در آیات آمده که شیطان را تاوقت معلوم فرصت داده شده است و در روایات وقت معلوم را زمانی می‎دانند که حضرت علی ـ علیه السّلام ـ رجعت نمایند که با او می‎جنگند و به یاری رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ او را خواهند کشت پس از مرگ او آیا شرّ از بین می‎رود و اگر از بین برود اعمال نیک صالحان پس از آن چگونه اجر داده خواهد شد چون شرّی وجود ندارد که آنها بخواهند خود را از آن باز دارند؟ پس اجرشان بی‎معنا می‎شود؟

پاسخ :

بنا به ادّله ذیل، تا بشری در کره خاکی نَفَس می‎کشد، شیطان در کمین اوست تا نَفَس معنویتش را بگیرد.
پس در دنیا روزی پیش نمی‎آید که انسان باشد امّا شیطان نباشد.
و روایاتی که از کشته شدن شیطان خبر می‎دهند، متفاوتند، برخی از کشته شدن او توسط پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ سخن می‎گویند. و برخی از قتل او توسط حضرت حجت (عج) و… و دربرابر این روایات بعضی از خبرها از زنده بودنش به اندازه طول عمر بشر در دنیا می‎گویند (فلسفه وجودی) و آراء دانشمندان اسلامی هم تأیید کننده همین قول است. و از این رو بعضی از محققین مثال و ذکر نام کشته شدن شیطان را کنایه از قطع نفوذ وسوسه‎های او دانسته‎اند؛ یعنی روزی می‎رسد که با ظهور حضرت مهدی (عج) کید و دام‎های شیطان رنگ می‎بازد و جز خستگی و ناامیدی چیزی عاید شیطان نمی‎شود.
و اگر شیطان هم کشته شود، فرزندانی که از جنس و نسل بشر دارد راه او را با کمک گرفتن از غریزه‎هایی که در نهاد انسان است ادامه می‎دهند. گفتنی است در روایات از کشته شدن ابلیس خبر می‎دهند نه شیطان و بعید است حتی در فرض شما شیطان‎های دیگر بعد از او بمانند.
هم اکنون به ذکر برخی از روایات وارده و نظر بعضی از مفسران قرآن کریم می‎پردازم تا پاسخ روشن شود.
روایت: وهب بن جمیع می‎گوید: از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ پرسیدم اینکه خداوند به شیطان فرمود: (فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ إِلى یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ)[1]، «آری به تو (شیطان) مهلت داده خواهد شد تا روز معین» این وقت معلوم چه زمانی خواهد بود؟ فرمود: «آیا پنداشته‎ای این روز، روز قیامت است؟ خداوند تا روز قائم (عج) به شیطان مهلت داده است. وقتی خداوند او را مبعوث می‎کند حضرت به مسجد کوفه می‎رود. در آن هنگام شیطان در حالی که با زانوان خود راه می‎رود، (اجازه قیامت می‎دهد) به آنجا می‎آید و می‎گوید:, ای وای بر من از امروز!
حضرت مهدی (عج) پیشانی او را می‎گیرد و گردنش را می‎زند و آن هنگام روز وقت معلوم است که مهلت شیطان به پایان می‎رسد».[2] امام صادق ـ علیه السّلام ـ : در روز وقت معلوم رسول خدا او را روی سنگ بیت المقدس سر می‎برد.
ظاهراً منظور از کشتن شیطان این است که ریشه‎های فساد و عوامل انحراف و ظلم در عصر درخشان حکومت مهدی (عج) نابود می‎گردد، و به جای آن عقل و ایمان حکومت می‎کند؛ یعنی کشته شدن شیطان، همان قطع نفوذ او، و مرگِ تزویر است».[3] دلیل بر این که، ریشه‎های فساد و عوامل انحراف نابود می‎گردد، نه مرگ فیزیکی شیطان.
1. در تفسیر نمونه آمده است شیطان، تا پایان جهان و برچیده شدن دوران تکلیف انسان، به حیات خود ادامه می‎دهد و با برچیده شدن تکلیف می‎میرد.[4] و روایتی را از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده که پایان عمر شیطان را پایان جهان می‎داند.[5] در این صورت شیطان همچنان زنده است و به وسوسه کردن می‎پردازد.
2. مرحوم علامه طباطبائی (ره) می‎فرماید: «آخرین روز عمر شیطان، آخرین روز عمر بشر است… و بیشتر مفسرین هم این سخن را پذیرفته‎اند.[6] 3. در تفسیر نور به نقل از تفسیر صافی آمده است که شیطان تا نفخه اول زنده زنده است و سپس می‎میرد.[7] بنابر آنچه گفته شد مطالب زیر روشن شد.
1. روایتی که از مرگ شیطان به دستان امام زمان (عج) یا پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و… سخن می‎گوید مرگ فیزیکی شیطان را نمی‎گوید بلکه باید آنرا تأویل (توجیه کرد) برد و گفت منظور از کشته شدن شیطان ناکامی او در وسوسه کردن است یعنی رشد فرهنگی مردم با ظهور حضرت مهدی (عج) به جایی صعود می‎کند که هر چه شیطان وسوسه کند و کارهای زشت را زینت بدهد، مردم از او پیروی نمی‎کنند و واقعیت را می‎دانند و فریب نمی‎خورند.
2. بر فرص این که، خود شیطان، توسط امام کشته شود، ‌باز دنیا میدان آزمایش است، زیرا غریزه‎های گوناگون در نهاد بشر وجود دارد[8] و همین غریزه‎ها در برابر نیروهای عقلانی و روحانی افراد قرار می‎گیرند و پیروز این میدان هم کسی است که از عقل پیروی کند، نه از غریزه‎های که او را به انحراف دعوت می‎کنند.
3. شیطان یارانی از جنس بشر دارد. زیرا قرآن کریم می‎فرماید: «وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ»[9]. یا اینکه می‎فرماید: «…الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ».[10] مرحوم علامه طباطبایی (ره) می‎فرماید: این آیه اشاره است به این که بعضی از مردم در زمره شیطان‎ها هستند.[11] بنابراین اگر خود شیطان توسط معصومی کشته شود، نسل بشری او باقی خواهند ماند و به وسوسه کردن ادامه خواهند داد و در این فرض هم بشر در بوته آزمایش است.
4. پرسیده‎اید با نابود شدن شیطان فساد و شر هم تمام می‎شود؟ به طور خلاصه می‎توان گفت: 1ـ در روایت لفظ «ابلیس» آمده است و از کشته شدن او خبر داده است. نه از کشته شدن همه شیطان‎ها، و ابلیس هم اگر کشته شود، شیطان‎های دیگر با تمام توانشان راه او را ادامه می‎دهند و در این صورت هم فساد هست.
2ـ اگر ابلیس و همه شیطان‎ها همه کشته شوند، یاران شیطان که از نسل انسانند راه آنها را ادامه می‎دهند و با وسوسه و سخنان شیطانی خود تخم شر و فساد می‎کارند و جهان خالی از شر نمی‎شود.
3ـ حتی اگر انسان‎های شیطان شده هم کشته شوند و از ابلیس و شیطان‎های دیگر هم خبری نباشد، غریزه‎های که در نهاد انسانند او را به انحراف و شر می‎خوانند و باز بشر می‎لغزد و جامعه انسانی از شر خالی نمی‎شود.
شما می‎توانید برای مطالعه بیشتر به کتابهای مجموعه آثار شهید مطهری ج1، بحث عدل الهی و تفسیر نمونه ج 11 و تفاسیر المیزان، نور، ذیل آیه ذکر شده مراجعه فرمائید.

[1] . قرآن کریم، سوره حجر، آیه 38.
[2] . مرحوم مجلسی، بحارالانوار، ج 60، ص 254، عیاشی، تفسیر، ج 2، ص 243؛ اثبات الهداه، ج 3، ص 551؛ تفسیر صافی، ج 1، ص 906، تفسیر برهان، ج 2، ص 343؛ تفسیر المیزان، به نقل از تفسیر قمی، ص 252، ج 12، ص 3.
[3] . رجایی تهرانی، یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (عج)، ص 226، ناشر: انتشارات نبوغ.
[4] . آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 11، ص 72.
[5] . ، نور الثقلین، ج 3، ص 13، حدیث 45.
[6] . مرحوم علامه طباطبایی (ره)، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، نشر بنیاد علمی، ج 12، ص 230.
[7]. استاد قرائتی، تفسیر نور، ج 4، ص 26 ـ 25، انتشارات در راه حق، چاپخانه سلمان فارسی.
[8] . آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه،‌ج 6، ص 112، چاپ 26، دارالکتب الاسلامیه.
[9] . انعام، آیه 112.
[10] . سوره ناس، آیه 5ـ6.
[11] . مرحوم علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج 20، ص 395، چاپ جامعه مدرسین.