نویسنده : ابراهیم خرّمی مشگانی

قبل از هر چیزی باید بدانیم حجاب چیست؟
حجاب از نظر لغوی یعنی پنهان کردن. این معنا در کتاب های «لسان العرب»، «المنجد» و «الرائد» آمده است و در کتاب های مذکور حجاب؛ به پرده و حایل میان دو چیز نیز معنا شده است.
در «قاموس قرآن» و «فرهنگ لغات قرآن» حجاب به معنای «پرده» به کار برده شده است.
در قرآن واژه ی حجاب هفت مرتبه و در سوره های مریم، اسراء، شورا، فصلت، ص، اعراف و احزاب به ترتیب در آیات 16، 44، 50، 4، 31، 45 و 52 ذکر شده که در همه ی موارد حجاب به پرده و حایل معنا شده است.
برای مثال:
«و من بیننا و بینکَ حجابٌ»(1)
«و میان ما و تو حجابی وجود دارد».
«و إذا سألتمو هنّ متاعاً فسئلو هنَّ من ورآء حجابٍ»(2)
«و هنگامی که چیزی از وسایل زندگی از همسران پیامبر می خواهید، از پشت پرده بخواهید.»

حجاب در اصطلاح؛
در اصطلاح واژه ی حجاب بیشتر در مورد پوشش زن به کار می رود که با این معنا (پرده) یعنی در پشت پرده بودن زن.
آنچه امروزه از کلمه ی حجاب برداشت می شود، کمی متفاوت از کاربرد آن در گذشته است. امروزه حجاب یعنی پوشش برای زنان، شاید به اعتبار پشت پرده واقع شدن زن باشد، به گفته ی مرحوم شهید مطهری(ره) معنای اصطلاحی حجاب بیشتر در عصر ما پیدا شده است، اما فقها در کتب فقهی از واژه ی «ستر» به معنای پوشش استفاده می کنند و کم تر از کلمه ی حجاب به معنای پوشش استفاده می نمایند.

حجاب در قرآن؛
سوره های احزاب و نور در قرآن سخن از حجاب به میان می آورند، برای درک اهمیت حجاب از دیدگاه قرآن به آیاتی در این زمینه اشاره می شود:
«و قل للمؤمنات یغضضنَ من ابصارهنّ و یحفظن فروجهنّ و لا یبدینَ زینتهنّ إلا ما ظهر منها ولیضربن بخمرهنّ علی جیوبهنَّ و لا یبدین زینتهنّ إلا لبعو لتهنّ او ابائهنّ او اباء بعولتهن او ابنائهنّ او ابناء بعولتهن او اخوانهنّ او بنی اخوانهن او بنی اخواتهن او نسائهن او ما ملکت ایمانهن او التابعین غیر اولی الاربه من الرجال او الطفل الذین لم یظهروا علی عورات النساء و لا یضربن بارجلهن لیُعلمَ ما یُخفین من زینتهنّ و توبوا الی الله جمیعاً ایُه المؤمنون لعلکم تفلحون.»(3)
«و به زنان باایمان بگو چشم های خود را فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خود را جز آن مقدار که ظاهر است، آشکار ننمایند و روسری های خود را بر سینه ی خود افکنند و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدر شوهرانشان یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم کیششان یا بردگانشان یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند، یا کودکانی که از امور جنسی مربوط به زنان آگاه نیستند، آنها هنگام راه رفتن پای های خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانی شان دانسته شود. و همگی به سوی خدا برگردید ای مؤمنان! تا رستگار شوید.»
نکاتی که از آیه برداشت می شود:
1- این آیه با بیان وظایف زنان، آنان را از چشم چرانی برحذر می دارد و می گوید: «یغضضن من ابصارهن» (چشم های خود را از نگاه هوس آلود فرو گیرند).
2- موضوع حجاب و پوشش را مطرح می کند و می گوید: «و یحفظن فروجهنّ» (و حفظ کنند دامان خود را). مرحوم طبرسی صاحب تفسیر شریف مجمع البیان از قول ابن زید می گوید:
در قرآن هرجا «فروج» ذکر شده مقصود خودداری از زناست، مگر اینجا که منظور پوشش و حجاب است.
3- و ظاهر نکنند زینت خود را مگر آن مقدار که آشکار است «و لا یبدین زینتهنّ إلا ما ظهرَ».

زینت چیست؟
در زبان فارسی زینت به معنای زیبایی در مقابل زشتی قرار می گیرد. از مضامین و مفاد آیه این طور استنباط می شود که زنان نباید آرایش های مصنوعی خویش را که معمولاً به اعضای بدن اضافه می شود چون سرمه، خضاب، کرم، رژ لب، ریمل، انگشتر، گردن بند و … ظاهر سازند.

زینت ظاهری و باطنی
با استناد به کتب تفسیر چون تفسیر مجمع البیان و منهج الصادقین زینت را می توان به دو نوع باطنی و ظاهری یا زینت آشکار و پنهان تقسیم کرد.
با توجه به بخشی از آیه ی شریفه که می گوید «… إلا ما ظهرَ منها» (مگر آن مقدار که ظاهر است) می توان گفت که پوشاندن زینت ظاهری لازم و ضروری نیست و نگاه کردن به آن محلّ اشکال نیست.
اما در این مورد نباید نظر علمای اهل فن و فقها را فراموش کرد که می گویند: اگر نگاه کردن به زینت ظاهری به قصد لذت باشد و این نگاه موجب فساد و انحراف گردد، محلّ اشکال است و در ردیف نگاه های حرام جای می گیرد و در چنین مواردی زینت ظاهری هم باید پوشانده شود و این پوشاندن واجب است.

زینت ظاهری چیست؟
درباره زینت ظاهری فقها و مفسران نظرات مختلفی دارند مرحوم طبرسی (ره) صاحب تفسیر مجمع البیان در ذیل آیه مورد بحث می فرمایند:
درباره زینت آشکار و ظاهری سه قول است:
1- برخی گویند: زینت آشکار لباس است.
2- برخی گویند: زینت ظاهری سرمه و انگشتر و خضاب دست است.
3- بعضی گویند: زینت ظاهری صورت و کف دستهاست و در تفسیر علی بن ابراهیم می گوید: کف دستها و انگشتان است.
اما بنابر تفسیری که از ناحیه امام جعفر صادق(ع) وارد شده آن است که می فرمایند:
زراره از امام صادق نقل کرده:
«فی قوله تعالی: إلا ما ظهر منها»
«مگر آن مقدار که ظاهر است.»
امام صادق فرمود:
«الزینهُ الظاهره: الکحلُ و الخاتمُ»(4)
«زینت ظاهری عبارت است از سرمه و انگشتر.»
ابی بصیر گوید: از امام صادق
«سألتهُ عن قول الله عزّوجل: و لا یبدینَ زینتهنَّ إلا ما ظهر منها.
قال: الخاتمُ و المسکهُ و هی القلبُ»(5)
سؤال کردم از آیه ای که خداوند فرموده: ظاهر نکنند زینت خود را مگر آنچه که ظاهر است.
امام فرمود:
«انگشتر و دستبند است.»
بعضی از اصحاب امام صادق از آن حضرت سؤال کردند:
«ما یحلُّ للرجل من المرأه ان یری إذا لم یکن محرماً؟
قال: الوجهُ، و الکفان و القدمان.»(6)
«چه چیزی حلال است برای مردان که از زنان ببینند در صورتی که نامحرم هستند؟ »
امام فرمود: «چهره، مچ و قدم ها».
اسماء دختر ابوبکر، خواهر عایشه به خانه ی پیامبر آمد در حالی که لباس های نازک و بدن نما پوشیده بود، پیامبر روی خود را از او برگرداند و فرمود:
«یا اسماءُ، إنّ المرأه إذا بلغت الحیض لم تصلح ان یُِری منها الا هذا و هذا، و اشارَ الی کفه و وجهه»(7).
«ای اسماء! همین که زن به حدّ بلوغ رسید، سزاوار نیست چیزی از بدن او دیده شود مگر این و این.
و اشاره فرمود به چهره و قسمت مچ به پایین دست خودش.»
به عنوان نکته ی پایانی در این قسمت باید گفت عدم پوشش برای چهره و مچ و قدم و آن قسمت هایی که جزء زینت ظاهری زن قلمداد می شود، در صورتی که موجب فساد، انحراف و گناه نشود اشکالی ندارد و اگر چنین شد یعنی منشأ فساد قرار گرفت، پوشاندن آن قسمت ها هم واجب می شود.
بهتر است که زنان مسلمان چهره، مچ و زینت خود را در مجامع عمومی آشکار نکنند؛ چون همین صورت زیبا که خود چشم و ابرو و لب را دربرمی گیرد، می تواند برای نامحرمان جالب باشد.

چرا استثنا؟
چرا آیه ی مورد بحث در مورد زینت زنان استثنا قائل می شود و می گوید: «إلا ما ظهر منها»؟
در جواب باید گفت که زن در زندگی اجتماعی خویش ناچار است که از دو دست خویش برای انجام اموری چون برداشتن اشیاء و… استفاده کند و نیز در مواقعی باید رخ بگشاید، وی در بعضی مواقع به خاطر انجام بعضی از امور باید از منزل بیرون رود و این بدان معنا نیست که اگر ما زنی را با صورت نمایان مشاهده کردیم، بلافاصله مورد اصابت تیرهای هوس آلود نگاه خویش قرار دهیم.
استثنایی که آیه برای زنان قائل می شود، در حقیقت نوعی تسهیل است که به زنان واگذار شده است تا در زندگی اجتماعی راحت تر باشند.

زینت باطنی یا پنهانی چیست؟
نوع دوم از اقسام زینت، زینت پنهانی و باطنی است. زینت پنهانی همان زینت طبیعی زن است و زن به طور طبیعی از این نوع زینت برخوردار می باشد که این نوع زینت در اندام زن نهفته است چون ذراع، ساق پا، بازو، گردن، سر، سینه و گوش و اطراف آن.
برخی دیگر از مفسران گفته اند:
زینت پنهانی همان زینت آلات است چون گوشواره، دستبند، بازوبند و گردن بند؛ زیرا آشکار کردن چنین زینتی مستلزم آشکار شدن اندامی است که زینت بر آن قرار دارد. در نتیجه پوشاندن زینت پنهانی برای بانوان ضروری و واجب است.

پی نوشت ها :

1. فصلت، 4.
2. احزاب، 52.
3. نور، 31.
4. وسائل الشیعه، ج14، باب 109، حدیث 3، ص 146.
5. همان، حدیث 4.
6. همان، حدیث 2.
7. مسأله حجاب، ص 150.
منبع:خرّمی مشگانی ابراهیم/ جرا حجاب/انتشارات مرسل/تهران چاب سوم 1387