بررسی و نقد: این شبهه، در سخنان «آیت‎الله مصباح یزدی»[2] وارد شده است، که موضوع سخنرانی ایشان درباره ی قلمرو دین بوده است و فرمودند:‌ « کسانی که درباره ی قرائت‎های مختلف از دین یا عدم دخالت دین در سیاست و… نظریه‎پردازی می‎کنند؛ لازم است برای دین، تعریف دقیقی داشته باشند؛ و مبانی و منابع دینی را مشخص نمایند …» در آخر هم نتیجه می‎گیرد که؛ « تمام دستورات الهی و کتاب و سنّت، جزء دین به حساب می‎آید.»
ایشان (آقای شبستری) در پی جواب برآمدند؛ بدون این‎که اشاره‎ای به تعریف دین بنمایند؛ و مشخص کند که منظورشان از دین چیست؟ گفتند: « از ایشان (استاد مصباح) باید پرسید: هر چه در کتاب و سنّت آمده، دین است؟ چه دلیلی از کتاب و سنّت بر این مطلب دارد؟ در کجای آن دو چنین نصّی وجود دارد؟[3].»
ایشان برای اثبات مدّعای خود (که تمام کتاب و سنّت، جزء دین نیستند) به کلام امام خمینی (ره) متوسّل شد و دلیل دیگری را ذکر نکرد. و در ادامه، موضوع بحث را عوض نمود و گفت: « بدون تصوّر و انتظار پیشین از دین و متون دینی، از آن‎ها هیچ مطلبی نمی‎توان فهمید. داشتن پیش‎فهم‎ها و پیش‎فرض‎ها شرط ضروری برقراری ارتباط بین مفسّر و متن دینی است.»[4] بعد از تبیین شبهه، لازم است به نقد و بررسی منصفانه آن بپردازیم:
نکته اوّل: برای رعایت امانت در نقل گفتار،‌کلام امام خمینی(ره) راکه آقای شبستری برای اثبات مدّعای خود آورده بود ذکر می‎نمائیم؛ امام خمینی (ره)‌ در کتاب «طهارت» فرمودند: «آن چه در حقیقت اسلام معتبر است و پذیرنده ی آن مسلمان محسوب می‎شود؛ عبارت است از؛ اصل وجود خدا و یگانگی او، نبوّت، و احتمالاً‌، اعتقاد به آخرت. بقیه ی قواعد عبارتند از؛ احکام اسلام، دخالتی در اصل اعتقاد به اسلام ندارند. حتّی اگر کسی به اصول بالا معتقد باشد ولی به خاطر شبهاتی به احکام اسلامی اعتقادی نداشته باشد، این فرد مسلمان است، به شرطی که عدم اعتقاد به احکام، منجر به انکار نبوّت نشود …»[5] ایشان این مطلب را برای اثبات مدّعای خود آورده‎اند در حالی که با اندک تأمّلی در می‎یابیم؛ موضوع کلام امام،‌ درباره ی « شرایط مسلمان و چه چیزی موجب خروج از اسلام می‎شود.» است. یعنی اگر کسی بعضی از احکام اسلامی را قبول نداشته باشد به لحاظ عملی باید با چنین شخصی معامله مسلمان شود و احکام طهارت بر وی بار شود امّا این‎که به لحاظ نظری، قلمرو اسلام تا کجاست؛ این سخن هیچ دلالتی بر آن ندارد، لذا این کلام تخصصاً‌ از مدّعای آقای شبستری خارج است، موضوع کلام این نیست کسی که نصف قرآن کریم، را قبول نداشته باشد مسلمان است یا نیست، شبهه در آن­جاست که تمام مطالب قرآنی جز دین نیستند؛ و امام در این‎جا هیچ اشاره‎ای به آن نکردند.
نکته دوّم: «دین»، در اصل به معنای «اطاعت و پیروی از فرمان» آمده است و در اصطلاح عبارت از؛ «مجموعه عقائد و قوانین و آدابی است که انسان در سایه آن‎ها می‎تواند به سعادت و خوشبختی دو جهان برسد و از نظر فردی و اجتماعی و اخلاقی و تربیتی در مسیر صحیح گام بردارد[6] تا این‎که انسان‎ها بتوانند زندگی خود را رنگ خدائی بدهند».[7] روح دین در همه زمان‎ها، چیزی جز تسلیم در برابر حقیقت و اوامر الهی و سنّت نبوی نیست. دین اسلام که در قرآن کریم و سنّت قطعیه خلاصه می‎شود و دارای موضوعاتی از قبیل؛ عقاید، احکام، اخلاق… حتّی بیان قصص و تاریخ[8] می‎باشد، همگی در راستای هدایت معنوی انسان‎ها به کمال سعادت است.
در قرآن کریم، بیش از «200» مرتبه کلمه «کتاب»‌ و بیش از «60»‌ مرتبه کلمه ی «قرآن» آمده است و در بیشتر آن‎ها تأکید شده است که به قرآن کریم، و دستورات آن عمل نمایند؛ « إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ …[9]؛ همانا این قرآن،‌خلق را به راست­ترین و استوارترین طریقه هدایت می‎کند.» و « الم ذَلِکَ الْکِتَابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ[10]؛ در این کتاب شک و شبهه‎ای وجود ندارد و هدایت کننده متقین است».
نکته سوّم: اگر بعضی از آیات قرآن کریم، جزء دین نباشند؛ نتایج غیر قابل قبولی به همراه دارد، از جمله؛
الف) عدم اعتماد به مطالب قرآن کریم
اگر بپذیریم که بعضی از مطالب قرآن کریم، جزء دین نیستند، لازمه‎اش؛ بی‎اعتمادی به مطالب قرآن کریم، و وجود مطالب غیر واقع در آن می‎باشد، در حالی که با مبانی دینی و آن چه در آیات و روایت قطعی آمده است، منافات دارد؛ زیرا اولاً: قرآن کریم، کلام خداوند است، و برای هدایت مردم به حقیقت و سعادت نازل شده است: « قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ …[11] ؛ بگو ای مردم! حقّ از جانب پروردگارتان برای شما آمده است.» با این وصف نباید در قرآن کریم، چیزی غیر از حقّ راه داشته باشد و هیچ باطلی در آن، راه پیدا نکرده است.[12] بنابراین، آیات و روایات صحیح که مربوط به امور دنیوی و علوم تجربی می‎باشند جزء دین به حساب می‎آیند. چون گزاره‎های دینی هستند یعنی انتساب به دین دارند.[13] ب) نسبی بودن دین [14] اگر ما بگوییم که هر چیزی که علم بشر به آن می‎رسد و عقل آن را درک می‎کند؛ از حیطه دین خارج است و هر چیزی که جزء محسوسات و قابل ادراک نیست، در قلمرو دین است؛ نتیجه‎اش، نسبیت در قلمرو دین می­شود، و با ثابت بودن دین تناقض دارد که مؤلف کتاب «قبض و بسط» هم اشاره‎ای به آن دارد، می‎گوید: «خود دین ثابت است، یعنی آن چه خداوند فرموده و آن چه در قرآن آمده و آن چه پیشوایان دین گفته‎اند».[15] در نتیجه نمی‎توان بعضی از مطالب قرآن و سنّت را از قلمرو دین خارج کرد.
امّا آیا روایات هم دلیلی وجود دارد بر هر چه در گفتار معصومین آمده جزء دین است؟ لازم است گفته شود؛ روایات معصومین به دو دسته تقسیم می‎شود:
1. روایاتی که برای بیان تفسیر قرآن کریم وارد شده است؛ خواه برای بیان مقیّدات یا مخصّصات یا… حتّی در امور دنیوی. قرآن کریم می‎فرماید: « ای پیامبر! این قرآن را بسوی تو فرود آوردیم تا برای مردم آن چه را بسوی ایشان نازل شد توضیح دهی.»[16] پس توضیح و تفسیر معصومین نسبت به آیات، جزء دین محسوب می‎شود.
2. روایاتی که به صورت مستقل وارد شده است. این‎گونه روایات در زمینه دینی یا دنیایی، برای پرورش انسان‎ها و رسیدن به کمال است و اهل البیت ـ علیهم السّلام ـ نیز از عصمت برخوردار هستند و خطا ناپذیرند.[17] ابو اسحاق نحوی می‎گوید: « بر امام صادق ـ علیه السّلام ـ وارد شدم و شنیدم می‎فرمود: خدای عزوجل پیغمبرش را به محبّت خود تربیت کرد و سپس فرمود: تو دارای خلق عظیم هستی[18] و آن‎گاه کار را به او واگذار کرد و فرمود: هرچه را پیامبر برای شما آورد بگیرید و از هرچه منعتان کرد باز ایستید.[19] باز فرمود: هر کس از رسول خدا اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده است.[20] پیامبر خدا کار را به علی ـ علیه السّلام ـ واگذار کرد و او را امین شمرد… هرگاه به شما گفتیم؛ بگویید و هرگاه سکوت کردیم؛ سکوت کنید. خدا برای هیچ کس در مخالفت امر ما خیری قرار نداده است.»[21] بنابراین تمام گفتار، رفتار و افعال، حتّی امور سلیقه‎ای و شخصی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ (که با سند صحیح نقل شده باشد) را می‎توان جزء دین شمرد، مگر دلیلی بر خلاف آن اقامه شود.[22] از این روی در تعریف دین گفته شد: دین به معنای «اطاعت و پیروی» آمده است. دین اسلام یعنی؛ از تمام آیات قرآن و احادیث معصومین ـ علیهم السّلام ـ (چه دنیایی و چه اخروی) باید اطاعت نمود و آیات و روایات نیز تأیید می‎کند.
امّا درباره « پیش فرض‎ها در فهم قرآن کریم» باید گفته شود؛ که در این مقال در پی جواب تفصیلی نیستیم و به اختصار به آن اشاره می‎ شود:
اگر چه معرفت‎های دینی افراد غیر معصوم، خطاپذیر است، ولی هرگاه روشمند و استوار بوده و از اعتبار شرعی برخوردار باشد، حجّت شرعی خواهد بود. رسیدن به چنین معرفتی در گرو کسب یک سلسله مقدمات و آگاهی‎ها و توانایی‎های است که در دسترس همگان نبوده، تنها عدّه‎ای می‎توانند به آن دست یابند. در احادیث اسلامی فتوا دادن و اظهار نظر کردن در احکام دینی، بدون علم و آگاهی، مذموم و حرام شناخته شده است[23] و آن را تفسیر به رأی می‎نامند. مقصود از تفسیر به رأی ـ‌ به گفته‎ی علّامه ـ این است که انسان در تفسیر قرآن کریم، به اندوخته‎ها و آموخته‎های (پیش فرض‎ها) خود بسنده کند و برداشت خود را با قرآن کریم و احادیث معتبر اسلامی محک نزند.[24] پس هرگاه رأی پیشین انسان مؤیّدی از قرآن کریم یا سنبت معتبر نداشته باشد، تحمیل آن بر قرآن کریم و تطبیق قرآن بر آن، کاری نکوهیده و ممنوع است و نمی‎توان رأی پیشین خود را بدون یافتن شاهدی از قرآن کریم، دینی قلمداد کرد. داشتن جواب پیشین به خودی خود بد نیست، بلکه آن چه نکوهیده است تحمیل آن جواب بر قرآن است.[25] نتیجه: دین یعنی، آدابی که انسان در سایه ی آن ها بتواند به سعادت و خوشبختی دو جهان برسد، این سعادت در گرو پایبند بودن به قرآن کریم و سنبت قطعیه است و تمام مطالب قرآن کریم و سنبت برای هدایت معنوی انسان‎ها نازل شده است و بعضی از مطالب قرآن کریم مانند: « تبّت یدا ابی لهب» و علوم تجربی و… نیز گزاره‎های دینی محسوب می‎شود. چون آمدن آن در قرآن کریم، باعث ارتباط این گزاره با دین است.

معرفی منابع جهت مطالعه  بیشتر:
1. اثبات نبوّت و حقانیّت دین اسلام، حاج میرزا ابوالحسن شعرانی.
2. تعریف مجدد دین به ضمیمه طنین هستی، مقصود فراستخواه.
3. معرفت دینی از منظر معرفت شناسی، علی ربانی گلپایگانی.

پی نوشت ها:
[1] . مجتهد شبستری، محمّد، نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران: انتشارات طرح نو، اوّل، 1379، ص46.
[2] . سخنرانی قبل از نماز جمعه تهران، نقل از روزنامه رسالت، 11 فروردین سال 1377.
[3] . نقدی بر قرائت رسمی از دین، همان، ص46.
[4] . همان، ص45.
[5] . کتاب الطهاره، ج3، ص327ـ327.
[6] . مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج2، تهران: دارالکتب الاسلامیه،چهاردهم، 1371، ص349.
[7] . روزنامه رسالت، 11 فروردین سال 1377، مصباح یزدی.
[8] . زمر: 39/27.
[9] . اسراء: 17/9.
[10] . بقره: 2/2.
[11] . یونس: 10/108.
[12] . فصلت: 41/42 ـ 41.
[13] . مصباح یزدی، محمّد تقی، مجله قلمرو دین (6)، قم: مرکز مطالعات و پژوهش‎های فرهنگی حوزه علمیه قم، شماره 35، 25/10/80.
[14] . کریمی، مصطفی، مقاله آب حیات بر تشنگان مبندید، مجله معرفت، ش48، 1380.
[15] . عبدالکریم، سروش، ص 502.
[16] . نحل: 16/44.
[17] . کریمی، مصطفی، مقاله آب حیات بر تشنگان مبندید، مجله، معرفت، ش48، سال دهم، آذرماه 1380.
[18] . قلم: 68/4.
[19] . حشر: 59/7.
[20] . نساء: 4/80.
[21] . کلینی، محمّد بن یعقوب ، اصول کافی، ج2 ترجمه از مصطفوی، ص2.
[22] . مجله معرفت، همان، شماره 48.
[23] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج18، ابواب صفات قاضی، باب 4، ح1، و روایات دیگر.
[24] . طباطبایی، سیّد محمّد حسین، المیزان، ج3، ص80ـ79، و ج12، ص140ـ145.
[25] . ربانی گلپایگانی، علی، معرفت دینی از منظر معرفت‎شناسی، تهران: انتشارات اندیشه جوان، اوّل، 1379، ص53ـ51؛ ر.ک، نصیری، عبدالله، انتظار بشر از دین، تهران، انتشارات اندیشه جوان.