تاملی در رهنمودهای امام خمینی درباره ماه رمضان
یکی از موضوعات بسیار مهم و حیاتی در ماه مبارک رمضان این است که روزه و خودسازی به مسائل فردی و شخصی اختصاص نمی یابد و صحنه ها و عرصه های فعالیت های سیاسی و نقش خاص روزه داری و پرورش های اخلاقی در ایجاد تحول و کمال در عناصر و جریان ها و گروه ها و نیز دولتمردان و مدیران و کارگزاران نباید فراموش شود.
متاسفانه تا به حال چنین غفلت و سهل انگاری ها را کم و بیش شاهد بوده ایم و برخی از عناصر و گروه ها و نیز مدیران و کارگزاران حکومتی را در بهره وری از عبادت بزرگ روزه و استفاده از ایام و لیالی پرفیض رمضان و تلاش و مجاهدت در مسیر تهذیب نفس غافل یافته ایم.
این دسته از دولتمردان و کارگزاران و مدیران ـ که در همه ادوار بوده اند و هم اینک نیز هستند ـ نگرشی سطحی به عبادات از جمله روزه دارند و نمی دانند و شاید خود را به ندانستن می زنند که عبادت در اسلام به طور عام و روزه به طور خاص دارای نقش و آثار جامع در همه عرصه های حیات فردی و اجتماعی و سیاسی می باشند و وضع و فریضه نگشته اند تا گروهی پیرمرد در گوشه خانه ها و یا مساجد به آن مشغول شوند و فعالان عرصه های مدیریت و سیاست و حکومت رابطه و پیوندی با محتوای غنی و آثار و پیام های گوناگون آن ها ایجاد ننمایند!
یکی از خدمات بزرگ حضرت امام خمینی به اسلام و جامعه اسلامی این بود که عبادات به ویژه نماز و روزه را از انزوا به درآورد و گردو غبار غفلت را از آن ها زدود و از کنج خانه ها و مساجد به متن جامعه و فعالیت های اجتماعی فرهنگی علمی اقتصادی سیاسی و حکومتی وارد کرد و ابعاد فردی و تربیتی و اخلاقی طاعات الهی را در کنار ابعاد و آثار سیاسی و اجتماعی آن به طور جامع و در کنار هم در رفتار و عملکردها متجلی نمود.
بدیهی است همان گونه که عبادات دارای ابعاد اجتماعی و سیاسی می باشد خودسازی و پرورش های اخلاقی در رمضان و با متجلی کردن آثار روزه در جان و رفتار و عملکردها نیز متناسب با حوزه ها و عرصه های فعالیت های سیاسی باید محقق گردد. در این نگرش به طور طبیعی تمایلات و هواها و شهوات نفسانی وسعتی خاص و آفات و خطرات بی شمار دارند که هرگز با تمایلات و نفسانیت های فردی قابل مقایسه نمی باشند. همچنین در این عرصه و میدان جهاد اکبر و پرورش های اخلاقی برای نیل به تقوا و وارستگی مفهوم خاص دارد و دارای ابعاد مختلف می باشد.
از اندیشه های اخلاقی و عرفانی حضرت امام خمینی در ابعاد اجتماعی و سیاسی یاری می جوئیم تا از این رهگذر مفهوم گسترده و سیاسی ضیافت الله را با عمق و ژرفای جان درک کنیم و دریابیم که چسان خداوند متعال همه زمامداران و دولتمردان و کارگزاران نظام های سیاسی جهان را مخاطب قرار می دهد و به ضیافت معنوی رمضان فرا می خواند تا به این وسیله از نفسانیت های گوناگون رهایی یابند و در پرتو آن کره ارض به آرامش برسد و بشریت از ظلم و فساد و جنایت آنها رها شود.
حضرت امام خمینی اینگونه به این موضوع مهم و حیاتی می نگرد:
“ضیافت الله در عالم ماده عبارت از این است که ما را پرهیز بدهد از تمام شهوات دنیوی… همه کسانی که دعوت شدند به این ضیافت بدانند که ضیافت خدالله چشم پوشی از شهوات است و ترک آن چیزی که قلب انسان یعنی روح طبیعی انسان بهش مایل است آنها را باید ترک کند… آمال نفسانی… عالم را به آتش کشیده. تمام این جنگ ها و تمام این نزاع هایی که در این عالم واقع می شود… تمام این ها از همین سرکشی نفس است. و ضیافت الله… که ما دعوت بر آن شدیم این است که وارد بشویم در آنجا و ترک کنیم آن شهوات نفسانیه را و این بسیار مشکل است. شهوات جسمانی آسان تر است تا ترکش شهوات بالاتر تا برسید به شهوات نفسانی. تا آن آخر انسان مبتلاست به این شهوات نفسانی… هواهای نفسانی سرچشمه تمام مفاسدی است که در عالم هست این مفاسدی که دنیا را به آتش زده است و دنیا در آتش از دست آنها می سوزد.” (1)
حضرت امام خمینی ضمن آن که اعلام می کنند “ضیافت الله به ترک این چیزهاست” (2) از مخاطبین عمومی و در سطح جهان به مخاطبین در داخل کشور برمی گردند و می پرسند:
“آیا ما در این ماه رمضان در این ضیافت وارد شده ایم… محضر حق تعالی است که دعوت کرده است ما را ما رفته ایم در این محضر وارد شده ایم در این محضر تا استفاده بکنیم یا وارد نشده ایم” (3)
موضوع مهم دیگری که باید مورد توجه و مداقه قرار گیرد این است که این هواها و شهوات نفسانی چیست دارای چه آفاتی می باشند و عرصه های حضور آنها کجاست و چسان باید به مهار آنها پرداخت
تردیدی وجود ندارد که شهوات نفسانی به همان دلیل که قابل مقایسه با شهوات جسمانی نمی باشند و از همین لحاظ بسیاری از خصال و صفات مذموم و رذایل اخلاقی را در بر می گیرند دارای دامنه وسیع حضور مخرب و نقش آفرینی خطرناک و زیانبار می باشند.
در نگاه ژرف امام خمینی این عرصه ها فراوان هستند و آفات و آسیب های ناشی از تحرک شهوات نفسانی نیز بی شمار می باشند. به مهم ترین جلوه های این تمایلات نفسانی در عرصه های فعالیت های سیاسی نظر اجمالی می گستریم
1 ـ هر قیام و حرکتی که مبنای آن به دست آوردن حکومت و قدرت باشد و نه برای احیای دین و خدمت به جامعه و کشور از جلوه های هواها و شهوات نفسانی است و به همین دلیل در نظام مدیریت اسلامی حکومت و قدرت در خدمت دین و جامعه است و نه اهرمی برای تمتعات نفسانی.
حضرت امام خمینی در تشریح نظریه سیاسی ولایت فقیه با استناد به سیره و کلام امیر مومنان حضرت علی (ع) اینگونه به نفی این نوع هوای نفس در حوزه فعالیت های سیاسی می پردازد:
“فرمایش امام علی (ع) این است که خدایا تو می دانی ما برای به دست آوردن منصب و حکومت قیام نکرده ایم بلکه مقصود ما نجات مظلومین از دست ستمکاران است. آنچه مرا وادار کرد که فرماندهی و حکومت بر مردم را قبول کنم این بود که “خدای تبارک و تعالی از علما تعهد گرفته و آنان را موظف کرده که بر پرخوری و بهره مندی ظالمانه ستمگران و گرسنگی جانکاه ستمدیدگان سکوت ننمایند” یا می فرماید: “خدایا تو خوب می دانی که آنچه از ما سر زده و انجام شده رقابت برای به دست گرفتن قدرت سیاسی یا جستجوی چیزی از تمتعات و درآمدهای زائد نبوده است” (4)
2 ـ هیاهوها و جنجال و کشمکش های سیاسی در مسیر به دست آوردن مسند و منصب یکی دیگر از جلوه های هواهای نفسانی در حوزه فعالیت های سیاسی می باشد به این ترتیب که وقتی ایمان ها ضعیف باشد و نه راسخ و تزکیه نفس صورت نگرفته و خودخواهی های فردی و گروهی و سیاسی جایگزین خداخواهی شود اثر طبیعی آن ظهور و بروز هواهای نفسانی در عرصه های فعالیت های سیاسی می باشد چنان که امام خمینی به این واقعیت تصریح می نمایند:
“وقتی که ایمان نباشد و همه توجه انسان به خودش باشد و هر چیز را برای خودش بخواهد هیاهو از این جا به پا می شود. من برای خودم این مسند را می خواهم و شما هم برای خودتان می خواهید تعارض می شود…” (5)
3 ـ مطبوعات یکی از عرصه های مهم و بزرگی است که فعالیت های سیاسی توسط نویسندگان در جلوه های گوناگون و به طور مکرر و پیوسته به ظهور و عینیت درمی آید. این فعالیت ها چنانچه توسط قلم های مهذب محقق نگردند به طور طبیعی هر روز در سطح جامعه زمینه های تنش و درگیری و جدل های فکری و سیاسی مستمری را که فرساینده جان و روح افراد جامعه است و هیچ ریشه و مبنایی ندارد متجلی می سازند و در پی آن و به موازات ایجاد اختلاف و تفرقه از وحدت و انسجام جامعه می کاهند و شگفت انگیز این که بنا بر تجربیات مکرر برخی از این تحرکات توسط نشریات و عناصر به ظاهر دلسوز و حتی به نام دین و ایمان صورت می گیرد.
حضرت امام خمینی ضمن اشاره به این واقعیت که نویسندگان مطبوعات باید از تولید آثاری که موجب انحراف می شود بپرهیزند (6) به صراحت تمام اعلام می کنند که ضرر و زیان های ناشی از فعالیت مخرب مطبوعاتی عموم جامعه را دربرمی گیرد و در همه مردم آثار ناگوار برجای می نهد و چه بسا ملتی را بلغزاند و به فساد و تباهی بکشاند و بنابراین باید قلمها نقش ارشادی و اصلاحی داشته باشند. (7)
4 ـ آزادی یکی از نعمت های بزرگ الهی است که دارای وسعت موضوع و عرصه های گوناگون می باشد. تردیدی نیست که آزادی دارای محدوده های شرعی عقلی اجتماعی و امنیتی می باشد و هرگز به طور مطلق و لجام گسیخته و بدون ضابطه و معیار مفید و سازنده نخواهد بود و نمی توان به نام آزادی و به بهانه تامین این نیاز فطری و طبیعی حریم جان و مال و ناموس و آبروی انسان ها را مورد تعدی قرار داد و به فساد کاری و توطئه علیه دیگران پرداخت و در عین حال خود را محق دانست و هیچ گونه تعقیب قانونی و قضایی را برنتابید! هرگونه مطلق اندیشی درباره این آزادی ها نه از روی عقل و خرد که از هواهای نفسانی برمی خیزد و یکی از جلوه های پرورش های اخلاقی و تزکیه نفس این است که انسان به حقیقت آزادی های گوناگون واقف و در برابر معیارهای شرعی و عقلی آن تسلیم گردد.
حضرت امام خمینی در برابر آزادی های مختلف ناشی از هوای نفس موضع گیری می نماید و اعلام می کنند “آزادی به شکل غربی آن که موجب تباهی جوانان و دختران و پسران می شود از نظر اسلام و عقل محکوم است” (8) و “در مملکت ما آزادی اندیشه هست آزادی قلم هست آزاد بیان هست ولی آزادی توطئه و آزادی فساد کاری نیست” (9)
5 ـ اختلافات سیاسی از آفات بزرگ اسلام و انقلاب و نظام است و همیشه و در ابعاد مختلف خطرآفرین بوده است. این اختلافات چه در میان برخی از علمای دین چه در بین بعضی از دولتمردان و چه در بین جریان های فکری و جمعیت ها و جناح های وفادار به حکومت دینی و چه در میان عناصر و شخصیت های فکری و فرهنگی متعهد به انقلاب آفت زا و آسیب رسان بوده و هست و خواهد بود.
همچنان که بارها امام خمینی تاکید کرده اند این اختلاف ها سوزاننده خرمن هستی یک ملت است و باید آن را مهار کرد و به وحدت رسید. امام خمینی یکی از علل اساسی و مبنایی شکست نهضت مشروطه را اختلاف افکنی استعمار توسط ایادی خود می دانند که به این وسیله مردم را از روحانیت جدا کردند و تا آنجا پیش رفتند که آنها را در مقابل علمای دین قرار دادند و به شادی و هلهله در پای چوبه دار شهید آیت الله شیخ فضل الله نوری ـ که از رهبران اصلی مشروطه بود و پس از انحراف آن توسط انگلیس به مخالفت پرداخت و طرح مشروطه مشروعه را ارائه داد ـ وادار کردند! (10)
بدیهی است یکی از مهم ترین جلوه های پرورش های اخلاقی و بهره وری از ضیافت الله تلاش و مجاهدت فکری و عملی برای رفع کدورت ها و جدایی ها و تالیف قلوب و به هم نزدیک شدن دلها و مواضع سیاسی می باشد که بدون کوچک ترین تردیدی دشمنان اسلام که به شدت از وحدت و صمیمیت نیروهای جبهه حق معذب می باشند و در خطر و آسیب تمام انرژی و تحرکات خود را برای ایجاد اختلاف و تنازع بین آنها سامان دهی می کنند و این سخن صریح امام خمینی است که: “قدرت های بزرگ که مایوس شدند از این که با جنگ و با حمله نظامی بتوانند کاری بکنند دست به شیطنت زده اند و می خواهند شماها را از هم جدا کنند و اختلاف بین شما بیندازند.” (11)
نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که در مسائل فکری و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و هر موضوع دیگر مرتبط با نظام حکومتی اسلام اختلاف در سلایق و دیدگاه ها اجتناب ناپذیر است لکن هرگز به هیچ وجه این گوناگونی افکار و سلیقه ها نباید به تنازع و تفرقه منتهی گردد و بی تردید این مسائل راه حلی دارد که امام خمینی به خوبی آن را در رهنمودهایشان ارائه داده اند و نمونه ذیل یکی از آنهاست:
“ما اگر اختلاف سلیقه داریم اختلاف بینش داریم باید بنشینیم و با هم در یک محیط آرام صحبت کنیم و مسائل خودمان را به میان بگذاریم و حل کنیم.” (12)
و نیز می فرمایند:
“اختلاف سلیقه ها را در یک محیط خوب برادرانه حل کنید.” (13)
و راستی آیا یکی از این محیط های خوب و آرام و دلنشین برای زدودن زنگارهای اختلاف و دلگیری ایام و لیالی پر فیض و برکت رمضان نمی باشد آیا نمی توان در محافل و مجالسی که به مناسبت بهره گیری از انوار مقدس ضیافت الله برگزار می شود به رفع اختلافات پرداخت و مواضع سیاسی جبهه حق را بیشتر به اتقان و استحکام رساند؟
چه کسی است که امروز نتواند اذعان و اعتراف نماید که از دیدگاه تعالیم و معارف اسلام یکی از اعمالی که به شدت مورد رضوان و خشنودی خداوند متعال می باشد و هرگز با خلوت های فردی و تلاش های عبادی در گوشه و کنار قابل مقایسه نمی باشد و آثار و ثمرات آن عظیم و وسیع و حتی با وحدت جهانی علمای اسلام و نیروهای مبارز مسلمان پیوند و ارتباط می یابد تلاش علمی و عملی برای نیل به هدف و مقصد بزرگ وحدت در ابعاد داخلی و خارجی می باشد
اکنون این پرسش امام خمینی را بار دیگر تکرار می کنیم که: آیا ما در ماه مبارک رمضان در این ضیافت وارد می شویم و بهره های لازم در ابعاد مختلف را نصیب خویش می کنیم؟
آیا می توانیم از نفسانیت های فردی و گروهی و سیاسی به خاطر خدا و اعتلای اسلام و بقای نظام و گسترش امواج انقلاب عبور کنیم و افق فکرمان را وسعت بخشیم و دیدگان طبیعی خود را بر نفسانیت ها فروخوابانیم تا دیدگان دل و جانمان به تماشای انوار مقدس جمال و جلال الهی باز شود؟
خوشا به حال آنان که در رمضان و رمضان ها و در هر ماه از سال ها در مسیر تحقق همدلی و همبستگی اجتماعی و سیاسی حرکت می کنند و هیچ گاه گام هاشان در این راه نمی لغزد و وامانده از ادامه مسیر نمی شود.
خوشا به حال آزاداندیشانی که سینه ای باز و گشوده دارند و افق افکارشان وسیع است و ذهن و فکر و جان و روحشان را از تصلب ها و تعصب های کور و بی بنیان رها کرده اند و با قلم و بیان تداوم دهنده وحدت امت اسلامی می باشند و از این کار رضای حضرت محبوب می طلبند و برای او تمام سختی ها و رنج های راه را می پذیرند و مذمت ها و تخریب ها و مانع تراشی ها در اراده های استوارشان تاثیر نمی نهد.
راستی چه فاصله و تفاوتی است بین عبادت و نماز و روزه کسانی که خار از سر راه “وحدت” برمی دارند تا پویندگان را نیازارد و سهل و سریع به مقصد برساند با کسانی که سنگ و تیغ و پاره های آتش فتنه در این راه می افکنند تا روندگان راه را از هم جدا کنند و به سراب تفرقه و تشتت برسانند

پى نوشت ها:

1 ـ صحیفه امام موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ج 20 ص 266 267 و 270
2 ـ همان مدرک ص 267
3 ـ همان مدرک ص 267 و 268
4 ـ آئین انقلاب اسلامی اندیشه های امام خمینی موسسه تنظیم و نشر آثار امام ص 142
5 ـ همان مدرک ص 202 و 203
6 ـ در جستجوی راه از کلام امام دفتر بیست و دوم فرهنگ و تعلیم و تربیت انتشارات امیرکبیر ص 466
7 ـ همان مدرک ص 466 و 467
8 ـ وصیت نامه حضرت امام خمینی موسسه تنظیم و نشر آثار امام ص 62
9 ـ آزادی در اندیشه امام خمینی تبیان (آثار موضوعی) دفتر بیست و هفتم موسسه تنظیم و نشر آثار امام ص 66
10 ـ تاریخ معاصر ایران از دیدگاه امام خمینی تبیان دفتر بیستم موسسه تنظیم و نشر آثار امام ص 64 و 65
11 ـ کلمات قصار پندها و حکمت های امام خمینی موسسه تنظیم و نشر آثار امام ص 110
12 ـ همان مدرک ص 111
13 ـ همان مدرک