مصاحبه گر: خجسته ناطق
مصاحبه شونده : دکتر ابوالقاسم قوام

اشاره:
خیام، شاعر، ریاضی دان، منجم و فیلسوفی اندیشمند و تواناست که بر سایر دانشهای روزگار خویش از جمله پزشکی احاطه داشته است؛ ولی آنچه به شخصیت او شهرت جهانی بخشیده، رباعیات دلنشین و پرمعنای اوست که از دیرباز اندیشمندان و محققان درباره آنها مطالب بسیاری نگاشته اند. با این همه، همواره این سؤالها مطرح بوده که راز ماندگاری رباعیات خیام در چیست و با شعر و اندیشه او چگونه باید برخورد کرد؟و به راستی، محققان تا چه اندازه توانسته اند چهره واقعی خیام را نشان دهند و… این سؤالها خود بهانه ای شد تا با دکتر ابوالقاسم قوام، عضو هیأت علمی دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی، به گفتگو بنشینیم.
با تشکر از جناب عالی که دعوت ما را برای این گفتگو پذیرفته اید، بفرمایید چرا خیامی که ما او را بیشتر به عنوان یک ریاضیدان می شناسیم، از معروف ترین شاعران ما در سطح جهان است؟
همان طور که می دانید، خیام بر بسیاری از علوم و دانشهای زمان خود آگاهی کامل داشته که هنر شاعری را هم باید در کنار آنها قرار دهیم؛ ولی این که چرا با وجود این همه آگاهی و دانش، بیشتر به سبب شاعری شهره جهان شده است، باید گفت:در وهله اول به این دلیل که علم پدیده ای پویاست و از روزگار خیام تا به امروز تکامل زیادی پیدا کرده است.اما ذات هنر با همه پویایی، طراوت و امکان بروز خلاقیت، جوهره و خمیر مایه ای ثابت دارد که بر اساس حس زیباشناختی فطری انسان، شکل گرفته است. مجموعه رباعیاتی که از خیام باقی مانده، به مثابه یک مینیاتور تمام عیار از اندیشه های ایرانی است؛ ایران پیش از اسلام یا ایران باستان و ایران اسلامی. ارایه این تابلوی هنری، باعث شده که خیام به عنوان هنرمندی جاودانه مطرح شود. به همین خاطر، رباعیات او در کنار دانشهای ارزشمند دیگرش، به واسطه برخورداری از جوهره هنری، ماندگارتر شده است. بقیه دانسته ها و آگاهی های او نیز اگرچه ماندگار است، اما چون صورت علمی داشته و علم ذاتاً تغییرپذیر و در حال تحول است، تحت تأثیر بخشی دیگر از توانایی خیام یعنی آفرینشهای هنری او قرار گرفته است.
آنچه شعر خیام را ماندگار می کند، تفکر خیام است یا عوامل دیگر؟
آنچه شعر خیام را ماندگار می کند، پیوندی است که موضوع و محتوای شعر او با حیات ایرانی دوره اسلامی و قبل از اسلامی و اصولاً منش بشری دارد. در رباعیات خیام، مفاهیمی مطرح می شود که از سه جهت و سه بعد با ذات و نهاد و ناخودآگاه ما ایرانی ها و همچنین بشریت مرتبط است. آنچه خیام مطرح می کند، سؤال ایرانیان نیست، سؤال بشر است. از روز اول حیات بشر، همواره کنجکاوی ها و کند و کاوهای فکری او در برخورد با مسایل و پدیده های مختلف هستی وجود داشته است که در رباعیات خیام مطرح می شود. البته، در این میان، باورهایی را که مورد قبولش نیست، به شکلی بسیار رندانه و ماهرانه به چالش می کشد و نقض می کند و بعضی از اندیشه های مورد باور خود را نیز مطرح می نماید که اینها با نهاد و ناخودآگاه جمعی ما به عنوان ایرانی و مسلمان، پیوند دارند. راز ماندگاری خیام در بین ما ایرانیان، به این دلیل است؛ و آن بخشی که فراتر از مرزهای زبان فارسی و ایران است، همان مسایلی است که با ذات و نهاد بشر و ناخودآگاه او به عنوان مسایل عمده بشری، پیوند پیدا می کند.
با شعر و اندیشه شاعری چون خیام چگونه باید برخورد کرد؟
سؤال بسیار مهمی است. مواجهه با شعر و اندیشه بزرگ مردمی مانند خیام، کار بسیار دشواری است؛ چون اگر بن مایه های فکری و اندیشه های خیام شناخته نشود، دچار لغزشهای زیادی خواهیم شد و اشتباهات بزرگی خواهیم داشت. آنچه مسلم است این که به کارگیری و استفاده از اندیشه ها و شعر خیام، به آگاهی هایی گسترده نیاز دارد. باید در مورد اندیشه های ایران پیش از اسلام و تحولات فکری در ایران بعد از اسلام و نیز خود خیام به عنوان یک فیلسوف موحد مسلمان، شناخت کافی داشته باشیم تا دچار لغزش نشویم.در این صورت، ممکن است درک درستی از رباعیات خیام و اندیشه هایی که در رباعیات او مطرح شده داشته باشیم و گرنه درک و دریافت، بسیار سطحی و ابتدایی و حتی گاه اشتباه خواهد بود.
به نظر شما در زندگی مدرن امروز، خیام چگونه می تواند به انسان معاصر کمک کند و اصولاً چه کمکی می تواند بکند؟
مهمترین کمکی که بزرگمردی مثل خیام می تواند به انسان معاصر بکند، این است که او را به تفکر و اندیشیدن وادار نماید. حاصل مسایلی که خیام در رباعیاتش مطرح می کند، اندیشیدن در باب آفرینش و فرجام بشر است. چگونه گذراندن عمر و درک رمز و راز هستی و چگونه اندیشیدن و تفسیرکردن حیات؛ این فرصت تولد تا مرگ، تأمل درباره تک تک این نکات گویی از یاد انسان از خویش گسیخته امروز رفته است.انسانی که در اسارت ماشین و تکنولوژی به سر می برد، تأمل و درنگ در مورد این مسایل را فراموش کرده است.
بنابراین، چون و چراگری و سؤال برانگیزی که در ذات تفکر خیام است، می تواند کمک بسیار شایسته ای به انسان امروز بکند.
کتابها و آثاری را که درباره خیام نوشته شده، چگونه می بینید؟ کدام اثر کاملتر است و در کل محققان ما تا چه اندازه توانسته اند چهره واقعی خیام شاعر را نشان دهند؟
محققان کارهای خوبی در زمینه معرفی خیام انجام داده اند. از جمله کسانی که به خوبی توانسته است شخصیت خیام را تحلیل و معرفی کند، علیرضا ذکاوتی قره گوزلو است که بررسی عالمانه و دقیقی در شناخت رباعیات اصیل خیام و مقایسه آنها با رسایل فلسفی او، داشته است. البته، پیش از ذکاوتی، دیگران هم در زمینه شناخت آثار و رباعیات خیام کارهای ارزنده ای انجام داده اند؛ ولی یکی از بهترین آثار، کار ایشان بوده که درباره تعیین اصالت و تعداد رباعیات خیام، کار ارزنده ای ارایه داده و چهره خیام را به عنوان یک شاعر فیلسوف موحد نشان داده است.
راز ماندگاری ترجمه فیتز جرالد انگلیسی را در چه می دانید، آیا ترجمه دیگری وجود دارد که همپای این ترجمه باشد؟
من ترجمه دیگری که همپای ترجمه فیتز جرالد باشد، ندیده ام.راز ماندگاری یا استقبال عمومی از ترجمه رباعیات خیام توسط فیتز جرالد، آن تناسب و تجانسی است که بین بخشی از لایه های بیرونی رباعیات خیام با تفکرات مطرح امروز دنیای غرب هست. و یک نوع تجانس یا تناسب بین رباعیات خیام و اندیشه های حاکم بر زندگی فردی انسان غربی به وجود می آورد.فیتز جرالد به عنوان یک مترجم امین و دقیق، توانسته است نمود بیرونی یا ظواهر رباعیات خیام را به تمام و کمال به زبان انگلیسی برگرداند و در منظر انسان امروز قرار بدهد.
کدام بخش از زندگی خیام برای شما جالب تر و تأمل برانگیزتر است؟
خیام دانشمندی آگاه بر علوم مختلف است. برای خود من همین نکته که او با تمام آگاهی های مختلف علمی، دارای توان و قدرت آفرینش هنری بوده و توانسته است از مرز آگاهی علم رسمی فراتر برود و به مرز آفرینش هنری دست پیدا کند، در عین این که یک دانشمند برجسته است، جالب است. به عبارت دیگر، خیام در علوم عقلی روزگار خودش به کمال رسیده و با توجه به این میزان از توانایی و آگاهی، باز هم می تواند بین مرزهای خودآگاه و ناخودآگاه فردی و جمعی پلی بزند و به آفرینشهای هنری دست پیدا کند. عمده اشتهار خیام نیز به خاطر همین بخش از زندگی اوست. در مجموع او متفکری است برجسته که می تواند هنرمند هم باقی بماند. معمولاً ذات هنر جمع شدنش با تفکر و اندیشه، کار ساده ای نیست؛ ولی در مورد خیام این اتفاق افتاده است.آثار هنری یا مجموع رباعیات بجامانده از خیام، در عین این که نظام فکری بسیار منسجمی را به ما ارایه می دهد، از ذوق و رنگ و ارج هنری والایی برخوردار است، و این برای من بسیار جالب و تحسین برانگیز است.
درباره اخلاق و روحیات و به طور کلی زندگی خیام، از چه منابعی می توانیم اطلاعات موثقی به دست بیاوریم؟
در باب این که کدام یک از منابع کهن می توانند اطلاعات موثقی در مورد زندگی خیام به ما ارایه بدهند، نمی توان منبع و مأخذ واحدی را معرفی کرد. در مورد اخلاق و روحیات خیام، افسانه سازیهایی شده که درباره بیشتر بزرگان از این افسانه سازیها بسیار است.زندگینامه خیام را از لابلای تذکره ها و کتابها با مقایسه و مقابله اطلاعات مندرج در آنها، می توان دریافت. البته، تاریخ تألیف این کتابها هر چه به روزگار خیام نزدیک تر باشد، موثق تر است. محققان، بسیاری از رباعیات را منسوب به خیام می دانند.
به چه طریق می توان رباعیات اصیل او را از رباعیات منسوب بازشناخت و اصولاً به چه دلیل دیگران سروده خود را به خیام نسبت داده اند؟
درست است. همه رباعیات منسوب به خیام واقعاً سروده خود خیام نیست.کسی که با نظام فکری او آشناست، به راحتی درمی یابد که کدام یک اصلی و کدام یک منسوب است و نمی تواند متعلق به خیام باشد. در گذر تاریخ گاهی در جامعه ایرانی، اجازه طرح بعضی از اندیشه ها نبود به همین خاطر بعضی از افراد رباعیات کفرآمیزی می سرودند و آنها را به خیام نسبت می دادند.از این دست سروده ها زیاد است، ولی کسی که با مشرب فکری و سبک و ویژگی های زبان خیام آشنایی داشته باشد و آنها را با رباعیات اصیل او مقایسه کند، می فهمد که آن رباعیات یا مربوط به روزگار خیام نیست و یا با ساختار ذهنی و زبانی او فاصله دارد.
منبع:روزنامه قدس