مؤلف:
ابوجعفر بن علی بن ابراهیم معروف به ابن ابی جمهور احسائی (م 910 ق).
زندگینامه و اظهار نظرها:
در شهر احساء به دنیا آمد. پدرش شیخ علی و جدّ بزرگ وی ابراهیم، از علمای بزرگ احساء بودند. ابن ابو جمهور احسائی در سالهای نخستین زندگی از محضر پدر بزرگوار خود و برخی دیگر از علمای دیار احساء علوم مقدماتی را فرا گرفت و در اندک زمانی سرآمد همه هم درسهای خود شد. او، که قدمهای اولیه تحصیل علم را به سرعت برداشته بود، با هجرت به عراق و اقامت در نجف اشرف، مهد علم و اجتهاد، حرکت خود به سوی قله های رفیع پیشرفت را با یاری گرفتن از حضرت امیرالمؤمنین علی – علیه السلام – ، سریع تر کرد. او در این ایام از محضر بزرگانی چون: شیخ عبدالکریم نیشابوری استفاده ها برد. ابن ابو جمهور پس از سالها تحصیل در محضر بزرگان عازم سفر حج شد. بعد از مراجعت و اقامتی کوتاه در احساء، به زیارت کربلا رفت و دوباره به نجف برگشت و سپس به قصد زیارت ثامن الحجج و افاضه علوم آل محمد – صلی الله علیه و آله – به سوی مشهد مقدس روانه شد. او پس از پانزده سال مجاورت حرم امام رضا – علیه السلام – ، در سال 893 ق، برای دومین بار به سوی خانه خدا شتافت. در راه بازگشت از حج نیز نزدیک به دو سال در جوار مرقد مولا امیرالمؤمنین – علیه السلام – بود و در اواخر سال 895 ق عازم مشهدالرضا – علیه السلام – گشت و تا پایان عمر شریف خود در آنجا باقی ماند.
استادان:
شیخ زین الدین علی احسائی (پدر بزرگوارش) ، سید شمس الدین محمد موسوی احسائی، شیخ حسن بن عبدالکریم فتال، شیخ علی بن هلال جزائری.
شاگردان:
سید محسن رضوی قمی، شیخ ربیعه جزائری سید شرف الدین طالقانی، شیخ محمد صالح غروی حلی، شیخ علی کرکی.
تألیفات:
عوالی اللآلی العزیزیه، اسرار الحج، انوار المشهدیه، بدایه النهایه، تحفه الحسینیه، دُرر اللآلی العمادیه، زاد المسافرین، الأقطاب الفقهیه، معین الفکر، کتاب المقتل، مناظره بین الغروی و الهروی.
معرفی اجمالی کتاب:
این کتاب، روایی است و شامل روایات فقهی و غیر فقهی می باشد. مصنف محترم، کتاب را در مدت چهار ماه در مشهد مقدس تألیف نموده و آن را بدین گونه مرتب کرده است:
1. مقدمه که ده فصل دارد و مؤلف به مشیخه مؤلف و علت تألیف کتاب پرداخته است.
2. باب اول، که شامل احادیث فقهی است. این احادیث، به ترتیب رایج کتب فقهی از طهارت تا دیات ذکر نشده اند; بلکه چون منابع از بزرگانی چون: علامه حلی، شهید و فاضل مقداد به دست مؤلف رسیده اند و به ترتیب ناقل ذکر شده اند.
3. باب دوم، شامل احادیثی است که بر طبق ابواب فقهی مرتب شده اند. قسمت اول آنها مرویات فخرالمحققین است و قسمت دوم، روایات ابن فهد و محقق حلی است. در خاتمه نیز روایات متفرق در موضوعات گوناگون و بعضی کرامات امیرالمؤمنین نقل شده است.
شروح و تعلیقات:
سید نعمت الله جزائری شرح مبسوطی بر این کتاب نگاشته و با عنوان الجواهر الغوالی یا مدینه الحدیث منشتر شده است.
وضعیت نشر:
این کتاب در چهار جلد به زبان عربی و به وسیله مرحوم آیت الله حاج شیخ مجتبی اراکی (عراقی) و توسط انتشارات سیدالشهداء، در سال 1403 ه.ق در قم چاپ و منتشر شده است.
محمد رضا ضمیری- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی, ص 378 – 379