بدان که حقیقت غیبت آن است که چیزى نسبت به شخصی که شیعه باشد ذکر کنى که اگر به گوش او برسد او را ناخوش آید و به آن راضى نباشد، خواه آن نقص، در بدن او باشد، مثل این که بگویى: فلانى کور، یا کر، یا گنگ، یا نیم مرده، یا کوتاه، یا بلند، یا سیاه، یا زرد و امثال اینها است، یا در نسب او باشد مثل این که بگویى: پسر فلان، فاسق، یا ظالم، یا حمال زاده، یا نانجیب و نحو اینها است. یا در صفات و افعال و اقوال او باشد مثل این که بگویى: بد خلق، یا بخیل، یا متکبّر، یا ترسو، یا ریا کار، یا دروغگو، یا دزد، یا ظالم، یا پرگو، یا پرخور، یا بىوقت به خانه مردم مىرود، و نحو اینها است، یا در چیزى باشد که متعلق به او باشد از: لباس، یا خانه، یا مرکب. چنان که بگویى: جامه فلان کس چرکین است. یا خانه او چون خانه یهودیان است. یا عمامه او مثل گنبدى است، یا بقدر گردویى است. یا کلاه او دراز است. یا مرکب او (جلف) است. و امثال اینها.
و همچنین در سایر امورى که منسوب به او باشد و به بدى یاد شود که اگر آن را بشنود ناخوشش آید.
همچنان که حدیث نبوى به آن دلالت مىکند، فرمود: (آیا مىدانید که غیبت چه چیز است؟ عرض کردند: خدا و رسول او داناتر است. فرمود: آن است که یاد کنى برادر خود را به چیزى که او را ناخوش آید. شخصى عرض کرد که اگر آن صفت با او باشد باز بد است؟ فرمود: اگر باشد غیبت است و الا بهتان است). (و نام مردى در خدمت آن حضرت برده شد، شخصى عرض کرد که چه عاجز است. حضرت فرمود: غیبت رفیق خود را کردى). و روزى اسم زنى مذکور شد عایشه گفت: کوتاه قد است. جناب رسول – صلّى اللّه علیه و آله – فرمود: او را غیبت کردى). و زنى دیگر مذکور شد عایشه گفت: (آن دامن بلند است. حضرت فرمود: بیفکن از دهن خود، پس پاره گوشتى از دهن او افتاد). روزى یکى از اصحاب به دیگرى گفت: (فلان شخص بسیار خواب است. حضرت فرمود: گوشت برادر خود را خوردى). و آنچه در بعضى از احادیث وارد شده که پیغمبر – صلّى اللّه علیه و آله – یا بعضى از ائمّه – علیهم السّلام – مذمّت بعضى از اشخاص معیّنه را فرمودهاند، یا از براى بیان احکام الهى بوده یا از طوایفى بودهاند که غیبت آنها مستثنى است، چنانچه ذکر آن خواهد آمد.
غیبت به غیر زبان
مخفى نماند که غیبت کردن منحصر به زبان نیست، بلکه هر نوعى که نقصى از غیر را بفهماند غیبت است، خواه به قول باشد، یا فعل، یا اشاره، یا ایماء، یا رمز، یا نوشتن.
مروى است که (زنى بر عایشه وارد شد چون بیرون رفت عائشه با دست خود اشاره کرد که این کوتاه است. حضرت فرمود که غیبت او را کردى). و فرقى نیست در حرمت غیبت، میان کنایه و تصریح. بلکه بسا باشد که کنایه بدتر باشد. و غیبت به کنایه، مثل این که گویى: الحمد للّه که خدا ما را مبتلا نکرد به همنشینى ظلمه. یا به حب ریاست. یا سعى در تحصیل مال. یا بگویى: نعوذ بالله از بىشرمى. یا خدا ما را محافظت کند از بىشرمى. و غرض از اینها کنایه به شخصى باشد که مرتکب این اعمال باشد. و بسا که چون خواهد که غیبت کسى را کند از راه ریا و تشبّه به صلحا، ابتدا مدح او را مىکند و مذمت خود را نیز مىکند چنانچه مىگوید: فلان شخص چه بسیار خوب شخصى بود و روزگار او را نیز مثل ما کرد و از دست شیطان خلاصى نیافت.
و بعضى از غیبت کنندگان هستند که چون مىخواهند غیبت مسلمانى را کنند از راه نفاق، غم و اندوه خود را بر حال آن شخص اظهار مىکنند و حال این که در دل خود، هیچ اندوهى ندارند، چنان که مىگویند: آه، چه قدر غصه خوردم دلم سوخت به جهت فلان شخص که بىآبرو شد. یا فلان عمل از او سرزد. یا به او اهانت رسید. خدا امر او را به اصلاح آورد. و این منافق اگر دوست او بود و غم و اندوه او را خورد پس اظهار نمی کرد و دعایى که به او مىکند در خلوت می کرد. پس اظهار حزن و دعا از خباثت باطن اوست. و شیطان لعین او را بازیچه خود قرار داده، بر او امر را مشتبه کرده و بر ریش او مىخندد. و حسنات او را به باد مىدهد. و او چنان پندارد که خوب مىکند. و نمىداند که تیز بینان عالم دانش و بینش، از احوال و اوضاع برون او، احوال درونش را درک مىنمایند.
حمد گفتى کو، نشان حامدون نى برونت را اثر نى اندرون رو ملاف از مشک کان بوى پیاز از دم تو مىکند مکشوف راز و بسیارند که غیبت مسلمانى را مىکنند و بعضى از حضار نمىشنوند بلند مىگویند سبحان اللّه امّا عجب نیست چنین چیزى. تا او خوب متوجّه شود و این هر چه مىخواهد بگوید.
شنونده غیبت نیز حکم غیبت کننده را دارد
بدان که آن که غیبت را مىشنود نیز حکم غیبت کننده را دارد، همچنان که در احادیث وارد شده است. و همچنان که غیبت کنندگان، افساد دارند، غیبت شنوندگان نیز چنیناند، زیرا آن کسى که در حضور او غیبت مسلمانى مىشود یا به آن خوشحال نمىشود و بدش هم نمىآید و به این جهت منع نمىکند. یا خوشحال مىشود ولى از راه ریا و اظهار زهد تصدیق نمىکند، بلکه گاه است منع مىکند اما در قلب طالب آن است که منع او را نشنوند. و بسا باشد حیلهها برانگیزد که آن غیبت قطع نشود، مثل این که اظهار تعجب کند یا بگوید که من چنین نمىدانستم و او را نوع دیگر شناخته بودم، که آن غیبت کننده بیشتر میل در غیبت کند. و به این سخنها او را به غیبت وا مىدارد. و اینها همه در گناه و حکم با غیبت کننده شریکاند.
خلاصه آن که گناه شنونده غیبت، مثل غیبت کننده است، مگر این که در مقام انکار برآید و سخن آن شخص را قطع کند. یا از مجلس برخیزد. و اگر قدرت بر اینها نداشته باشد در دل غضبناک گردد. و اگر به زبان گوید: ساکت شو، اما در دل، مایل و طالب باشد، این از اهل نفاق است. پس بر اهل دین لازم است که چنانچه غیبت مسلمانى را بشنوند در مقام انکار برآیند و آن را رد کنند و الا مستوجب نکال مىگردند.
حضرت رسول – صلّى اللّه علیه و آله – فرمود که (هر که مؤمنى را در نزد او ذلیل کنند و او بتواند یارى او را بکند و نکند خدا در روز قیامت او را ذلیل مىسازد). و فرمود: (هر که ردّ کند از غیبت، برادر خود را و آبروى او را محافظت کند، حق است بر خدا که در روز قیامت آبروى او را نگاهدارد). و فرمود که (هیچ مردى نیست که بدى برادر مسلم او در نزد او مذکور شود و او بتواند او را جانب دارى و حمایت کند – اگر چه به یک کلمه باشد – و نکند مگر این که خداى – تعالى – او را در دنیا و آخرت ذلیل مىکند. و هر که بدى برادر مسلمش را در نزد او ذکر کنند و او یارى او کند خدا یارى او کند در دنیا و آخرت). و فرمود: (هر که حمایت کند آبروى مسلمانى را، خدا در روز قیامت ملکى را مىفرستد که او را حمایت کند).
و فرمود: (هر که منت گذارد بر برادر خود در خصوص غیبتى از او که در مجلسى بشود و آن را رد کند، خداى تعالى هزار در از شرّ را در دنیا و آخرت از او دور مىکند. و اگر بتواند و ردّ غیبت او را نکند گناه او هفتاد مقابل آن کسى است که غیبت کرده است).
آیات و اخبار وارده در حرمت و مذمت غیبت
چون حقیقت غیبت را شناختى بدان که آن، اعظم مهلکات، و اشدّ معاصى است. و به اجماع جمیع امت، و صریح کتاب ربّ العزه و احادیث پیغمبر – صلّى اللّه علیه و آله – و ائمّه اطهار- علیهم السلام – حرمت آن ثابت است.
خداوند عزّت مىفرماید: ( وَ لا یَغْتَب بَعْضُکُمْ بَعْضا أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتا فَکَرِهْتُمُوهُ [1] یعنى: (باید غیبت نکند بعضى از شما بعضى دیگر را، آیا دوست مىدارد یکى از شما که بخورد گوشت برادر خود را در حالتى که مرده باشد؟ پس کراهت مىدارید شما آن امر را). و از رسول خدا – صلّى اللّه علیه و آله – مروى است که فرمود: (زنهار، احتراز کنید از غیبت، به درستى که غیبت، بدتر است از زنا، زیرا مردى که زنا مىکند و توبه مىکند خدا او را قبول مىفرماید ولى غیبت کننده را خدا نمىآمرزد تا آن که غیبت او را که کرده است از او بگذرد). و فرمود که (در شب معراج به قومى گذشتیم که روهاى خود را با ناخنهاى خود مىخراشیدند. از جبرئیل پرسیدم که ایشان چه کساناند؟ گفت: غیبت کنندگان). روزى آن سرور بر منبر برآمدند و خطبهاى در نهایت بلندى خواندند – به نوعى که زنان در خانهها آواز آن سرور را شنیدند – و فرمودند که اى گروهى که به زبان، ایمان آوردهاید و دل شما از ایمان خالى است غیبت مسلمین را مکنید. و عیبجویى ایشان منمائید، که هر که عیب جویى برادر خود کند خدا عیب او را ظاهر مىسازد اگر چه در اندرون خانه خود باشد). و در روز دیگر آن سرور بر بالاى منبر خطبهاى أدا فرمودند و بیان گناه ربا و عقوبت آن را کردند پس فرمودند: (یک درهم از ربا بدتر است از سى و شش زنا، و آبروى برادر مسلم را ریختن از ربا بدتر است). و وقتى آن حضرت مردم را امر به روزه فرمود، گفت: احدى بدون اذن من افطار نکند. چون شام داخل شد، یک یک مىآمدند و اذن گرفته افطار مىکردند تا مردى آمد و عرض کرد: یا رسول اللّه دو دختر من روزه گرفتهاند و حیا مانع ایشان است که به خدمت تو رسند، اذن بفرما تا افطار کنند. حضرت روى مبارک گردانید. آن مرد ثانیا عرض کرد. باز حضرت روى گردانید. و در مرتبه سوم فرمود که آنها روزه نگرفتهاند و چگونه روزه بودند و حال آن که در همه روز گوشت مردم را به غیبت مىخوردند، برو ایشان را بگو تاقى کنند.[1] . سوره حجرات ،آیه12.
@#@ آن مرد باز گشت و ایشان را خبر داد پس آنها قى کردند و از هر یک پارچه خون بسته دفع شد. چون پیغمبر را خبر دادند فرمود: به خدایى که جان محمد در دست اوست که اگر این در شکم آنها باقى مىماند آتش جهنم آن را مىخورد.
و از جانب خداوند رحمن به موسى بن عمران وحى شد که (هر غیبت کنندهاى که با توبه از دنیا برود آخر کسى است که داخل بهشت خواهد شد. و هر غیبت کنندهاى که بىتوبه از دنیا برود اول کسى است که داخل جهنم خواهد شد). و از حضرت رسول – صلّى اللّه علیه و آله – مروى است که (هر که غیبت کند مرد مسلمان یا زن مسلمانى را، خدا چهل شبانه روز نماز و روزه او را قبول نمىکند، مگر این که آن کسى که غیبت او شده از او عفو کند). و فرمود: (هر که غیبت مسلمانى را بکند، در ماه رمضان اجرى از براى روزه او نخواهد بود). و در حدیثى دیگر از آن سرور منقول است که (دروغ گمان کرده است هر که گمان کند حلال زاده است و او گوشت مردم را به غیبت مىخورد).
و از امام جعفر صادق – علیه السّلام – مروى است که (هر که در حق مؤمنى بگوید امر قبیحى را که خود دیده یا شنیده باشد، آن شخص داخل این آیه مبارکه است که : إنَّ الَّذینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشیعَ الْفاحِشَه فِى الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ [1] یعنى: (به تحقیق کسانى که دوست مىدارند که فاش شود امر قبیح و ناشایست در حق طایفهاى که ایمان آوردهاند از براى ایشان است عذاب دردناک). و نیز از آن حضرت مروى است که (هر کس روایت کند از مؤمنى چیزى را که بخواهد او را عیبناک کند و آبروى او را کم کند تا از چشم مردم بیفتد، خداوند متعال او را از تحت امر خود بیرون مىکند و داخل در تحت امر شیطان مىکند. و شیطان او را قبول نمىکند). و آن حضرت فرمود: (هر که غیبت کند برادر مؤمن خود را بىآن که عداوتی میان ایشان ثابت باشد، شیطان شریک است در نطفه او). و فرمود که (غیبت، حرام است بر هر مسلمانى. و آن مىخورد حسنات را. و باطل مىسازد آنها را، همچنان که آتش هیزم را مىخورد). و اخبار در این خصوص بسیار است. و ذکر همه آنها متعسّر، بلکه متعذّر است. و همین قدر که مذکور شد کفایت مىکند.
علاوه بر این، هر که را اندک عقلى بوده باشد مىداند که این صفت، خبیثترین صفات، و صاحب آن، رذلترین مردمان است. و بزرگان پیش، بندگى خدا را در نماز و روزه نمىدانستهاند بلکه در چشم پوشیدن و حفظ خود از پیروى عیب مردم مىدانستهاند. و آن را افضل اعمال مىشمردهاند. و خلاف آن را صفت منافقین مىدیدند. و وصول به مراتب عالیه و درجات رفیعه را موقوف به ترک غیبت مىدانستهاند.
چون از حضرت رسول – صلّى اللّه علیه و آله – وارد است که (هر که نماز او نیکو باشد و عیالمند باشد و مال او کم باشد و غیبت مسلمانان را نکند با من خواهد بود در بهشت). و چقدر قبیح است که آدمى از عیوب خود غافل شده در صدد اظهار عیوب مردمان برآید. خارى را در چشم دیگران ملاحظه کند ولى شاخ درختى را در دیده خود برنخورد.
پس اى جان برادر چون خواهى که عیب دیگران را بگویى، اول عیوب خود را یاد کن و در صدد اصلاح آن برآى.
یاد آور، قول پیغمبر – صلّى اللّه علیه و آله – را که فرموده است: (خوشا به حال کسى که مشغول عیب خود گردد و به عیوب مردم نپردازد). علاوه بر این، هرگاه عیبى را که ذکر مىکنى امرى باشد که به اختیار او نباشد و از جانب حق – سبحانه و تعالى – باشد پس مذمت او بر آن غیبت فی الحقیقه مذمت خالق او است، زیرا هر که چیزى را مذمت مىکند سازنده او را مذمت کرده است.
و از اعظم مفاسد غیبت، آن است که باعث آن مىشود که اعمال خیر آن کسى که غیبت کرده در عوض آن غیبت، به نامه عمل آن شخصى که غیبت او شده ثبت مىشود و گناهان این، به دیوان اعمال او نقل مىشود. و چه احمق کسى باشد که به واسطه یک سخن، در روز قیامت، و زر و وبال دیگرى را متحمّل گردد.
مروى است که در روز قیامت بندهاى را به موقف عرصات حاضر سازند و نامه اعمال او را به دست او دهند، چون در آن نگرد از حسنات خود چیزى در آنجا نیابد، عرض کند که پروردگارا این نامه عمل من نیست زیرا من از طاعات خویش هیچ در آن نمىبینم. خطاب رسد که اى بنده پروردگار تو خطا و سهو نمىکند اعمال خیر تو به غیبت مردم رفت.
و دیگرى را مىآورند و دیوان او را به دست او مىدهند در آنجا طاعات بسیار و عبادات بىشمار مشاهده مىکند، عرض مىکند که این کتاب من نیست. این اعمال از من به وجود نیامده. خطاب مىرسد که فلان شخص غیبت تورا کرد و این طاعات اوست که عوض به تو داده شده است). پس عاقل باید تأمّل کند که آن کسى را که غیبت او مىکند اگر دوست و صدیق اوست چه بىمروّتى و بىانصافى است که زبان به غیبت او گشاید و بدى او را در نزد مردمان گوید. و اگر دشمن اوست چه بىعقلى و سفاهتى است که کسى متحمّل و زر و وبال دشمن خود گردد، و اگر طاعتى اندوخته باشد به او دهد.
معالجه اجمالى مرض غیبت
بدان که از براى مرض غیبت کردن دو نوع معالجه است: یکى بر سبیل اجمال. و دیگرى تفصیل.
اما معالجه آن بر سبیل اجمال آن است که دیده بصیرت بگشایى و ساعتى در آیات قرآنیّه و احادیث متکثّره – که در باب مذمت این صفت خبیثه وارد شده – تتبّع نمایى. و از غضب حق – سبحانه و تعالى – و عذاب روز جزا یاد آورى. و بعد از آن، مفاسد دنیویّه آن را به نظر در آورى، زیرا گاه است که غیبت آن کسى را که مىکنى به او برسد و این منشأ بغض و عداوت او گردد و در مقام اهانت یا غیبت یا اذیت تو برآید. و بسا باشد که امر به جایى منجر شود که چاره آن نتوان کرد. پس از اینها تأمّل کنى که اگر کسى غیبت تورا در نزد غیر بکند چگونه آزرده و خشمناک خواهى شد. و مقتضاى شرف ذات و نجابت طبع آن است که راضى نباشى در حق غیر، آنچه از براى خود نپسندى. و بعد از همه اینها متوجّه زبان خود باشى و مراقب احوال آن شوى که آن را به غیبت نگشایى. و هر سخنى که خواهى بگویى ابتدا در آن تأمّل کنى اگر آن را متضمن غیبتى یافتى خود را از آن نگاهدارى تا عادت کنى.
معالجه تفصیلى مرض غیبت
و امّا معالجه تفصیلى آن، آن است که باعث و سبب غیبت کردن خود را پیدا کنى و سعى در قطع آن نمایى. و بیان این مطلب، آن است که از براى غیبت کردن، اسبابى چند است:
اول: غضب، زیرا هرگاه از شخصى آزرده باشى و بر وى خشم گیرى و او حاضر نباشد، در این وقت به مقتضاى طبع، زبان به مذمّت او مىگشایى تا به آن وسیله غیظ خود را فرو نشانى.
دوم: عداوت و کینه است، که با کسى دشمنى داشته باشى و از راه عداوت بدى او را ذکر کنى.
سوم: حسد است، چنان که مردم کسى را تعظیم و تکریم کنند یا او را ثنا و ستایش گویند و تو از راه حسد متحمّل آن نتوانى شد و به این سبب مذمّت او کنى و عیوب او را ظاهر سازى.
چهارم: محض مزاح و (مطایبه) نمودن و اوقات به خنده و لهو و لعب گذرانیدن به نقل احوال و اقوال و افعال مردم، بدون قصد اهانت و خوارى رسانیدن.
پنجم: قصد سخریّت و استهزاء و اهانت رسانیدن است، زیرا استهزاء، چنانچه در حضور است غایبانه نیز متحقق مىشود.
ششم: فخر و مباهات است، یعنى: اراده کنى که فضل و کمال خود را ظاهر سازى به وسیله پست کردن غیر. چنان که گویى: فلان کس چیزى نمىداند، یا رشدى ندارد. یا به خیال حاضران اندازى که تو از آن بهتر و بالاترى.
و معالجه این شش نوع، به علاج این شش صفت خبیثه است، چنان که در سابق مذکور شد.
هفتم: امرى قبیح از کسى صادر شده باشد و آن را به تو نسبت داده باشند و تو خواهى از خود دفع کنى، گویى: من نکردهام و فلان کس کرده.
و علاج این، آن است که بدانى که به غیبت آن شخص، داخل غضب الهى مىشوى.
پس اگر قول تو را قبول مىکنند این عمل را از خود نفى کن و چه کار به نسبت دادن به دیگرى دارى. و اگر قول تو را قبول نمىکنند نسبت دادن آن به دیگرى را نیز از تو نخواهند پذیرفت.
هشتم: تو را نسبت دهند به امر قبیحى و خواهى قبح آن را برطرف کنى، از این جهت مىگویى: فلان شخص این امر را نیز مرتکب شده. چنان که اگر چیز حرامى خورده باشى یا مال حرامى قبول کرده باشى گویى: فلان عالم نیز چیز حرام خورد یا مال حرام را گرفت و او از من داناتر است. و چنانچه متعارف است که مىگویند: اگر من ربا گرفتم، فلان شخص نیز گرفت. و اگر من شراب خوردم، فلان کس نیز خورد. و شکى نیست که این، عذر بدتر از گناه است، زیرا علاوه بر این که فایدهاى از براى رفع گناه اول نمىکند، مرتکب گناهى دیگر – که غیبت باشد – نیز شدهاى. و حمق و جهل خود را بر مردم ظاهر نمودهاى، زیرا که هرگاه کسى داخل آتش شود و تو توانى داخل نشوى البته با او موافقت نخواهى کرد. و اگر موافقت کنى در کمال حماقت و سفاهت خواهى بود. و طایفهاى از اشقیاى عوام که دلهاى ایشان آشیانه شیطان گردیده و عمرشان در معصیت پروردگار صرف شده و این قدر از مظلمه مردم برگردنشان جمع آمده که امید استخلاص به جهت ایشان نیست. به این جهت، نفس خبیثشان طالب آن گشته که معاد و حساب و حشر و نشرى نباشد. و شیطان لعین چون این میل را در دل ایشان یافته از کمین بیرون آمده. و به وسوسه ایشان پرداخته. و انواع شک و شبهه در خاطرشان انداخته.[1] .سوره نور، آیه 19.@#@ و اعتقادشان را سست و ضعیف ساخته. و به این جهت در معاصى پروردگار بىباک گردیدهاند. چون معصیتى از ایشان صادر شد در عذر آن چون نمىتوانند که آنچه در باطن ایشان (مخمر) است از عدم اعتقاد اظهار نمایند و از شقاوت و تزویرى هم که دارند نمىخواهند تن به اعتراف دردهند. شیطان ایشان را بر آن مىدارد که از اعمال ناشایست خود عذر بخواهند که فلان عالم نیز آنچه ما کردهایم کرده، و آنچه را ما مرتکب شدهایم مرتکب شده. غافل از این که این عذر نیست مگر از جهل و حماقت، زیرا اگر عمل این عالم، اعتقاد تورا از معاد و حساب روز جزا بر طرف کرد پس تو کافر گشتهاى دیگر چه عذر مىخواهى. و اگر برطرف نکرده، کردن آن شخص از براى تو چه فایدهاى دارد.
علاوه بر این، اگر عمل بعضى از کسانى که خود را داخل علما کردهاند و نام عالم بر خود نهادهاند باعث اقتداى تو به ایشان مىشود چرا باید اقتدا به این عالم که او نیز در شقاوت و خباثت مانند تو هست و علم بر او و زر و وبال است کرده باشى؟ و چرا اقتدا نمىکنى به علماى آخرت و طوایف انبیا و اولیا، و حال آن که ایشان اعلم و اکملاند و سرچشمه علم و معرفتاند؟ نهم: از بواعث غیبت، موافقت و همزبانى با رفیقان است، یعنى: چون هم صحبتان خود را مشغول (خبث) بینى، تصور کنى که اگر ایشان را منع کنى یا با ایشان در آن خبث، موافقت نکنى از تو تنفر کنند و تو را (بدگل) شمارند. و به این جهت تو نیز با ایشان هم مشربى کنى تا به صحبت تو رغبت نمایند. و شبههاى نیست که در این صورت، عجب احمقى خواهى بود که راضى به این مىشوى که امر پروردگار خود را ترک کنى.
و دست از رضا و خوشنودى او بردارى. و از نظر برگزیدگان درگاه او، از: ملائکه و انبیا و اولیا بیفتى، که جمعى از اراذل و او باش از تو راضى باشند. بلکه این دلالت مىکند بر این که (عظم) ایشان در نزد تو بیشتر از (عظم) خدا و پیغمبران است. و چه شک که چنین کسى مستحق و سزاوار لعن بىشمار، و عذاب روز شمار است.
دهم: چنان مظنه کنى که شخصى در نزد بزرگى زبان به مذمت تو خواهد گشود، یا شهادتى که از براى تو ضرر دارد خواهد داد، بنابر این، صلاح خود را در آن بینى که
پیش دستى کنى و او را در نزد آن بزرگ معیوب وانمایى، یا دشمن خود قلم دهى. که بعد از این، سخن او در حق تو بىاثر، و کلام او از درجه اعتبار ساقط باشد. و چنین کسى خود را نزد پروردگار جبّار، ضایع و بىاعتبار خواهد کرد، به مظنّه این که کسى او را در پیش مخلوقى بىاعتبار خواهد کرد. و خدا را دشمن خود مىکند، به گمان این که دیگرى بندهاى را دشمن او خواهد کرد.
پس زهى سفاهت و بىخردى که به مرض توهّم و خیال خلاص از غضب مخلوقى در دنیا، که جزم و یقین نباشد، خود را به یقین در هلاکت آخرت مىاندازد، و حسنات خود را نقد از دست مىدهد به توقّع دفع مذمت مخلوقى به نسیه.
یازدهم: ترحم کردن است بر کسى، زیرا مىشود که شخصى چون دیگرى را مبتلا به نقصى یا عیبى بیند دل او بر او محزون گردد و اظهار تألّم و حزن خود را نماید، و در آن اظهار صادق باشد. چنان که شخصى در نزد بعضى پست و بىاعتبار شده باشد و تو، به این جهت، محزون شده آن را در نزد دیگران اظهار نمایى.
دوازدهم: اگر معصیتى از کسى مطّلع شوى، از براى خدا بر او غضبناک گردى، و به محض رضاى خداى – تعالى – اظهار غضب خود نمایى، و نام آن شخص و معصیت او را ذکر کنى. و بسیارى از مردم، از مفسده این دو قسم غافلاند و چنان پندارند که ترحم و غضب هرگاه از براى خدا باشد ذکر اسم مردم ضرر ندارد. و این، خطا و غلط است، زیرا همچنان که رحم و غضب از براى خدا خوب است، غیبت مردمان حرام و بد است، و مجرّد ترحم یا غضب باعث رفع حرمت آن نمىگردد.
و بسا باشد که از براى غضب کردن، بواعث دیگرى نیز باشد که نزدیک به یکى از اینها که مذکور شد بوده باشد. و فساد آنها نیز از آنچه مذکور شد معلوم مىشود.
برگرفته از معراج السعاده- ملا احمد نراقی، ص399 و اخلاق شبر – عبدالله شبر،ص233
