنی مُدْلِج» (بعد از فَتْح مکّه).
67- سَرِیّه «عَمْرو بن أُمَیّه» بر سر «بَنی الُهذَیْل»[24] ـ بعد از فَتْح مکّه.
68- سَرِیّه «عبدالله بن سُهَیْل بن عَمْرو» بر سر«بَنی مَعیص» و «مُحارِب بن فِهْر» ـ بعد از فتح مکّه.
69- سَرِیّه «خالد بن وَلید» بر سر «بَنی جَذیمه».
70- سَرِیّه «ضَحّاک بن سُفْیان کِلابی» بر سر «بَنی کِلاب» ـ ربیع الأوّل سال نهم.
71- سَرِیّه ای که «ثُمامه بن أُثال حَنَفیّ» را اسیر کرد[25].
72- سَرِیّه «عَلْقَمَه بن مُجَزِّز مُدْلٍجی» به بندر «شُعَیْبه» ـ رَبیع الآخر سال نهم.
73- سَرِیّه «عُکّاشَه بن مِحْصَن أسَدی» به جِناب: سرزمین عُذرْه و بَلِی[26] ـ رَبیع الآخِر سال نهم.
74- سَرِیّه «علیّ بن أبی طالب» برای خراب کردن بتخانه «فِلْس» از «بَنی طَیِّیء» ـ رَبیع الآخِر سال نهم.
75- سَرِیّه «خالدبن وَلید» به «دُومه الْجَنْدَل» بر سر«أُکَیْدر بن عَبْدالْمَلِک» ـ رَبیع الآ‎خِر سا ل نهم.
76- سَرِیّه «خالد بن وَلید» بر سر بَنی حارث بن کَعْب ـ رَبیع الآخِر یا جُمادَی الأُولَی سال دهم.
77- سَرِیّه «أُسامه بن زَیْد» به «أُبْنی» از ناحیه «بَلْقاء» ـ صَفَر سال دهم.
78- سَرِیّه «خالد بن وَلید» بر سر«بَنی عَبْدالمَدان» در نَجْران[27] ـ رَبیع الأوّل سال دهم.
79- علی بن أبی طالب» به یَمَن[28] ـ رَمَضان سال دهم.
80- سَرِیّه «خالد بن وَلید» به یمن[29].
81- سَرِیّه «أُسامه بن زَیْد» به سرزمین «بِلْقاء» و «أذرِعات» و «مُؤْتَه» ـ صفر سال یازدهم.
82- متفرّقه: سَرِیّه «بَنی عَبْس»[30].
مسعودی می نویسد: سرایا از سه تا پانصد نفر است که در شب بیرون روند.
سَوارب: دسته هائی است که روز بیرون روند.
مَناسر: بیش از پانصد نفر و کمتر از هشتصد نفر.
جَیْش: سپاهی است که شماره اش به هشتصد نفر برسد.
خَشْخاش: بیش از هشتصد و کمتر از هزار نفر.
جَیْش ازلم: سپاهی است که به هزار نفر برسد.
جَیْش جحفل: سپاهی است که به چهارهزار نفر برسد.
جَیْش جَرّار: سپاهی است که به دوازده هزار نفر برسد.
و هرگاه سَرایا و سَوارب پس از بیرون رفتن، پراکنده و دسته دسته شدند، کمتر از چهل نفر«جَرائد» و از چهل تا کمتر از سیصد «مَقانِب» و از سیصد تا کمتر از پانصد نفر «جمرات» است. و هرگاه چهل مرد را می فرستادند، آنها را «عُصْبه» می نامیدند.
و برخی «مِقْنَت»[31]را مثل «مِنْسَر» و هرکدام را میان سی تا چهل مرد دانسته اند.
و «کَتیبه»: سپاهی است که فراهم گشته و پراکنده نشود و «حضیره»: از ده نفر به پائین را گویند که به جنگ فرستاده شوند و «نفیضه»: آنان را که سپاهی بسیار نیستند، و «أرعن»: سپاه بزرگ بی مانند را و «خمیس»: سپاه عظیم را گویند.

---

[1] . امتاع الاسماع، ص 53.
[2] . سیره النبی، ج2، ص 223.
[3] . سیره النبی، ج4، ص 28-281. مروج الذهب،‌ج2، ص 287-288.
[4] . ابن اسحاق و مسعودی آن را در شماره غزوه ها نیاورده اند (ر.ک: سیره النبی، ج4، ص 280-281، مروج الذهب، ج2، ص288.).
[5] . در تقدیم و تأخیر، و مصادف بودن این دو سَرِیّه اختلاف است: بعضی سریه «عُبَیْده» را مقدّم ، و بعضی هر دو را در یک زمان نوشته اند.
[6] . جوامع السیره عمروبن عدی (ص 21، چاپ دارالمعارف مصر)م.
[7] . امتاع الاسماع، ج 1، ص 174.
[8] . امتاع الاسماع، ج 1، ص 170.
[9] . التنبیه و الاشراف، ص 213.
[10] . التنبیه والاشراف، ص 217.
[11] . در سیره حَلَبیه ضبط آن را به فتح قاف ذکر کرده (ج3، ص 174، چاپ بیروت) و در سیره نَبَویّه به ضم قاف( هامش سیره حلبیه، ص 137) و در طبقات چاپ بیروت و در جوامع السیر چاپ مصر به ضم قاف و فتح راء چاپ شده است (طبقات، ج2، ص 78. چوامع، ص 18).
[12] . التنبیه والاشراف، ربیع الاول، ص 219، چاپ بیروت.
[13] . احتمالاً تکرار است.م.
[14] . سیره النبی، ج4، ص 284. ترجمه تاریخ یعقوبی، ص 433.
[15] . طرف که آبی است در 36 میلی مدینه در کتاب قاموس به کسر راء مانند کتف و در معجم البلدان به فتح ضبط شده است (ج4، ص 31).
[16] . سیره النبی، ج4، ص 312.
[17] . التنبیه والاشراف، ص 218.
[18] . سیره النبی، ج4، ص 292. یعقوبی، ص 438.
[19] . ر.ک: سیره النبی، ج4، ص 284. امتاع الاسماع، ص 335.
[20] . سیره النبی، ج4، ص 282. امتاع الاسماع، ص 342-343. انسان العیون، ج3، ص 213.
[21] . از 52-58: سیره النبی، ج4، ص 296. یعقوبی، ص 438.
[22] . انسان العیون، ج3، ص 221.
[23] . انسان العیون، ج3، ص 225.
[24] . در نسخه اصل بر این گونه است ولی صحیح: بنی دیل است. ر.ک: تاریخ یعقوبی، ص437. اعلام الوری ص 69-70. بحارالانوار، ج 21، ص140.م.
[25] . سیره النبی، ج4، ص 315.
[26] . طبقات، ج2، ص 164.م.
[27] . طبقات، ج2، ص 169.م.
[28] . سیره النبی، ج4، ص 319.
[29] . سیره النبی، ج4، ص 319.
[30] . طبقات ابن سعد، ج1، ص 296.
[31] . ر.ک: التنبیه والاشراف، ص 243-244.
ابراهیم آیتی- تاریخ پیامبر اسلام(با اندکی تلخیص)، ص237