از گناهان کبیره عقوق والدین است چنانچه حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ و حضرت امیر ـ علیه السّلام ـ و حضرت امام صادق و حضرت امام رضا و حضرت امام جواد ـ علیهم السّلام ـ در روایاتی که در شماره‌ کبائر از ایشان رسیده به کبیره بودنش تصریح فرموده‌اند بلکه از پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ چنین رسیده است که از هر گناه کبیره بزرگ‌تر، شرک به خدا و عقوق والدین است و نیز از گناهانی است که در قرآن مجید و احادیث صحیحه بر آن وعده‌ عذاب داده شده است.
در قرآن مجید از قول عیسی بن مریم ـ علیه السّلام ـ حکایت می‌فرماید: «که خداوند مرا نیکوکار به مادرم قرار داد و مرا ستمکار و بد عاقبت قرار نداد و سبب ترک نیکی به مادرم»[1] و سبب اینکه ذکر پدر نکرده این است که آن حضرت پدر نداشت و لذا قبل از این آیه در حکایت حضرت یحیی ـ علیه السّلام ـ ذکر پدر و مادر هر دو شده است.[2] و در این دو آیه شریفه عاق والدین را به سه صفت یاد فرموده:
جبار (گردنکش و ستمگر) شقی (تیره بخت)، عصی (نافرمانی کننده و گنه‌کار) و به هر یک از آنها وعده‌ی عذاب سخت داده شده، چنانچه درباره‌ی جبار می‌فرماید: «و نومید شد هر گردنکش کینه‌ورزی پشت سر او است دوزخ و نوشانیده شود از آب چرک خون آلوده، جرعه‌ای از آن به دهان می‌برد ولی نتواند فرو برد (او را گوارا نباشد) و مرگ از هر سوی به او رو آورد لیکن مردنی نیست و از پس او است عذابی سخت و انبوه».[3] و درباره‌ی شقی می‌فرماید: «اما آنها که بدبختند در آتشند و ایشان را در آتش ناله‌ای زار و خروشی سخت باشد، در آن آتش همیشه تا آسمان‌ها و زمین بر پا است جاویدانند مگر آنچه که پروردگارت خواهد»[4] و درباره‌ی عصی می‌فرماید: «و آن کس که نافرمانی خدا و پیغمبرش کند و بگذرد از مرزهای خدا (و از حدود خویش تجاوز کند) فرو بردش در آتش که جاوان در آن باشد و عذابی خوار کننده برایش باشد».[5] عقوق والدین و اخبار: پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: از آزردن والدین بپرهیزید به درستی که بوی بهشت از هزار سال راه استشمام می‌شود ولی عاق والدین و قاطع رحم آن را نمی‌یابند.[6] از همان حضرت مروی است که فرمود: کسی که پدر و مادر خود را به خشم درآورد خدای را به غضب درآورده است.[7] و همچنین فرمود: کسی که والدین خود را بیازارد مرا اذیت کرده و کسی که مرا بیازارد خدای را آزرده و آزار کننده‌ی خدا معلون است.[8] و همچنین فرمود: عاق والدین هر عملی که می‌خواهد به جا آورد، هرگز داخل بهشت نخواهد شد.[9] و نیز پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: سه طایفه‌اند که در روز قیامت خداوند با ایشان سخن نمی‌فرماید و نظر رحمت به آنها نمی‌کند و ایشان را پاک نکرده و از برای آنها عذاب دردناکی است ایشان شراب خواران و تکذیب کنندگان به قدر الهی و عاق والدین‌اند.[10] عاق والدین آمرزیده شدنی نیست: و کافی است در شقاوت عاق والدین که جبرئیل ـ علیه السّلام ـ بر او نفرین فرمود: هر که پدر و مادر یا یکی از آنها را درک کند و او را از خود خشنود نسازد آمرزیده مباد و رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بر نفرین جبرئیل آمین گفت.[11] و از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ مروی است که فرمود: ملعون است ملعون است کسی که والدینش را بزند و کسی که آزار به آنها رساند.[12] نماز عاق پذیرفته نیست: از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ است کسی که به پدر و مادرش از روی غیظ بنگرد در حالی که والدین بر او ستم کرده باشند خداوند نماز او را نمی‌پذیرد.[13] (پس چگونه است در صورتی که به او نیکوکار باشند؟).
جوان محتضر و شفاعت پیامبر: رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بر بالین جوانی که در حال احتضار بود حاضر گردید، آن حضرت کلمه‌ی شهادت را به او تلقین فرمود لیکن جوان نتوانست بگوید، پرسید: آیا مادر دارد؟ زنی که نزد او بود عرض کرد بلی من مادر او هستم. فرمود: آیا بر او غضبناکی؟ گفت آری شش سال است به او حرف نزده‌ام، پس آن حضرت خواهش فرمود از او راضی شود مادر به خاطر آن حضرت از جوان درگذشت زبان آن جوان به کلمه‌ی توحید باز شد حضرت به او فرمود: چه می‌بینی؟ گفت مردی سیاه و زشت روی بد بوی، مرا رها نمی‌کند حضرت جمله‌ای یادش دادند[14] خواند و عرض کرد: می‌بینم مردی سفید رنگ خوشروی، خوشبوی و خوش منظر رو به من آورد و هیولای مهیب اولی از من دور شده، فرمود: همان جمله را تکرار کن پس از آن گفت آن هیکل موحشه به کلی محو گردید.
پس آن حضرت شاد شد و فرمود: خدا او را آمرزیده آنگاه جوان از دنیا رفت.[15] از این حدیث شریف استفاده می‌شود که یکی از آثار عقوق والدین سوء خاتمه عاقبت به شری است که شخص بی‌ایمان از دنیا می‌رود و در نتیجه همیشه در عذاب خواهد بود. با اینکه تلقین کننده جوان رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بود تا مادرش از او راضی نگردید نتوانست شهادت را بگوید و پس از رضایت مادر و خواندن آن کلمات به برکت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ پروردگار هم از او راضی شده او را آمرزید.
عقوق چیست: مجلسی در شرح کافی گوید: عقوق والدین به این است که فرزند حرمت آنها را رعایت نکند و بی‌ادبی نماید و آنها را به سبب گفتاری یا رفتاری برنجاند و آزار و اذیت کند و در چیزهائی که عقلاً و شرعاً مانعی ندارد نافرمانی از آنها نماید و این عقوق گناه کبیره است و دلیل بر حرمت آن کتاب و سنت و اجماع خاصه و عامه است. از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ مروی است که کمترین عقوق (ناسپاسی والدین) گفتن اُف است (به روی پدر یا مادر) و اگر خدا چیزی رااز آن آسان‌تر می‌دانست از آن نهی می‌کرد. و نیز از عقوق است به پدر یا مادر نگاه خیره و تند کردن.[16] و از امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ مروی است که از عقوق است محزون ساختن پدر یا مادر[17] و از موارد قطعی عقوق که گناه کبیره است ترک بر واجب مانند نفقه (مخارج روزانه و لباس و مسکن) در صورت احتیاج پدر یا مادر می‌باشد و به طور کلی آزردن خاطر والدین و رنجاندن و ناراحت ساختن آنها عقوق و حرام مسلم است. روایات در این مقام بسیار و به آنچه ذکر شد اکتفا می‌شود.
[1] . و برا بوالدتی و لم یجعلنی جباراً شقیقاً. (سوره مریم، آیه 34).
[2] . و برا بوالدیه و لم یکن جباراً عصیا. (سوره مریم، آیه 15).
[3] . و خاب کل جبار عنید من ورائه جهنم و یسقی من ماء صدید یتجرعه ولا یکاد یسیغه و یأتیه الموت من کل مکان و ما هو بمیت و من ورائه عذاب غلیظ (سوره ابراهیم، آیه 15 و 16 و 17).
[4] . فاما الذین شقوا ففی النارلهم فیها زفیرو شهیق خالدین فیها ما دامت السموات و الارض الا ماشاء ربک ان ربک فعال لما یرید (سوره هود آیه 106 و 107).
[5] . و من یعص الله و رسوله و یتعد حدوده یدخله ناراً خالداً فیها و له عذاب مهین (سوره نساء، آیه 14).
[6] . ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنه یوجد من مسیره الف عام و لا یجدها عاق ولا قاطع رحم. (وسائل الشیعه).
[7] . من اسخط والدیه فقط اسخط الله و من اغضبهما فقط اغضب الله (مستدرک).
[8] . من آذی والدیه فقد آذانی و من آذانی فقد آذی الله و من آذی الله فهو ملعون (مستدرک، کتاب نکاح، باب 75).
[9] . ولیعمل العاق ماشاء ان یعمل فلن یدخل الجنه (مستدرک، کتاب نکاح، باب 75).
[10] . ثلثه لا یکلمهم الله یوم القیمه ولا یزکیهم ولا ینظر الیهم و لهم عذاب الیم و هم المکذب بالقدر و المدمن للخمر و العاق الوالدیه (مستدرک، کتاب نکاح، باب 75).
[11] . من ادرک والدیه و لم یؤد حقهما فلا غفر الله له فقلت آمین (بحارالانوار).
[12] . ملعون ملعون من ضرب والدیه ملعون ملعون من عق والدیه (مستدرک، ص631).
[13] . من نظر الی ابویه نظر ما قت و هما ظالمان له لم یقبل الله له صلوه (کافی).
[14] . یا من یقبل الیسیر و یعفو عن الکثیر اقبل منی الیسیر و اعف عنی الکثیر (بحارالانوار ـ مستدرک).
[15] . بحارالانوار.
[16] . کافی باب العقوق.
[17] . مرآت العقول مجلسی.
آیت الله شهید دستغیب- گناهان کبیره، ج1، ص117