چکیده :

امانت؛ مال یا چیز دیگرى است که آن را به کسى مى‏ سپارند تا از آن محافظت کند که گاه هنگام سپردن از امانت گیرنده بر این امر عهد مى‏ گیرند و در بسیارى از موارد نیز از او عهد و تعهدى گرفته نمى‏ شود؛ لیکن او موظف است تا از این امانت نگهدارى و محافظت نماید.امانت از نظر قرآن و روایات اسلامى محدود به امانتهاى مالى نیست؛ بلکه معنا و محدوده وسیع‏ترى دارد .

متن مقاله :

امانت داری

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «شیعَتُنا… اَهلُ الوَفاءِ وَ الاَمانَهِ»؛ «شیعیان ما وفادار و امانت نگه‌دارند». [۱] امام رضا (علیه السلام) نیز فرمود: «… لَیسَ مِنّا مَن خانَ مُؤمِنا»؛ «… از شیعیان ما نیست کسی که به مؤمنی خیانت نماید». [۲]

امانت و اقسام آن

امانت؛ مال یا چیز دیگری است که آن را به کسی می‌سپارند تا از آن محافظت کند که گاه هنگام سپردن از امانت گیرنده بر این امر عهد می‌گیرند و در بسیاری از موارد نیز از او عهد و تعهدی گرفته نمی‌شود؛ لیکن او موظف است تا از این امانت نگهداری و محافظت نماید.
امانت از نظر قرآن و روایات اسلامی محدود به امانت‌های مالی نیست؛ بلکه معنا و محدوده وسیع‌تری دارد که ما به برخی از اقسام و موارد آن اشاره می‌نماییم:

الف. امانت‌های خدا:

خداوند متعال امانت‌های زیادی را در اختیار انسان قرار داده است که انسان‌ها موظف‌اند از آن‌ها حفاظت و نگهداری نمایند و در صورت خیانت به این امانت‌ها در قیامت مسئول خواهند بود.
قرآن کریم می‌فرماید:
«اِنّا عَرَضنَا الاَمانَهَ عَلَی السَّمـوتِ والاَرضِ والجِبالِ فَاَبَینَ اَن یحمِلنَها واَشفَقنَ مِنها وحَمَلَهَا الاِنسـنُ اِنَّه کانَ ظَـلومـًا جَهولا»؛
«ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، ولی آن‌ها از پذیرش آن خودداری کردند و از آن هراسیدند؛ اما انسان آن را بر دوش کشید. او بسیار ظالم و جاهل است». [۳]

در این که مقصود از امانت در آیه چیست، تفسیرهای مختلفی ذکر شده است:
برخی مقصود از آن را عقل دانسته و برخی اعضای پیکر انسان و برخی مراد از آن را تکالیف الهی برشمرده‌اند و عده‌ای نیز مقصود از آن را امانت‌های مردم که به یکدیگر می‌دهند، دانسته‌اند. [۴]

هر یک از این تفاسیر، منافاتی با یکدیگر ندارد و همه این موارد می‌تواند مصداق آیه و امانتی از امانت‌های الهی باشد؛ خداوند عقل را که به انسان‌ها داده به صورت امانت داده و انسان موظف است از آن در راه صحیح استفاده نماید؛ چشم انسان امانت خداوند است و استفاده از آن در راه معصیت خدا و چشم چرانی خیانت در امانت است؛ پاهای انسان امانت خداوند است و استفاده از آن در راه حرام و گناه خیانت در امانت الهی به حساب می‌آید و همین طور همه اعضای بدن انسان امانت الهی است و اگر انسان هریک از آن‌ها را در غیر راهی که خدا به آن فرمان داده به کار برد در امانت خدا خیانت کرده و باید پاسخگو باشد. تکالیف الهی؛ یعنی واجبات و محرمات، امانت‌های خدا هستند که انسان موظف است تمام این واجبات را انجام دهد و از محرمات دوری گزیند. اگر کسی واجبات الهی را ترک کند و مرتکب کار حرام شود، به امانت خدا خیانت کرده است.

امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید:
«فَخِیانَهُ اللّهِ و رَسولِهِ مَعصِیتُهُما و اَمّا خِیانَهُ الاَمانَهِ فَکلُّ انسانٍ مَأمُونٌ عَلی ما افتَرَضَ اللّهُ تَعالی عَلَیهِ»؛
«خیانت به خدا و رسول، مخالفت کردن با اوامر آن‌هاست و اما خیانت به امانت پس هر انسانی امین قرار داده شده بر آنچه خداوند بر او واجب کرده است». [۵]

نماز و روزه و دیگر واجبات، امانت‌های الهی هستند که انسان موظف است از آن‌ها حفاظت نماید. نقل شده است که هرگاه وقت نماز می‌شد، امیرالمؤمنین (علیه السلام) به خود می‌پیچید و رنگ آن حضرت دگرگون می‌شد. از ایشان سؤال می‌کردند که شما را چه شده است؟ حضرت می‌فرمود: «هنگام ادا کردن امانت خداست؛ همان امانتی که بر آسمان‌ها و زمین عرضه شد، ولی آن‌ها از پذیرش آن ترسیدند». [۶]

اسرار مسلمانان از امانت‌های خداست و فاش کردن آن خیانت به امانت خدا محسوب می‌شود.
فرزندان انسان امانت‌های خدا در دست انسان هستند و وظیفه والدین در مقابل این امانت‌های الهی آن است که آن‌ها را درست تربیت کنند و با خدا و دین الهی آشنا سازند و نگذارند با انحراف از راه حق به گناه و معصیت آلوده شوند.
والدین باید بدانند که خداوند این اولاد را پاک و طاهر به آنان تحویل داده و آنان نیز باید آن‌ها را در حدّ توان خود پاک و طاهر تحویل خدا بدهند. اگر والدین در انجام وظیفه خود کوتاهی نمایند در قیامت از آنان می‌پرسند که چرا در حفظ این امانت الهی و هدایت او به سوی خدایش کوتاهی کرده است.

امام زین‌العابدین (علیه السلام) در مورد حق فرزند بر پدر می‌فرماید:
«و اَمّا حَقُّ وَلَدِک فَتَعلَمَ أَنَّه مِنک و مُضافٌ اِلیک فِی عاجِلِ الدُّنیا بِخَیرِهِ و شَرِّهِ و أَنَّک مَسئُولٌ عَمّا وَلَّیتَهُ مِن حُسنِ الأَدَبِ والدَّلالَهِ اِلی رَبِّهِ والمَعُونَهِ لَهُ عَلی طاعَتِهِ»؛
«اما حق فرزندت این است که بدانی او از توست و در نیک و بد این جهان منسوب به توست و تو نسبت به تربیت صحیح و آموختن آداب نیکو و راهنمایی و شناساندن خداوند به او و کمک نمودن به او در اطاعت از خدا مسئول هستی». [۷]

بسیاری از پدران و مادران به فکر دنیای فانی فرزندان خود هستند، اما از آخرت آنان غافل‌اند؛ به فکر لباس، غذا، تحصیل و آینده دنیوی او هستند، اما از تربیت اسلامی و آشنا کردن او با خدا و تعلیم واجبات و محرمات الهی به وی غافل‌اند. چنین والدینی افزون بر اینکه به امانت الهی خیانت می‌کنند به فرزندان خود نیز خیانت می‌نمایند؛ زیرا با غفلت از تربیت صحیح فرزند، عاقبت و آخرت آنان را تباه می‌سازند؛ لذا در قیامت از جمله کسانی که از این پدران و مادران شکایت می‌کنند، خود فرزندان آن‌ها هستند.
مال و ثروت، امانتی است که خداوند به انسان داده است. اگر عنایت و لطف او نبود هیچ انسانی نمی‌توانست حتی مالی اندک به دست آورد.

قرآن کریم در مورد اموالی که در دست انسان است، می‌فرماید:
«وءاتوهُم مِن مالِ اللّهِ الَّذی ءاتـکم»؛ «و از مال خدا که او به شما داده است به آنان (بردگان) بدهید». [۸]

بنابراین وقتی مال از خدا شد، در دست انسان امانت خواهد بود و باید در راهی مصرف گردد که صاحب اصلی آن دستور داده است.
امام زین العالدین (علیه السلام) می‌فرماید:
«لا تَجعَلهُ اِذا کانَ مِنَ اللّهِ إلاّ اِلیهِ و سَبَبا اِلی اللّهِ»؛ «وقتی مال، مال خداست آن را جز در راه خدا مصرف نکن». [۹]

بنابراین اگر کسی مال و ثروتش را ـ که امانت الهی است ـ در راه حرام و معصیت خدا صرف نماید در امانت خدا خیانت کرده و در قیامت باید پاسخگوی خیانت خود باشد. همچنین مسئولیت‌ها، پست‌ها و مقام‌ها در این دنیا همه امانت خداست.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نامه‌ای به یکی از فرمانداران خود به نام «اشعث بن قیس» می‌نویسد:
«اِنَّ عَمَلَک لَیسَ لَک بِطُعمَهٍ و لِکنَّهُ فِی عُنُقِک اَمانهٌ»؛ «مسئولیت و کار تو طعمه‌ای برای رسیدن تو به دنیا نیست؛ بلکه امانتی بر عهده توست». [۱۰] بر این اساس:

اوّلاً، چنان که قرآن می‌گوید [۱۱] باید امانت‌ها به اهلش سپرده شود و سپردن آن به دلیل گرایش‌های سیاسی یا بر اساس روابط خویشاوندی یا جهات دیگر به افراد نالایق، خیانت در امانت محسوب می‌شود.
ثانیاً، شخص مسئول نیز باید به چشم امانت الهی به این مسئولیت نگاه کند و تا جایی که توان دارد از آن در راه خدمت به اسلام و مسلمانان بهره‌گیرد؛ نه این‌که مسئولیت را طعمه و پلی برای رسیدن به زندگی بهتر و آسایش بیشتر خود و بستگانش قرار دهد که در این صورت او نیز به این امانت الهی خیانت کرده و در آخرت باید پاسخگو باشد.

ب. امانت‌های مردم:

معنای خاص و قسم دوم امانت، امانت مردم است. امانت‌های انسان نیز اقسام مختلفی دارد؛ گاهی امانت مالی و مادی است و گاهی غیر مادی.
امانت مالی: این امانت دارای اقسام و انواعی است؛ گاهی فرد مال و جنسی را به قصد امانت نزد دیگری می‌گذارد و گاه مال به عناوین دیگر در دست افرادی قرار می‌گیرد؛ مانند اینکه شخصی خانه‌اش را به دیگری اجاره یا عاریه دهد یا به رهن گذارد. در این موارد، اگر چه شخص گاهی حق استفاده از منافع این مال را دارد، ولی اصل ملک و مال نزد او امانت است. همچنین گاهی از راههای دیگر، مال دیگری به دست انسان می‌رسد؛ مانند اینکه انسان جنس با ارزشی را پیدا می‌کند یا باد لباس دیگری را به خانه انسان می‌اندازد یا فروشنده یا خریداری پول یا جنسی را به طور اشتباه زیادتر از دیگری می‌گیرد و امثال این‌ها که در همه این موارد، مال نزد انسان امانت محسوب می‌شود و انسان حق خیانت در آن را ندارد.

امانت غیر مادی:

این امانت عبارت است از این که فردی سرّی از اسرار زندگی خود را به شخصی می‌گوید و یا او به طور اتفاقی بر سری از اسرار برادر دینی خود آگاه شده است که در این موارد نیز سخن و سرّ برادر دینی نزد وی امانت محسوب شده، او حق ندارد آن را برای دیگری بازگو نماید.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود:
«المَجالِسُ بِالاَمانَهِ و لَیسَ لِأَحدٍ أَن یحَدِّثَ بِحَدیثٍ یکتُمُهُ صاحِبُهُ»؛
«سخنانی که در مجالس گفته می‌شود امانت است و کسی حق ندارد سخنی را که صاحبش آن را از دیگران پوشیده داشته، افشا نماید». [۱۲]

امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:
«مَن غَسَلَ مَیتا فَاَدّی فیهِ أَمانَهً غَفَرَ اللّهُ لَهُ، قیلَ: و کیفَ یؤَدِّی الاَمانَهَ؟ قالَ: لا یخبِرُ بِما یری»؛
«هرکس مرده‌ای را غسل دهد و امانت را درباره او رعایت نماید، خداوند گناهان او را می‌آمرزد. سؤال شد: چگونه درباره او امانت را رعایت کند؟ حضرت فرمود: آنچه را می‌بیند بازگو نکند». [۱۳]

از این روایت فهمیده می‌شود که اسرار و عیوب افراد ـ حتی بعد از مرگ آنان ـ نیز امانت محسوب می‌شود و کسی حق ندارد آن را برای دیگران بازگو و افشا نماید. در حدیثی دیگر از آن حضرت سؤال کردند:
«الرَّجُلُ یبعَثُ اِلی الرَّجُلِ یقُولُ لَهُ اِبتَع لِی ثَوبا فَیطلُبُ لَهُ فِی السُّوقِ فَیکوُنُ عِندَهُ مِثلُ ما یجِدُ لَهُ فِی السُّوقِ فَیعطِیهِ مِن عِندِهِ. قال: لا یقرُبَنَّ هذا و لا یدَنِّس نَفسَهُ، إنَّ اللّهَ عَزَّوجلَّ یقُولُ: «اِنّا عَرَضنَا الاَمانَهَ عَلَی السَّمـوتِ والاَرضِ …» قال (علیه السلام): و إِن کانَ عِندَهُ خَیرٌ مِمّا یجِدُ لَهُ فِی‌السُّوقِ فَلا یعطِیهِ مِن عِندِهِ»؛
«مردی، شخصی را به بازار می‌فرستد تا برای او پارچه‌ای بخرد، بعد که در بازار جستجو می‌کند می‌بیند که او خود شبیه آن پارچه را دارد آیا جایز است که لباس خود را به خریدار بدهد و از بازار نخرد؟ حضرت فرمود: به چنین کاری نزدیک نشود و خود را به چنین خیانتی آلوده نکند. سپس حضرت آیه امانت را تلاوت کرد و فرمود: هرچند پارچه آن فرد بهتر از پارچه‌ای باشد که در بازار هست، حق ندارد از مال خودش بدهد». [۱۴]

منابع

[۱]. وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۵۷؛ بحارالانوار، ج ۶۵، ص ۱۶۷.
[۲]. وسائل الشیعه، ج ۱۹، ص ۷۷.
[۳]. احزاب ۳۳ ۷۲.
[۴]. المیزان، ج ۱۶، ص ۳۵۲؛ جامع البیان، ج ۲۲، ص ۶۶ – ۷۲؛ الجامع الاحکام القرآن، ج ۱۴، ص ۲۵۵.
[۵]. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۶۷.
[۶]. تفسیر نورالثقلین، ج ۴، ص ۳۱۳؛ التفسیر الصافی، ج ۲، ص ۲۹۱.
[۷]. من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۶۲۲؛ تحف العقول، ص ۲۶۳؛ بحارالانوار؛ ج ۷۱، ص ۱۵.
[۸]. نور ۲۴ ۳۳.
[۹]. سیری در رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام، ج ۳، ص ۱۸۱.
[۱۰]. نهج البلاغه، نامه ۵.
[۱۱]. نساء ۴ ۵۸.
[۱۲]. الکافی، ج ۲، ص ۶۶۰؛ وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۰۵.
[۱۳]. الکافی، ج ۳، ص ۱۶۴؛ وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۴۹۶.
[۱۴]. تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۵۳؛ وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۳۹.

برگرفته از کتاب”سیمای شیعه از نگاه اهل بیت” نوشته ی سید جعفر صادقی فدکی