آثار حضور در مسجد :
مسجد خانه خدا در زمین،1 مرکز وحی،2 منبع فیوضات معنوی و برکات گوناگون برای نمازگزاران و جامعه اسلامی است. بیگمان مکانی که چنین جایگاهی نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراوانی را خواهد داشت و بدون تردید شامل حال مکلفان و حاضران در مسجد اعم از زن و مرد نیز خواهد بود.
آثار حضور در مسجد چنان متنوع است که به سختی میتوان پیرامون تمامی آنها سخن گفت؛ چنانکه در یکی از احادیث امام علی علیهالسلام ، برای حضور در مسجد هشت اثر برشمرده شده است:
«مَنِ اخْتَلَفَ اِلَی الْمَسْجِدِ اَصابَ اِحْدَی الثَّمانِ؛ اَخا مُسْتَفادا فِی اللّهِ، اَوْ عِلْما مُسْتَطْرَفا اَوْ آیَهً مُحْکَمَهً اَوْ یَسْمَعُ کَلِمَهً تَدُلُّ عَلی هُدیً، اَوْ رَحْمَهً مُنْتَظَرَهً، اَوْ کَلِمَهً تَرُدُّهُ عَنْ ردی، اَوْ یَتْرُکَ ذَنْبا خَشْیَهً اَوْ حَیاءً ؛3 کسی که به مسجد رفت و آمد میکند، یکی از منافع هشتگانه نصیب او میشود: 1- برادری مفید و با ارزش در راه خدا، 2- علم و دانش نو، 3- دلیل و برهان محکم [برای تثبیت عقاید]، 4- کلماتی که موجب هدایت شود [میشنود]، 5- رحمت مورد انتظاری [شامل حال او میشود]، 6- مواعظی که او را از فساد و گناه باز دارد، [میشنود،] 7- یا به خاطر ترس گناهی راترک میکند. 8- حیا.»
برخی از آثار حضور در مسجد را میتوان به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد:
1. آثار عبادی
2. آثار علمی
3. آثار اجتماعی
ابوعلی سینا برای ابو سعید ابوالخیر نوشت: چه لزومی دارد، مردم همه در مسجد اجتماع کنند، با اینکه خداوند از رگ گردن به انسان نزدیکتر است. وی در نوشت: اگر چند چراغ در یکجا روشن باشد، یکی از آنها که خاموش شد، چراغهای دیگر روشن است، ولی اگر همان چراغها هر کدام در یک اطاق باشد، اگر یکی خاموش شد، آن اتاق در تاریکی فرو خواهد رفت.
4. آثار سیاسی
مسجد همواره در کنار کارکرد اجتماعی، عبادی و معنوی خود، کانون سیاسی در جامعه مذهبی نیز بوده است. این موضوع چه در زمان پیامبر و چه در زمان خلفاء و امام علی علیهالسلام و دیگران قابل پیگیری است و نمونههای فراوانی درباره آن میتوان ذکر کرد.
در این دوران نه تنها آثار سیاسی حضور مردان در مسجد بلکه آثار سیاسی حضور زنان در مسجد نیز مشهود است. که حضور حضرت حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشی از این ظرفیت بزرگی است که مساجد دارند.
فاطمه علیهاالسلام در مسجد و دفاع وی از حق ولایت علی علیهالسلام، یکی از آنهاست. همچنین سخنرانی حضرت زینب در مسجد که از مسلمات تاریخی است.4 این اثر را در انقلاب اسلامی نیز میتوان به خوبی مشاهده کرد.
تربیت سیاسی که در مسجد ارائه میشود، به دلیل ماهیت مذهبی آن میتواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند. از این رو حضور زنان در کنار مردان در مسجد ضروری میباشد، چرا که اگر زنان از حضور در این مکان محروم شوند، در واقع این تربیت بطور ناقص انجام خواهد شد. در حالی که بانوان به دلیل تأثیر عمیقتر بر فرزندان و نقش تربیتی خود، در صورت برخورداری از تربیت سیاسی مسجد، بلوغ سیاسی را بطور شگفت انگیزی افزایش خواهند داد.
5. آثار روحی و اخلاقی
فضای مسجد، نورانی و الهی است. چنانچه پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نیز در حدیثی به آن اشاره فرموده است: «ما جَلَسَ قَوْمٌ فی مَسْجِدٍ مِنْ مَساجِدِ اللّهِ تَعالی یَتْلُونَ کِتابَ اللّهِ [و] یَتَدارَسُونَهُ بَیْنَهُمْ اِلاّ تَنَزَّلَتْ عَلَیْهِمُ السَّکینَهُ وَغَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَهُ وَذَکَرَهُمُ اللّهُ فیمَنْ عِنْدَهُ؛5 قومی [با یکدیگر] در مسجدی از مساجد خداوند متعال برای تلاوت و آموختن قرآن ننشینند؛ مگر آن که آرامش برایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آنها شود. و خداوند از آنها در میان کسانی که نزد او هستند یاد میکند.»
در حدیث دیگری از آن حضرت میخوانیم که فرمود: «مَنْ کانَتِ الْمَساجِدُ بَیْتَهُ ضَمِنَ اللّهُ لَهُ بِالرُّوحِ وَالرّاحَهِ وَالْجَوازِ عَلَی الصِّراطِ؛6 هر کس که مسجدها خانهاش باشد، خداوند آسایش و آرامش و عبور از صراط را برای او ضمانت میکند.» و این گونه است که مؤمن در مسجد، به مانند ماهی در دریا میماند.
هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار میگیرند… که از جمله آنها شخصی است که وقتی از مسجد خارج میشود تا زمان برگشت، توجهاش به مسجد باشد.
اطمینان و آسایش حاصل از حضور در مسجد، توانایی انجام صحیح وظایف و تکالیف شرعی دیگر را نیز بدست خواهد داد.
در این زمینه این نکته را نیز یادآور میشویم که به دلیل لطافتهای روحی و تأثیر پذیری عاطفی شدید در بانوان، نیاز به حضور برای کسب آرامش الهی و قلبی، درباره آنان بیشتر احساس میشود.
از نظر اخلاقی نیز وضع به همین ترتیب است؛ زیرا زنان به دلیل اینکه بیشتر عمر خود را در خانهها صرف خانه داری و تربیت فرزندان میکنند و بارها در مشکلات مختلف در تنگنا قرار میگیرند، بیشتر از مردان نیازمند آرامش و یافتن محلی برای کسب راحتی روانی هستند. و البته در فضایی به نام مسجد که اساس آن بر نورانیت، عبودیت و ارتباط خالق و مخلوق است، امکان فراهم شدن آن بیشتر است. ویژگیهایی که در جماعت هست، در غیر آن نیست.
امام صادق علیهالسلام فرمود: «کانَ اَبی اِذا حَزَنَهُ اَمْرٌ جَمَعَ النِّساءَ وَالصِّبْیانَ ثُمَّ دَعا وَامَنُوا؛ هرگاه پدرم از چیزی غمگین میشد، زنها و بچهها را فرا میخواند و دعا میکرد و آنها آمین میگفتند.»
6. آثار معنوی و اخروی
در روایات از ثوابها و اجرهای متعدّد برای حاضران در مساجد، فراوان یاد شده است از جمله:
1. «اِنَّ فِی التَّوْراهِ مَکْتُوبا: اِنَّ بُیُوتی فِی الاَْرْضِ الْمَساجِدُ فَطُوبی لِمَنْ تَطَهَّرَ فی بَیْتِهِ ثُمَّ زارَنی فی بَیْتی وَحَقٌّ عَلَی الْمَزُورِ اَنْ یُکْرِمَ الزّائِرَ؛7در تورات نوشته شده است که [خداوند میفرماید:] مسجدها خانههای من در زمین هستند. خوشا به حال کسی که خود را در خانهاش تمیز کند و در خانه من به زیارتم بیاید و حق زائر این است که میزبان او را محترم شمارد.»
2. قال رسول اللّه صلیاللهعلیهوآله : «اَلْمَساجِدُ سُوقٌ مِنْ اَسْواقِ الاْخِرَهِ قِراهَا الْمَغْفِرَهُ وَتُحْفَتُهَا الْجَنَّهُ؛8مساجد بازاری از بازارهای آخرتند. آمرزش [و بخشش [از وسایل پذیرایی آنها است و هدیه آنها بهشت است.»
3. قال رسول اللّه صلیاللهعلیهوآله : «سَبْعَهٌ یُظِلُّهُمُ اللّهُ فی ظِلِّهِ یَوْمَ لا ظِلَّ اِلاّ ظِلُّهُ:… رَجُلٌ قَلْبُهُ مُتَعَلَّقٌ بِالْمَسْجِدِ اِذا خَرَجَ مِنْهُ حَتّی یَعُودَ اِلَیْهِ؛9هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار میگیرند… [که از جمله آنهاست،] شخصی که وقتی از مسجد خارج میشود تا زمان برگشت، توجهاش به مسجد باشد.»
4. قال الصادق علیهالسلام : «لا یَرْجِعُ صاحِبُ الْمَسْجِدِ بِاَقَلّ مِنْ اِحْدی ثَلاثِ خِصالٍ: اِمّا دُعاءٌ یَدْعُو بِهِ یُدْخِلُهُ اللّهُ بِهِ الْجَنَّهَ وَاِمّا دُعاءٌ یَدْعُوا بِهِ فَیَصْرِفُ اللّهُ عَنْهُ بِهِ بَلاءَ الدُّنْیا…؛ اهل مسجد به کمتر از یکی از سه ویژگی باز نمیگردد: یا دعایی میکند که خداوند به برکت آن، او را به بهشت میبرد، یا دعایی میکند که به سبب آن بلای دنیا را از او دور میکند و یا…»
مسجدها خانه من در زمین هستند. خوشا به حال کسی که خود را در خانهاش تمیز کند و به دیدار من در خانه من بیاید و حق زائر این است که میزبان او را محترم شمارد
این همه نشان میدهد، حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنیوی، از جنبه اخروی و کمالات معنوی نیز ـ به عنوان عاملی تأثیرگذار ـ مورد توجّه است. نقل است که شیخ الرئیس ابوعلی سینا برای ابو سعید ابوالخیر نوشت: چه لزومی دارد، مردم همه در مسجد اجتماع کنند، با اینکه خداوند از رگ گردن به انسان نزدیکتر است. هرجا که باشی اگر رابطهات با خدا برقرار باشد، نتیجه خواهی گرفت. وی در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یکجا روشن باشد، اگر یکی از آنها خاموش شد، چراغهای دیگر روشن است، ولی اگر همان چراغها هر کدام در یک اطاق باشد، اگر یکی از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاریکی فرو خواهد رفت. انسانها نیز اینگونهاند؛ تربیت سیاسی که در مسجد ارائه میشود، به دلیل ماهیت مذهبی آن میتواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند.
بعضی گناهکارند، اگر تنها باشند، شاید موفق به کسب فیوضات الهی نشوند، ولی اگر در جمع باشند، شاید خداوند به برکت افراد دیگر، آنها را هم مشمول برکات خود سازد.10
نکته:
هرچند در تمام ثمرات حضور در مسجد، زنان و مردان مشترکند و تبعیض بین آنها به چشم نمیخورد، اما نکتهای وجود دارد که اطلاع از آن، موجب درک مطلوب بودن حضور بانوان است. حقیقت این است که بانوان فرصت بیشتری در اختیار دارند بر خلاف مردان که اغلب عمر آنان را موضوع تأمین معاش اشغال میکند. همچنین، همبستگی و دلبستگی بین زنان بیشتر از مردان است و آنان قدرت انتقال و سرعت انتقال بیشتری نسبت به مردان دارند و در تبادل اطلاعات دینی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی موفقتر هستند. و نیز به دلیل لطافت روحی و صافی قلب و عاطفه مادری و همسری توان تأثیرگذاری بیشتری در خانواده دارند. از این جهت است که حضور آنان در مسجد، میتواند کل فضای خانواده و به دنبال آن جامعه را دگرگون کند. از سوی دیگر، ویژگیهای اخلاقی و سلیقهای بانوان به گونهای است که آنان میتوانند خدمات بیشتر و بهتری برای مسجد ارائه کنند.
پی نوشت ها :
1. مستدرک الوسایل، ج3، ص213 و 359.
2. کنزالعمال، ج7، ص448.
3. وسایل الشیعه، ج3، ص480.
4. برای مطالعه بیشتر ر ک: بلاغات النساء، بانوانی مثل سوده همدان و….
5. مستدرک الوسایل، ج3، ص363.
6. همان، ج3، ص554.
7. وسایل الشیعه، ج3، ص482.
8. مستدرک، ج3، ص361؛ بحارالانوار، ج81، ص4؛ امالی طوسی، ص139.
9. وسایل الشیعه، ج3، ص481.
10. داستانها و پندها، ج9، ص58.
