6ـ کلام

1ـ6. الحشر: موضوع کتاب کلام و به زبان عربی می‌باشد. این کتاب با دو نام معرفی شده:
1ـ حشر العوام فی معاد الاشیاء و حشرها
2ـ طرح الکونین و رفض العالمین
اما ملاصدرا خود برای آن نامی ننهاده است. در این رساله مباحث فلسفی در مورد اثبات و چگونگی معاد، حشر و بازگشت موجودات مطرح و تحقیق و تفصیل مسئله عقول را به کتاب «اسفار اربعه» باب عقل و معقول ارجاع داده است.
صدرا این رساله را در جواب و درخواست یکی از پرسش کنندگان نگاشته که از او به «اخی» یاد می‌کند و معتقد است: حشر از آن آدمیان و زندگان نیست بلکه همه طبایع جماد و نبات نیز حشری دارند، لذا ابتدا طبقات ممکنات را بدین شرح بر می‌شمرد:
طبقه نخست: مفارقات عقلی که جهان آنها جهان فضاء الهی است.
طبقه دوم: ارواح مدبر عقلی که تعلق به اجرام علوی و سفلی دارند.
طبقه سوم: ارواح مدبر جزئی و نفوس خیالی که تعلق به اجرام سفلی دخانی و ناری دارند.
طبقه چهارم: نبات و غیرنبات از لطایفی که به تحریک آن نفوس در اجسام متحرک، سریان دارند.
طبقه پنجم: ابعاد و اجرامی که اسفل السافلین دارند.
سپس به حشر هر یک از این طبقات می‌پردازد و مطالب را در 8 فصل مرتب می‌کند:
1ـ حشر العقول خاصه (با 4 برهان)
2ـ حشر النفوس الناطقه
3ـ حشر النفوس الحیوانیه
4ـ حشر القوی النباتیه و غیر نباتیه
5ـ حشر الجمادات و العناصر
6ـ عود جمیع الحسیات
7ـ معاد الهیولی الأولی و الأجسام المادیه 8ـ وجه تعمیم المعاد لجمیع المذکورات
2ـ6. الحکمه العرشیه: این رساله از متون موجز حکمت متعالیه در باب اثبات مبدأ و معاد ا ست که تفصیل آن به کتاب اسفار احاله شده است. مؤلف به روشی فلسفی و با استفاده از آیات و احادیث، این رساله عربی را تألیف نموده است؛ با دو مشرق: المشرق الاول: فی العلم بالله و صفاته و اسمائه و آیاته (دارای قواعد) المشرق الثانی: فی المعاد یا علم المعاد (دارای اشراقات)
3ـ6. خلق الاعمال ـ‌جبر و تفویض القدر و افعال العباد: در این رساله کلامی و عربی، پیرامون مسئله قدر در افعال و چگونگی خلق اعمال بحث می‌کند در آغاز رساله اقوال فلاسفه در این موضوع نقل شده پس از آن، حق را که اهل بیت(ع) فرموده‌اند، می‌آورد. مولف در دیباچه رساله می‌نویسد: چون رخصت نداشتم از اسرار مسئله قدر سخن گویم و رازهای نهفته فاش سازم به بازگو کردن سخنان دانشمندان اسلام و شمه‌ای از روش اهل الله بسنده می‌کنم. در بعضی از نسخه‌ها با عنوان «جبر و تفویض» آمده است.
4ـ6. الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه: این کتاب، یک دوره کامل و جامع و خلاصه‌ای از حکمت متعالیه در فلسفه، حکمت و اثبات توحید و نبوت به زبان عربی است. امور اعتقادی با عرفان و تصوف آمیخته و شواهدی از آیات گرد آمده و بنا به گفته خود مؤلف از استدلال و تطویل اجتناب شده است.
مطالب در 5 مشهد و هر مشهد از چندین شاهد و هر شاهد در چند اشراق مرتب گردیده که با عباراتی روان و شیوا تألیف گشته است.
مشهد اول: فی الامور العامه (شامل 5 شاهد)
مشهد ثانی: فی وجوده تعالی (شامل 2 شاهد)
مشهد ثالث: فی علم المعاد (شامل 3 شاهد)
مشهد رابع: فی اثبات حشر الجسمانی (شامل 3 شاهد)
مشهد خامس: فی النبوات و الولایات (شامل 2 شاهد)
5ـ6. القضاء و القدر فی افعال البشر: رساله‌ای در کلام به زبان عربی، که در جواب درخواست گروهی از دوستان مولف تألیف شده است. وی رساله حاضر را در تبیین عنایت الهی، معنی قضا و قدر، روح و قلم، اثبات حسن و کمال نظام عالم، کیفیت دخول شرور در قدر، اعمال اختیاری و اضطراری که از انسان سر می‌زند، همراه با مسائلی دیگر، نگاشته است. در بحثی پیرامون افعال عباد و اینکه آیا آدمیان مختارند یا مجبور، اقوال فلاسفه را با ادله آنان بیان نموده و در پایان عقیده خود را ارائه کرده است. مباحث در 6 فصل می‌باشد، به اضافه دو فصلی که متعلق به جبر و اختیار است:
فصل اول: معنی عنایت، قضا و قدر.
فصل دوم: محل قضا و محل قدر.
فصل سوم: خلقت و نظم عالم در مجموع، اکمل و اتم است.
فصل چهارم: کیفیت دخول شر در قضاء الهی.
فصل پنجم: کیفیت اقوال و افعالی که به اختیار از ما واقع می‌شود.
فصل ششم: فائده طاعات و تأثیر دعا.
در مقایسه این رساله با قضا و قدر عبدالرزاق کاشانی (730 هـ . ق) بر می‌آید صدرا از آن رساله فایده بسیار برده و حتی عنوان بسیاری از فصلهای رساله خویش را از او گرفته باشد.
6ـ6. المبدأ و المعاد: کتاب عربی مشتمل بر مباحث کلامی: «الهیات، طبیعیات، کیفیت پیدایش و ظهور نفس ناطقه و مقامات و نهایات آن و مباحث نبوّات و منامات» است. در اوّل کتاب اشاره اجمالی به مباحث وجود شده است. سبک کتاب به روش اسفار است هرچند در علم باری متعرض طریقه خود نشده و طریقه شیخ اشراق را بر سایر طرق در این زمینه (علم باری) ترجیح داده است.
مطالب در دو فن تنظیم گشته است:
فن اول: در ربوبیات، ضمن سه مقاله در شناخت حق اول، صفات و افعال او.
فن دوم: در طبیعیات، در مورد تکوین موالید، معاد و نبوت، در چهار مقاله. هر مقاله مشتمل بر فصولی است.
7ـ6. المظاهر الالهیه فی اسرار العلوم الکمالیه: رساله‌ای موجز و استدلالی در مباحث کلامی مبدأ و معاد که با روشی فلسفی و شواهد از آیات و اخبار، به زبان عربی پرداخته شده است. مرتب بر یک «مقدمه» در اهمیت حکمت الهی و دو «فن» که هر فنی مشتمل بر 8 «مظهر» و در خاتمه «سخن پایانی» است.
فن اول: شناخت خدا و چگونگی افعال او در 8 مظهر:
1ـ مقصد عمده کتاب = حکمت حقیقی و مطلوب غایی
2ـ اثبات وجود خدا
3ـ توحید و وجوب الوجود
4ـ اسماء و صفات خدا
5ـ علم خدا به ذات خود و غیرذات خود
6ـ دوام الهیت خدا
7ـ حدوث عالم و هستی آن و مسبوق بودن جهان وجود به عدم زمانی
8ـ چگونگی آفرینش، معاد و اشاره به سلسله هبوط و صعود
فن دوم: مبحث معاد در 8 مظهر:
1ـ اثبات معاد جسمانی
2ـ دوباره زنده شدن انسان با تمامی قوا و جوارح در رستاخیز
3ـ حقیقت مرگ
4ـ ماهیت قبر و عذاب و ثواب آن
5ـ رستاخیز
6ـ حشر در رستاخیز
7ـ صراط
8ـ نامه اعمال
سخن پایانی:
1ـ میزان و حساب
2ـ احوال قیامت
3ـ‌ نفخ
4ـ نگهبانان دوزخ
5ـ درخت طوبی و زقوم
6ـ خلافت
7ـ رویای صادقه
8ـ اندرز
8ـ6. المعاد الجسمانی ـ زاد السالک ـ زاد المسافر: ملاصدرا در این رساله کلامی به زبان عربی، با ادله عقلی و فلسفی به اثبات معاد کالبد برزخی می‌پردازد که نوعی معاد جسمانی است، مفصل این بحث در کتاب اسفار وی آمده است. مولف: «در این رساله کوچک سر آن دارم مسئله معاد را طرح و معاد جسمانی را اثبات کنم مبحثی که افکار علما در آن عاجز مانده است».

7ـ‌ منطق

1ـ7. التصور و التصدیق: رساله‌ای در منطق و به زبان عربی است که به خواهش یکی از دوستان مولف نگاشته شده است. تحقیقی در تصور و تصدیق و تعریف این دو و تقسیمات علم در 3 فصل می‌باشد. با استناد به گفته‌های ابن‌سینا و بعضی از فلاسفه دیگر، مطالبی دارد. در این کتاب از سخنان قطب‌الدین رازی در شرح شمسیه و شرح مطالع و رساله تصور و تصدیق ، خرده گرفته است.
2ـ7. اللمعات المشرقیه فی المباحث (الفنون) المنطقیه ـ التنقیح ـ التنقیه: رساله‌ای مختصر در منطق به زبان عربی و دارای 9 اشراق است:
1ـ ایساغوجی، شامل 1 مقدمه و 10 لمعه.
2ـ اقوال شارحه، شامل 2 لمعه و 1 خاتمه.
3ـ باری ارمیناس، شامل مقدمه و 6 لمعه
4ـ جهات قضایا، شامل 7 لمعه.
5ـ ترکیب دوم یا تشکیل قیاس و بیان اشکال، شامل 7 لمعه.
6ـ قیاس خلف، شامل 3 لمعه.
7ـ اقسام مواد در قیاس.
8ـ برهان، شامل1 تمهید و 4 لمعه.
9- مغالطه، شامل 1 تمهید و 1 لمعه. در این رساله هیچیک از آثار ملاصدرا یاد نشده و به روشی خاص نزدیک به سبک منطق حکمت اشراق نگارش یافته است. آراء وی بر منطقیون، بخصوص متأخران اعتراضاتی دارد آنگونه که نام این رساله بر پشت یکی از نسخ آن «رساله‌ای در نقد منطق» نوشته شده است. ملاصدرا در این رساله قضیه سالبه محموله را، که به گفته خود او در تعلیقات از ابداعات متأخران است، از موجبه معدوله و یا سالبه محصله جدا نمی‌داند. دیگر از آراء صدرا در این رساله، به پیروی از شیخ اشراق، الغاء جهات قضایا و برگرداندن همه قضایای موجهه به موجبه کلیه حملیه ضروریه است.

8ـ آثار پراکنده

1ـ 8. جُنگ: مجموعه‌ای برگزیده از شعر و نثر و مطالب متنوعی که به انتخاب، خط و امضاء ملاصدرا گرد آمده است. این جنگ تا زمان تدوین کتابشناسی حاضر، فهرست نشده است. نمونه‌هایی عکسی از این نسخه منحصر به فرد ارائه شده است.
2ـ8. جوهر مفارق
3ـ8. حاشیه علی شرح ابن مبارکشاه علی حکمه العین
4ـ8. ملتقطانی
5ـ8. ایقاظ‌النائمین
6ـ8. نامه صدرا به سید داماد، او در این نامه فارسی خود را «محمد المشتهر بصدر الشیرازی» خوانده و سید داماد را بسیار ستوده، با حالتی شکایت آمیز اشاره می‌کند که: «مردم خدمت دربار را فضیلت می‌دانند» و می‌نویسد: «من از شما دور شده و با نادانها محشور شده و ده دوازده سال است که گرفتار گشته‌ام».
7ـ8. حقیقه الکفر و الایمان: شخصی ملاصدرا را به واسطه مسائل فلسفی‌اش تکفیر می‌کند، صدرا ضمن بیان حقیقت کفر و ایمان، به آن فرد پاسخ داده و مسائل مذکور را به عربی بازگو نموده و آنها را موافق با احادیث، تفسیر و تأویل می‌کند.
8ـ8. خواب ملاصدرا: ملاصدرا خوابی دیده و یاد داشت کرده، پسر وی از روی نسخه پدر آن را نوشته است.
9ـ8. شرح نجات
10ـ8. حاشیه‌نویسی بر کتاب قاموس المحیط فیروزآبادی: نسخه‌ای از کتاب قاموس است. یادداشت پشت صفحه اول قاموس چنین است: «آخوند ملاصدرا مرحوم بخداوندگاری برسم هدیه دادند» و مُهِر اسم مربعی که سجع آن اینست «المذنب محمد المدعوّ بصدرالدین» معلوم می‌شود این نسخه متعلق به آخوند بوده و جمله‌هایی به خط شکسته نستعلیق در پشت صفحه اول و آخر و در حاشیه بعضی از صفحات است که با آشنایی به خط ملاصدرا و قرائن مذکور می‌توان به جزم ادعا نمود که نسخه، نگاشته ایشان است.
11ـ8. نامه‌ای به صدر شیرازی (عربی)
منبع: www.mullasadra.org