ارکان حیات معنوی انسان
زمانی که آدم علیه السلام آفریده شد، این حقیقت برای او بیان گردید که او و فرزندانش از دو حیات برخوردارند: اوّل، حیات مادّی که در ارتباط با عناصر دنیای خاک است و دوم، حیات معنوی که در ارتباط با ارزش های الهی و ملکوتی است.
نکته مهمّ در این میانه آن است که حیات مادّی برای انسان هیچ گونه امتیازی نسبت به جانداران دیگر ایجاد نمی کند؛ زیرا در حیات مادّی تنها بدن و تأمین نیازهای آن مطرح است (یعنی همان کاری که همه حیوانات عالم نیز انجام می دهند). از این روست که قرآن مجید وقتی نعمت های مادّی پروردگار را نام می برد، با ظرافت تمام در این باره می فرماید: « وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها (30)أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها (31)وَ الْجِبالَ أَرْساها (32)مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ (33) »[1] و زمین را پس از آن گسترانید و از آن آب و چراگاهش را بیرون آورد و کوه ها را محکم و استوار نمود تا مایه بهره ورى شما و دام هایتان باشد.
یعنی سفره مادّی جهان برای بهره گیری شما و چهارپایان شما گسترده شده است. به عبارت دیگر، در امور مادّی و بدنی و کوشش ها و فعّالیت های خوراکی و آشامیدنی و شهوانی هیچ فرقی میان انسان و موجودات دیگر روی زمین نیست.
مایه امتیاز انسان بر موجودات دیگر حیات معنوی اوست. دقّت در آیات قرآن کریم این حقیقت را نشان می دهد که در آغاز آفرینش انسان، چهار مسأله مهم طرح شده است که ارکان حیات معنوی او محسوب می شوند:
مسأله نخست، موضوع خلافت است؛ «انی جاعل فی الارض خلیفه».[2]
مسأله دوم، معرفت است؛ «و علّم آدم الاسماء کلها».[3]
مسأله سوم، هدایت است؛ « فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.».[4]
و مسأله چهارم، کرامت است؛ وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً ».[5]
این چهار حقیقت نشان دهنده حیات معنوی انسان و مایه امتیاز او از سایر موجودات عالم است؛ خاصّه آنکه خدای متعال در پایان آیه می فرماید: «فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا».
انسان؛ معمار حیات معنوی خود
موضوع بسیار مهم دیگری که در اینجا مطرح است، این است که قوانین حیات معنوی را پروردگار وضع کرده؛ امّا معماری آن به خود انسان سپرده شده است. به عبارت دیگر، پروردگار عالم مصالح ساخت این حیات معنوی را در کتاب های آسمانی و به وسیله انبیاء و امامان بزرگوار ارائه کرده است؛ امّا ساخت ساختمان حیات معنوی را ـ به سبب اختیار و آزادی ای که به انسان داده و عقلی که به او عنایت کرده ـ در اختیار خودش گذاشته است؛ «انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا».[6]
این آیه صراحت دارد در این معنا که خدای متعال راه ساخت حیات معنوی را برای انسان بیان کرده و او در مقابل این راهنمایی دو انتخاب بیشتر ندارد: یا از اختیار، عقل، اندیشه، وجدان، فطرت، انصاف و سمیع و بصیر بودن خود استفاده می کند و ساختمان حیات معنوی خود را می سازد یا اینکه بر اثر غفلت و جهالت بدان پشت می کند و در ساختن آن گامی بر نمی دارد.
آنها که ساختمان حیات معنوی خود را می سازند، در حقیقت به قول اهل دل و اهل سلوک، افقی در خود ایجاد می کنند و «مطلع الفجری» در زندگی خویش می آفرینند که از این افق و مطلع الفجر معانی و مفاهیم اسماء و صفات پروردگار طلوع می کند و ا نسان به واسطه آن «خداگونه» می شود. خداگونه شدن نیز تعبیری است که از این روایت قدسی برداشت شده است: «عبدی اطعنی حتی اجعلک مثلی».[7]یعنی اگر کسی وارد فضای حیات معنوی شود، نمونه ای از اسماء و صفات پروردگار خواهد شد.
در آخرین آیات سوره مبارکه توبه، پروردگار عالم در وصف پیامبر خویش می فرماید: «حریص علیکم بالمؤمنین رئوف رحیم». خدای متعال در این آیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را با وصف رئوف و رحیم معرّفی می کند. در حالی که رئوف و رحیمِ نخست، خود اوست. نتیجه آنکه پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله و سلم دارای حیاتی معنوی ا ست که از این حیات، مفاهیم اسماء و صفات خدای متعال طلوع کرده است.
همچنین، خدای متعال در آیه ای دیگر از قرآن مجید، وجود مبارک پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را رحمت خود در میان مردم می خواند: « وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَهً لِلْعالَمین ».[8] بی شک، این رحمت نیز جلوه ای از رحمت و رأفت و رحیمیت خدای متعال است. همچنین عفو و نرمی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با مردم داشته و در آیات قرآن مجید بیان شده، جلوه همان عفو پروردگار مهربان عالم است.
آدمی به حیات معنوی خویش ارزش پیدا می کند؛ امّا اگر به سراغ این حیات و جنبه معنوی و ملکوتی خود نرود و افق طلوع اسماء و صفات حق نشود، ارزشی ندارد.
مسأله مهمّ دیگر، این است که همه می توانند طلیعه گاه چنین آفتابی باشند؛ البته به اندازه وسع و ظرفیت خود. پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به اندازه سعه وجودی خود افق اسماء و صفات حق بودند و سایر انسان ها نیز به اندازه سعه وجودی خود می توانند خداگونه شوند؛ زیرا اگر نمی توانستند، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم هرگز از آنان دعوت نمی کرد تا به اخلاق الهی آراسته شوند؛ « تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ اللَّهِ »؛[9] این دعوتی عمومی است و بدین معناست که همه باید به اخلاق خدایی آراسته شوند و اهل مهر، محبّت، رحمت، رأفت و گذشت باشند.
امیرالمؤمنین؛ صاحب علم الکتاب
مقایسه آیاتی از سوره های مبارکه نمل و رعد، میزان دانش، بصیرت و بینش وجود مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام را نشان می دهد. قرآن مجید می فرماید: هنگامی که هدهد بعد از چند روز غیبت از بارگاه حضرت سلیمان علیه السلام به محل خود باز آمد، به سلیمان گفت: از کشوری عبور کردم که مردم آن خورشیدپرست بودند و زنی بر آنها حکومت می کرد که تخت سلطنتش از نظر ساخت، زینت و عناصری که در آن به کار برده بودند، قابل توجّه بود. برای همین، سلیمان نامه ای به این پادشاه نوشت و او را به بارگاه خویش دعوت کرد و برای اینکه قدرت خود را نیز به او نشان دهد، به بارگاه نشینان خود فرمود: کدام یک از شما می توانید تخت این پادشاه را به محل حکومت من منتقل کنید؟ «ایکم یأتینی بعرشها».[10]
قرآن مجید می فرماید: عفریتی از طایفه جن به سلیمان علیه السلام گفت: من این کار را انجام می دهم، قبل از اینکه شما از جایتان بلند شوید؛ «قبل ان تقوم من مقامک».[11]
اما مرد دیگری که در بارگاه بود و روایات او را آصف بن برخیا، وصی سلیمان دانسته اند، گفت: در چشم به هم زدنی این کار را انجام می دهم. بعد هم تخت را حاضر کرد.
مطلبی که در اینجا خیلی مهم است، این است که پروردگار درباره این مرد می فرماید: «قال الذی عنده علم من الکتاب».[12] یعنی قدرتی که این بزرگوار داشت، ناشی از علم او به مقداری از کتاب بود. البته تاکنون به روشنی معلوم نشده است که منظور از این کتاب چیست؛ ولی واضح است که این شخص به نص قرآن کریم، قسمتی از این کتاب را می دانسته است.
حال، باید روحیه حضرت سلیمان علیه السلام را نظاره کرد که با داشتن چنین نیروهایی که کمتر از یک چشم بر هم زدن تختی را از آن فاصله بعید جا به جا می کردند، باد در دماغ نمی اندازد، سینه سپر نمی کند و از کلمه «من» استفاده نمی کند. من گفتن دلالت بر ضعف و جهل و بی خبری انسان دارد. فقط یک نفر حق دارد به حقیقت بگوید «من» و او وجود مقدّس حضرت حق است که چرخ های هستی به اراده او به وجود آمده و به اراده او می گردد.
از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هر وقت می خواستند نامه ای بنویسند، در ابتدای نامه به کاتب می فرمودند: بنویس: «بسم الله الرحمن الرحیم من محمد بن عبدالله الأمی رسول الله…».[13] امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در ابتدای اغلب نامه هاشان عبارت «من عبدالله علی بن ابی طالب» دیده می شود و این در میان همه انبیا و ائمّه علیهم السلام وجود داشته است. حق هم همین است؛ زیرا برای اوّلین تا آخرین انسان هیچ زمینه ای برای منیّت، تکبّر و غرور وجود ندارد. هر کس متکبّر است، کبرش دروغ است؛ زیرا کبریایی تنها از آن کسی است که همه قدرت ها پیش اوست.
به واقع، چه قدرتی نزد ماست؟ همه رابطه ما با آفرینش در نفَسی است که فرو می رود و بر می آید و اگر کسی نتواند این رابطه را حفظ کند، می میرد.
پیش صاحب نظران ملک سلیمان باد است بلکه آن است سلیمان که ز ملک آزاد است[14]
از طرفی، سایر شؤون زندگی ما نیز بر باد است. وقتی سوار قطار می شویم، ترمزهای قطار بر اساس باد و فشار آن تنظیم شده است؛ دوچرخه و ماشین و موتورهامان سوار بر باد است؛ هواپیماهامان سوار بر باد است. همه زندگی بر باد است. این که دیگر کبر و منیّت ندارد.
حکایت کرده اند که یکی از پادشاهان آن قدر «من» در سخنانش داشت که ملائکه ناراحت شدند و به خدای متعال عرضه داشتند: خدایا، چیزی که دست این مخلوق نیست؛ چرا به ناصواب خود را «من» می داند!؟
خدای متعال به شکم پادشاه امر کرد که از اسهال متوقّف نشود و از آن طرف یکی از فرشتگان را مأمور تنبیه او کرد. او نیز خود را به شکل طبیبی در آورد و سوی قصر پادشاه به راه افتاد.
پادشاه از بیماری بسیار رنج می برد و هر چه پزشکان در بهبود او تلاش می کردند، بدتر می شد. روزی فرشته الهی که به لباس اطبّا در آمده بود، از کنار دربار رد شد. مأمور قصر از او پرسید: چه کاره ای؟ گفت: طبیب. گفت: اعلی حضرت مریض است، می شود او را معاینه کنی؟ طبیب موافقت کرد و او را بر بالین پادشاه بردند. طبیب پس از معاینه شاه، رو به او کرد و گفت: نیمی از مملکت خویش را به نام من بنویس تا مداوایت کنم! پادشاه گفت: طبیب، چرا این قدر ویزیتت گران است؟ برای مداوای اسهال که نصف یک مملکت نمی گیرند! گفت: اختیار با خود توست: می خواهی بده، نمی خواهی نده!
پادشاه که داشت از فرط بیماری می مرد، پیش خود فکر کرد که ما سند را می نویسیم و بعد از خوب شدن آن را نمی دهیم! طبیب دارویی داد و پادشاه خوب شد و خود پس از معالجه پادشاه در جایی اقامت کرد که در دسترس باشد. از قضا، بعد از سه روز، شاه به دل درد سختی مبتلا شد و دچار یبوست سختی گشت. دوباره اطبّا از درمان او عاجز شدند تا اینکه شاه دستور داد همان طبیب را بیاورند. مأموران طبیب را پیدا کردند و نزد شاه بردند. او نیز پس از معاینه گفت: تو را درمان می کنم؛ ولی نصف دیگر مُلکت را می گیرم!
شاه دستور داد تا سند را بنویسند و طبیب دارویی به او داد که در دم شکمش باز شد. پس از آن، رو به شاه کرد و گفت: من دیناری از تو نمی خواهم. امّا می خواهم بدانی مملکتی که به یک اسهال و یبوست از دست می رود، این همه منیّت ندارد.
علم من، صندلی من، وکالت من، دانش من، مرجعیّت من، نوشته من، مقام من، مرتبه من، حکومت من و … چه خبر است و ما را چه می شود؟ عادت کنیم تا به حقیقت در کنار هر برنامه ای که داریم، خدا را قرار دهیم و این روش سلیمان علیه السلام است که وقتی تخت بلقیس را در بارگاه خود می بیند، اشک در چشما نش جمع می شود و می گوید: «هذا من فضل ربی لیبلونی أأشکر أم اکفر»[15] این کاری بود که خدای من انجام داد تا مرا آزمایش کند که پیشانی شکر برایش به خاک می گذارم یا در برابر او سینه سپر می کنم.
این آیات سوره نمل بود که در آن عبارت «قال من عنده علم من الکتاب»[16] آمده بود؛ امّا آیه شریفه سوره مبارکه رعد این است: « وَ یَقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفى بِاللَّهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب ».[17]
در ابتدا، باید گفت که کافر به معنای پرده پوش و پنهان کننده حق است. بدین ترتیب، معنی آیه این خواهد بود که ای پیامبر، کفّار ـ یعنی کسانی که حق را پنهان می کنند ـ می گویند: تو فرستاده خدا نیستی. در پاسخ آنان بگو: من دو شاهد بر رسالت خود دارم: اوّلین شاهد من خداست که با قرآن و معجزات دیگر نبوّت مرا تصدیق کرده است و شاهد دومِ رسالت من کسی است که علم کتاب در نزد اوست.
بر اساس روایات، کسی که علم همه کتاب در نزد اوست، وجود مبارک علی بن ابی طالب علیه السلام است که در زمان نزول این آیه هجده سال بیشتر نداشتند. حال می توان از مقایسه این دو آیه، مقام امیرالمؤمنین علیه السلام را تا حدودی دانست. همچنین از مضمون آیه می توان فهمید که خدای متعال در مسأله شهادت بر نبوّت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلّم ، شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام را در کنار شهادت خویش قرار داده است.
از این رو علی علیه السلام کسی است که خطا و اشتباهی در دیدگاه و بینش خود ندارد و درباره هیچ موضوعی اشتباه نمی اندیشد؛ او کسی است که پروردگار عالم از او به «من عنده علم الکتاب»[18] تعبیر کرده است. او چنین عینکی به چشم قلب خویش داشته و هر چه را می دیده، درست می دیده است.
جایگاه غافلان از حیات معنوی
امیرالمؤمنین که صاحب علم الکتاب است، در خطبه 87 نهج البلاغه که به نظر می آید از خطبه های کمرشکن و حزن آور حضرت باشد، نظر خویش را درباره کسانی که زندگی را فقط در بدن خود خلاصه کرده، بُعد حقیقی و اصیل خود را فراموش کرده و زلف خویش را با حیوانات عالم گره زده اند، بیان کرده و فرموده است: « فَالصُّورَهُ صُورَهُ إِنْسَانٍ وَ الْقَلْبُ قَلْبُ حَیَوَانٍ »[19] اینان در ظاهر به شکل انسانند، ولی قلبشان قلب حیوانات است.
تکیه حضرت بر کلمه قلب از آن روست که قرآن مجید مرکز فهم را در انسان، قلب او می داند؛ بر اساس آیه «و لهم قلوب لایفقهون بها».[20]
این عدّه به ظاهر انسان و در باطن حیوانند؛ یعنی همان طور که حیوان هیچ حقیقتی از حقایق عالم را نمی فهمد، این عدّه نیز از حقایق چیزی نمی فهمند. برای مثال، اگر کسی برای شتری کتاب های ابن سینا را بخواند یا از آراء صدر المتألّهین سخن بگوید یا آیات قرآن مجید را بخواند، او هیچ از آنها نمی فهمد. انسانی که نخواسته حقیقت را بفهمد نیز مانند این چهارپایان است؛ با این تفاوت که او مایه فهم و درک را در خویش داشته و نخواسته از آن بهره بگیرد و حیوان چنین مایه ای ندارد.
حضرت در ادامه سخن خود می فرمایند: « لَا یَعْرِفُ بَابَ الْهُدَى فَیَتَّبِعَهُ وَ لَا بَابَ الْعَمَى فَیَصُدَّ عَنْهُ وَ ذَلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیَاءِ ، فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ وَ أَنَّى تُؤْفَکُونَ وَ الْأَعْلَامُ قَائِمَهٌ وَ الْآیَاتُ وَاضِحَهٌ وَ الْمَنَارُ مَنْصُوبَهٌ فَأَیْنَ یُتَاهُ بِکُمْ وَ کَیْفَ تَعْمَهُونَ وَ بَیْنَکُمْ عِتْرَهُ نَبِیِّکُمْ وَ هُمْ أَزِمَّهُ الْحَقِّ وَ أَعْلَامُ الدِّینِ وَ أَلْسِنَهُ الصِّدْقِ فَأَنْزِلُوهُمْ بِأَحْسَنِ مَنَازِلِ الْقُرْآنِ ».[21]
«لا یعرف باب الهدی فیتبعه»؛ باب هدی همان بابی است که آدم خاکی را شایسته گرفتن علم اسماء ساخته است؛ بابی است که ظرف گلین وجود آدمی را تبدیل به ظرف دین، آیین و کرامت الله کرده است. این باب هدایت است که عدّه ای آن را نمی جویند و تا آخر عمر نمی فهمند که غیر از راه جسم، شکم و شهوت راه دیگری به نام صراط مستقیم و راه خدا نیز وجود داشته است که اگر آن را دنبال می کردند، از کرم میان لجن بودن در می آمدند و به سوی مقام قرب و لقاء حق حرکت می کردند.
«و لا باب العمی فیصد عنه»؛ آنان کوردلی را نفهمیده اند تا از آن رویگردان شوند و این همه ضرر نکنند. آنان نیندیشیده اند که آیا پروردگار عالم آفرینش خویش را معطّل داشته تا این جنس دو پا بیاید و مانند سایر حیوانات بخورد، بمیرد و لذّت ببرد. آیا جهان معطّل همین کار بود؟ اگر به واقع چنین بود، چه نیازی به خلق انسان وجود داشت؟ در این زمین، 20 میلیون سال است که موریانه، مار، عقرب و … زندگی می کنند و سال هاست که از خلقت و نابودی دایناسور ها گذشته است. در این زمینه، جهانِ خدا کم نداشت تا پروردگار احساس کند که زمین موجوداتی از این دست کم داشته تا نیاز به خلق آدمی زاد باشد.
این عدّه نه راه هدایت را فهمیدند تا در آن حرکت کنند و نه راه ضلالت را تا از آن پرهیز کنند. این است که کوردل ماندند و با حیوانات همپایه شدند. قلب اینان از فهم حقیقت کور است و به فرموده پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ، بدترین شرها نیز همین است: «شرّ العمی عمی القلب».
به سبب همین کوردلی است که آنها دور بدن خویش می چرخند. طواف آنان به دور خدا نیست، به گرد شکم و شهوت است؛ در حالی که اگر به دور خدا طواف می کردند، هم شکمشان از روزی حلال آباد می شد، هم شهوت حلال نصیبشان می گشت و هم در قیامت بهشت ابد را به ارث می بردند. آیات بسیاری از قرآن بدین معنا دلالت دارند؛ از جمله:
«رزقناهم من الطیّبات»؛[22]
« یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُون »؛[23]
« وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَنینَ وَ حَفَدَهً وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ یَکْفُرُونَ »؛[24]
« اللَّهُ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَتَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمینَ ».[25]
تعبیر امیرالمؤمنین علیه السلام درباره چنین انسان هایی، «مردگان به ظاهر زنده» است؛ «فذلک میّت الاحیاء».
در حقیقت، اینان همان مرده هایی هستند که خدا در سوره فاطر درباره آنان به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: « وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لاَ الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُور »؛[26] یعنی ای پیامبر، کسی مانند عموی تو، مرده ای در قالب یک قبر متحرّک است. بدن عموی تو قبر اوست و خودش نیز مرده بدبویی در این قبر بیش نیست. این مرده کسی است که غفلت و جهالت گوش و قلبش را میرانده است؛ به طوری که حتّی تو نیز با این قدرت معنوی نمی توانی پیام مرا به او برسانی. باید روزنه امیدی وجود داشته باشد تا دم مسیحایی بتواند نجات بخش باشد؛ ولی کسی که به دست خویش خود را کشته و هلاک کرده، این دم نیز در او اثری ندارد. از این روست که مولی الموحّدین اعلام کرده اند: کسانی که خالی از معرفت هستند، میّتند.
حال، این میّت چه قدر می ارزد؟ هیچ. اگر یک گوسفند مطابق قواعد شرعی ذبح شود، گوشتش قیمت دارد؛ ولی اگر از بلندی بیفتد یا گیاه سمّی بخورد و بمیرد، هیچ نمی ارزد. انسان مرده نجس است و قیمتی ندارد و چاره ای جز دفن کردنش نیست؛ زیرا اگر بماند، اهل شهر از بوی تعفّنش ناراحت می شوند. این چنین است که وقتی این انسان مرده را ـ که از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السلام ،تنها بدن متحرّکی دارد ـ در قیامت به خدا عرضه کنند، آن را به هیچ هم نمی خرد.
مردگان در قیامت قبری دارند به نام دوزخ و زندگان در قیامت باغی دارند به نام بهشت. این آخرین حرف قرآن است و عجیب این است که پروردگار در قرآن می فرماید: «لا یموت فیها و لا یحیی»[27] آنها در جهنّم هم حیاتی ندارند و بدن هایی متحرّک اند که درد را احساس می کنند؛ امّا حیاتی که لذّت های بهشت را درک کنند ندارند. انسان بی معرفت مرده است و انسان با معرفت زنده. او زنده به حیاتی الهی، ملکوتی و عرشی است.
نکته دیگر موجود در این خطبه این است که حضرت به مردم کوفه می فرماید: «فاین تذهبون؟». از اینجا می توان فهمید که امیرالمؤمنین صلوات الله علیه بیشتر مردمِ پای منبر خویش را مرده می دیده است؛ زیرا وسوسه های شیاطین و فرهنگ بنی امیّه مردم را از انسانیّت جدا کرده، آنان را در آستانه مرگ معنوی قرار داده بود.
« فَأَیْنَ تَذْهَبُون ؟»؛[28] سؤال حضرت از مردم این است که کجا می روید؟ عاقبت این رفتن چیست و پایان این جادّه به کجا منتهی می شود؟ اگر مردم بیدار باشند، می فهمند که قرآن مجید آخر جادّه جسم را نیز بیان کرده است: مشتی اسکلت خشک و پوست جمع شده که در بازار قیامت به هیچ کاری نمی آید؛ زیرا اگر بخواهند این مرده را به بهشت ببرند، نه دهان خوردن نعمت های بهشت را دارد، نه گوش شنیدن آن صداها را و نه چشم دیدن آن مناظر را؛ « لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ ِبها »؛[29] «قلوبهم… کالحجاره»؛[30] «کانوا لجهنم حطبا».[31] اینها در بهشت چه می توانند بکنند؟
«فأین تذهبون و أنى تؤفکون»؛ کجا می روید و روی شما را چگونه از خدا برگرداندند؟ قبله و معبود شما کیست و کجاست؟
«و الاعلام قائمه و الآیات واضحه و المنار منصوبه»؛[32] ای مردم، نشانه های پروردگار برای تأمین خیر دنیا و آخرت شما برپاست و دشمن آنها را از میان نبرده است؛ زیرا این نشانه ها از بین بردنی نیست؛ « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُون ».[33]
سخنان خدا در قرآن روشن است و در زمره فلسفه های پیچیده بشری نیست که کسی آنها را نفهمد؛ «ان الله یأمر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی»؛[34] «قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا»؛[35] «قولوا للناس حسنا»؛[36] «لا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل»؛[37] «لا تأکلوا الربا»؛[38] «یمحق الله الربا و یربی الصدقات».[39]
علائم و نشانه های لازم برای رسیدن به بهشت و رضایت خدا در همه جا نصب شده و راه را به همه نشان می دهد. پس کسی نمی تواند بگوید جادّه را گم کردم؛ چون این جادّه گم شدنی نیست.
با این بیان معلوم می شود که هیچ انسانی به اجبار وارد دوزخ نمی شود. اهل دوزخ شدن حاصل انتخاب و اختیار آدمی است. آنها که سخن خدا را می شنوند و قانع می شوند، اهل نجات هستند و آنان که سخن حق را نمی پذیرند، اهل دوزخ می شوند. از این رو یک نفر هم در قیامت وجود ندارد که خدای متعال او را اهل جهنّم کرده باشد. خدای متعال مظهر رحمت و هدایت است. در قرآن آیه ای بدین مضمون وجود ندارد که در آن جهنّمی ها لب به اعتراض بگشایند و بگویند: خدایا چرا ما را اهل دوزخ کردی؟ یا جهنّم رفتنشان را به خدا نسبت دهند. لذا امیرالمؤمنین علیه السلام در دعای کمیل می فرماید:
«فبالیقین اقطع لولا ما حکمت به من تعذیب جاهدیک و قضیت به من اخلاد معاندیک لجعلت النار کلها بردا و سلاما».[40] حضرت در این فراز به روشنی بیان می کند که اگر بدکرداری های مردم نبود، خدای متعال همه طبقات دوزخ را مانند بهشت، فضایی خنک و باامنیت قرار می داد. خود مردم این قطعه را از بهشت جدا کردند و تنور آتش ساختند؛ وگرنه جهنّم در اصل باید بهشت می بود.
«فأین یتاه بکم؟»؛[41] حضرت می فرماید: چطور شما را سرگردان کردند تا حق را گم کردید؟ حال آنکه قرآن و نشانه های خدا در میان شماست؟ چه کسی شما را به چنین حیرت و سرگردانی ای مبتلا کرده است؟
«بل کیف تعمهون؟»؛[42] در اینجا علی علیه السلام تعجّب می کند و می گوید: چطور شما کوردل شدید و چگونه این اتّفاق برای شما رخ داد؟ «و بینکم عتره نبیکم و هم عظمّه الحق و اعلام الدین و السنه الصدق»[43] در حالی که اهل بیت پیامبر علیهم السلام در میان شما هستند که رشته حق می باشند؛ کسانی که نشانه های حقیقی دین هستند و وجودشان زبان راستی است و اگر شما به این رشته تمسّک پیدا کنید، به خدا می رسید.
ایّامی که در لندن منبر می رفتم، دعوتم کردند که از آسمان نمای لندن نیز دیدن کنم. آسمان نمای لندن مرکز علمی مهمّی است که در منطقه ای وسیع ساخته شده است. تماشای این آسمان نما قریب به دو ساعت طول می کشد و برای این کار چراغ ها را خاموش می کنند و تاریکی چنان است که کسی نفر کناری اش را تشخیص نمی دهد.
در این آسمان نما خلقت زمین به طور کامل تشریح می شود که خلقت ابتدا به صورت گازی در هم پیچیده بود و پس از طی دوره هایی خلقت کهکشان ها، سحابی ها، خورشیدها، ستاره ها، منظومه ها و… اتّفاق افتاد.
وقتی چراغ ها روشن شد، به همراهم گفتم: انگلیسی ها و همنوعانشان در هر جای دنیا ـ چه در شرق و چه در غرب ـ مردم بسیار ستمگری هستند! گفت: از چه نظر؟ گفتم: از نظر علمی. علّت را پرسید، گفتم: چند روز پیش که به کتابخانه بریتیش رفته بودم، دیدم حدود هفتاد درصد کتاب ها متعلّق به دانشمندان مشرق است. آنچه من امروز در این آسمان نما مشاهده کردم، در خطبه اوّل نهج البلاغه امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است که نسخه خطّی متعلّق به قرن سوم آن در همین کتابخانه موجود است. امیرالمؤمنین علیه السلام میلیاردها سال بعد از خلقت آفرینش در مسجد کوفه روی منبر این خطبه را خوانده که راز آفرینش ـ آن چنان که امروزه علم می گوید ـ در آن آمده است.
وقتی انسان در این خطبه تفکّر می کند، گمان می کند مستمعین آن روز امیرالمؤمنین صلوات الله علیه افلاطون، ارشمیدس، سقراط، کندی، ابونصر فارابی، شیخ الرئیس و صدر المتألّهین بوده اند. از این رو باور نمی کنم آن روز کسی به درستی فهمیده باشد که امیرالمؤمنین علیه السلام درباره خدا و خلقت چه می فرماید.
«فانزلوهم باحسن منازل القرآن»؛[44] حضرت در ادامه سخن می فرماید: قلب خویش را جایگاه اهل بیت علیهم السلام قرار دهید و با این رابطه قلبی به ایشان اقتدا کنید تا به خدا و خشنودی خدا و دنیا و آخرتی آباد برسید و همه اینها به کسب معرفت از منابع اصیل آن باز می گردد.
حجت الاسلام انصاریان
[1] . نازعات: 30- 33 [2] . بقره: 30 / وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَهً قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُون . [3] . بقره : 31 / وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِکَهِ فَقالَ أَنْبِئُونی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ. [4] . بقره : 38 / قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. [5] . اسراء: 70 [6] . انسان: 3 [7] . قصص الأنبیاء(قصص قرآن)/فاطمه مشایخی/ص801 [8] . انبیاء: 107 [9] . بحارالأنوار/ علامه مجلسی(ره)/ ج 58 / ص129 [10] . نمل: 38 / قالَ یا أَیُّهَا الْمَلَؤُا أَیُّکُمْ یَأْتینی بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ یَأْتُونی مُسْلِمین . [11] . نمل:39 / قالَ عِفْریتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ وَ إِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمین . [12] . نمل: 40/ قالَ الَّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَریم . [13] . بحار الانوار/علامه مجلسی(ره)/ ج9/ص 335 [14] . خواجوی کرمانی/ غزلیات/ غزل شماره 111 [15] . نمل: 40 / قالَ الَّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَریم . [16] . همان [17] . رعد: 43 [18] . همان [19] . نهج البلاغه/ شرح صبحى صالح/ خطبه 87/ ص 119 [20] . اعراف: 179 / وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُون . [21] . نهج البلاغه/ شرح صبحى صالح/ خطبه 87/ ص 119و 120 [22] . اسراء: 70 [23] . بقره: 172 [24] . نحل: 72 [25] . غافر: 64 [26] . فاطر: 22 [27] . طه: 74 / إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتُ فیها وَ لا یَحْیى . [28] . تکویر: 26 [29] . اعراف: 179 / وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُون [30] . بقره: 74 / ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَهِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون . [31] . جن: 15 / وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً. [32] . نهج البلاغه/ شرح صبحى صالح/ خطبه 87/ ص 119 [33] . حجر: 9 [34] . نحل:90 [35] . اسراء: 23 [36] . بقره: 83 [37] . بقره: 188 [38] . آل عمران: 130 [39] . بقره: 276 [40] . مصباح المتهجد/ شیخ طوسی(ره)/ ص847 [41] . نهج البلاغه/ شرح صبحى صالح/ خطبه 87/ ص 119 [42] . همان.[43] همان
[44] . همان
