نویسنده: دکتر محسن صمدانیان(1)

چکیده:
از جمله مباحث مربوط به بلاغت قرآن بحث فواتح سور یعنی آیات آغازین سوره هاست.
از آنجا که حداقل تحدی قرآن تحدی به یک سوره می باشد و سوره ها از تقسیمات توفیقی قرآن است، بررسی بلاغت سور مورد توجه اهل ادب قرار گرفته و همچون سایر ویژگی های سوره ها مثل خواتم، انسجام معنایی آیات، وزن و آهنگ آن و… مورد بررسی اهل ادب بوده است.
در این مقاله مروری بر بحث فواتح سور بر اساس دسته بندی «ابن ابی الاصبع» است، باشد که اهل ادب در زمان ما باز هم به زیبایی های بلاغی قرآن توجه ویژه نمایند و با دقت بتوانند به زوایایی بیشتراز معانی و معارف عمیق قرآن پی برند.
اهل ادب از جمله زیبایی های و محسنات سخن را حسن ابتدا بر شمرده اند که در شعر به آن «حسن مطلع» می گویند. زیرا اگر بخش آغازین کلام دارای امتیاز و جاذبه های لازم نباشد مخاطب نسبت به ادامه ی آن بی علاقه می شود و صاحب سخن به هدف خود نمی رسد، حتی اگر بقیه سخن در کمال زیبایی باشد. از این روست که می بینیم تمام سخنوران نامی بهترین و زیباترین سخن را در آغاز کتاب و یا قطعه ی ادبی خود آورده اند. زیباترین بیت ملای رومی که خلاصه ی مثنوی است بیت اول آن (2)، زیباترین شعر حافظ نخستین بیت دیوان اوست (3) و در گلستان سعدی (4) و شاهنامه فردوسی (5) و.. نیز چنین است.
این یک اصل روانشناسی است که آن را «برخورد اول» می نامند و اینگونه توصیف می کنند که: «تأثیرگذارترین برخورد انسان با دیگران یا بالعکس دیگران با او، که چهره ای پایدار از مخاطب در ذهن بر جا می گذارد، همین برخورد اول است.
در موارد دیگری نیز این اصل جاری است، در معماری ساختمان ها سر در ورودی را معمولاً با عظمت و زیبا می سازند تا شکوه و جلال صاحب خانه را نشان دهند. معماری مساجد و اماکن تاریخی ما گویای این نکته دقیق روانشناختی است.
در معماری شهرها سعی می شود دروازه های ورودی شهر، زیبا و چشم نواز و تمیز باشد وجود آب نماها و فضاهای سبز و نمادهای معنی دار منظره جاودانی را در ذهن هر تازه وارد به جا می گذارد.
بسته بندی کالای های تجاری و حتی جلد زیبای یک کتاب گاهی تأثیر عمیق تری در ذهن مخاطبان و مصرف کنندگان دارد.
این امر در ادبیات هماره مورد توجه بوده و کلام خداوند که در رأس همه متون ادبی قرار دارد، از این قاعده مستثنی نیست. شروع قرآن با سوره ی حمد که ویژگی های زیبا ومنحصر به فردی دارد تا جایی که کل قرآن تالی تلو آن قرار گرفته است گویای این مفهوم است: «لقد اتیناک سبعاً من المثانی و القرآن العظیم» (حجر:87)
[ای پیامبر] ما سبع المثانی (سوره ی حمد) و قرآن با عظمت را به تو دادیم.
قرآن کریم معجزه ی جاویدان پیامبر (ص) است و مهم ترین وجه اعجاز آن وجه ادبی و زیبایی های فصاحت و بلاغت آن است اجزای آن که سوره نامیده می شود دارای همه ی ویژگی های ادبی است.
و ان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فاتوا بسوره من مثله وادعوا شهداء کم ان کنتم صادقین. (بقره: 22)
با استفاده از این آیه سومین مرحله تحدّی قرآن و آخرین حدّ آن است؛ (6) دانشمندان هر سوره را معجزه دانسته و در پی کشف جنبه های اعجاز آن بوده اند.
در بین مطالب ادبی و هنری موجود در هر متن ادبی همانگونه که گفتیم حسن ابتدا و شروع زیبا یعنی همان براعت استهلال نکته ای قابل توجه است.
معمولاً ادیبان اعم از نویسندگان و شعرا سعی بر آن دارند که زیباترین و پرمحتواترین قسمت کلامشان که به منزله تابلو نمودارآن است، همان قسمت اول باشد چرا که آغاز هر چیز به منزله ی چهره و چشم و چراغ آن است. چه بسا سایر قسمت ها یا دیده نشود ویا مورد آن دقت کافی به عمل نیاید از همین رو بررسی آیات نخستین سوره ها مورد توجه خاص قرار گرفته است.
اگر از بسمله که ما به الاشتراک همه سوره هاست بگذریم به یکصد و چهارده آیه بر می خوریم که در هرکدام به گونه ای فتح باب سخن با بندگان شده است. (7)
تنوع فواتح سور از جهان اسلوب بیان موجب تأویل قرآن پژوهان و ادیبان است.
سیوطی در کتاب خود، الاتقان (به نقل از ابی ابن الاصبع) این همه را به ده بخش تقسیم کرده است و ما در این مقال به مروری بر این انواع همراه با توضیحاتی می پردازیم.
1- ثنای خداوند متعال: این امر به دو صورت حمد و تسبیح در دو حالت اثبات صفات مدح و نفی صفات نقص برای اوست. اثبات با دو ماده حمد و تبارک در آغاز هفت سوره و نفی با ماده تسبیح در آغاز هفت سوره ی دیگر آمده است. ذکر جملاتی مبنی بر ثنا و ستایش خداوندی در آغاز سور «حامدات» و «مسبحات» و ویژگی های مشترک این سوره ها از لحاظ محتوا قابل توجه است. از جمله آن که در این سور، پس از حمد و ستایش یا تسبیح الهی مسائل اصولی و زیربنایی اعتقادی مطرح است نکته هایی در خور توجه برای مفسران دارد.
2-حروف مقطعه: دسته ی دوم از آغازگرهای سور به بیان سیوطی و به نقل از «ابن ابی الاصبع» «حروف التهجی» است که در آغاز بیست و نه سوره قرآنی به سبکی بی سابقه در کلام عرب به کار رفته است.
این حروف که به اعتبار قرائتشان «مقطعه» نامیده شده اند زیبایی و جاذبه ی خاصی به تلاوت قرآن داده اند و قرن هاست که در مدلول و مفهوم آن اهل ادب و هنر و ریاضیات و… سخن رانده اند و هنوزهم سخن آخر در این زمینه مشخص نیست. گویا یکی از ابعاد اعجاز قرآن همین حروف است. که گاهی هم از رموز یا موارد متشابه نیز به حساب آمده است. (رک الاتقان؛ النوع الثالث و لاربعون)
3-جملات خبری: حال و مقام گاهی شروع سخن به صورت اخبار را اقتضا دارد، با اعلام یک خبر توجه شنونده به آن خبر معطوف می شود و سپس می توان در مورد آن توضیح داده و به شرح و بسطتش پرداخت.
البته اخبار در زبان عربی به دو صورت جمله اسمیه یا فعلیه است و اهل بلاغت جملات اسمیه را مؤکدتر و این قالب را در ذهن مخاطب مؤثرتر می دانند. مخصوصاً وقتی با حرف تأکید همراه باشد. (8) ولی این به معنای بی تأثیری جملات فعلیه نیست، چرا که در جمله فعلیه نیز تأکید بر فعل و اسناد، و در جمله ی اسمیه بر مسندالیه است.
جملات فعلیه نیز یا در صیغه ی ماضی و یا مضارع به کار رفته که هرکدام تأثیر و ویژگی خاص خود را دارند و مفسرین به بیان این مطلب پرداخته اند.
سوره ی مجادله، معارج و عبس و… با جمله ی خبریه ی فعلیه در زمان ماضی شروع شده و سوره ی انفال با فعل مضارع که دلالت بر استمرار دارد آغاز می گردد.
قطعاً درآغاز بیست و سه سوره ی قرآنی جملات خبریه آمده است.
4- نداء : در فن خطابه گاهی گوینده برای جلب توجه بیشتر مخاطب او را صدا می زنند. این نوع خطاب از جهاتی تأثیرکلام را بر شنونده زیادتر می کند، از جمله آنکه مخاطب تردیدی نمی کند که روی سخن گوینده با اوست. از ده سوره ای که با «نداء»
شروع شده است نیمی منادا بر پیامبر (ص) (یا ایها النبی، المدثر، المزمل) ونیم دیگر امت (یا ایها الناس یا ایها الدین امنوا) است.
5- سوگند: کاربرد سوگند در سخن دو دلیل دارد. گاهی به علت احتمال کذب گوینده است که در مورد سخن خدا این امر منتفی است. مورد دیگر مربوط به بی اعتنایی شنونده نسبت به اهمیت موضوع و ساده انگاری آن است. سوگندهای قرآنی که از مهم ترین و زیباترین بخش های بلاغت قرآن است از این باب می باشد.
آغاز پانزده سوره ی قرآنی سوگند است که گاهی به یک سوگند اکتفا نمی شود و نظر به اهمیت مسئله تا یازده سوگند ادامه پیدا می کند (سوره شمس).
بحث های زیادی پیرامون سوگند های قرآنی شده و کتاب های خاص دراین موضوع تدوین گردید است.
«سیوطی» خود در فصلی از «الاتقان» بحث سوگندها را مطرح و به دسته بندی و دقایق و ظرایف آن می پردازد.
ارتباط معنایی بین «مقسم به» و «مقسم له» و سایر مطالب این سوره ها دقایق و ظرایفی را بر اهل ذوق و ادب آشکار نمود و هنوز هم راه برای تحقیق و دقت اهل فن بازاست و چه بسا بتوان ازاین طریق به مفاهیم عالی دیگری از قرآن دست یافت.
6- شرط : از شیوه های دیگری که در فن معانی و بیان مطرح است ادای جملات به صورت شرطی است. هر ترکیب شرطی از دو بخش جمله شرطیه و جزاء شرط تشکیل شده است و با ادای جمله شرطیه توسط گوینده مخاطب منتظر شنیدن جزای شرط است و دقت و توجه او به مطلب بیشتر می شود و پس از آن اهل تدبّر به ارتباط میان این اجزاء و سایر مطالب سوره می اندیشند و در این خلال زوایایی از معارف قرآنی کشف می شود. هفت سوره از این دست است (اذا جاء نصرالله .. اذا جاءک المنافقون…، اذا زلزلت الارض … و…)
7- صیغه امر: فن دیگر در ایراد سخن، استفاده از صیغه امر است در شش سوره قرآن صیغه های امر در آغاز است و این خود مسئولیت پیامبر (ص) و واسطه گری او برای هدایت بشر را می رساند. طرف صیغه های امر در آغاز سوره ها پیامبر (ص)
است ولی منحصر به آن حضرت نمی شود و دیگران را نیز در بر می گیرد. سور جن، علق، کافرون، توحید، فلق و ناس شش سوره ای هستند که با صیغه امر شروع می شوند. (9)
8- پرسش: استفهام حقیقی در مورد خداوندی که عالم مطلق است متصور نیست، لذا آنچه ازاستفهام و پرسش از جانب او در قرآن مطرح است همگی استفهام های مجازی است که مفید معانی به جز درخواست جواب جهت یافتن اطلاعات است. آغاز شش سوره از قرآن جمله سوالی است «هل اتی علی الانسان، عم یتساء لون، هل اتیک حدیث الغاشیه، ارأیت الذی، الم نشرح، الم ترکیف» .
در مواردی که استفهام انکاری باشد مؤکد موضوع در ذهن مخاطب است و از موارد تأکید به حساب می آید. مثلاًًً در آیه «هل اتی علی الانسان حین من الدهر لم یکن شیئاً مذکورا؟» تأکید بر حدوث انسان و این است که مفسران گفته اند «هل» به معنی «قد» است. یعنی «قطعاً زمانی بر انسان گذشت که چیزی قابل ذکر نبود».
این نحو تأکید، زمینه سازی برای بیان مطالب بعدی سوره یعنی هدایت تکوینی، جایگاه ابرار، اوصاف بهشت و نعمت هایی که جزای آنان است و سایر مطالب سوره می باشد.
9- دعا: بخش دیگری از سوره ها بانفرین و دعای منفی شروع می شود. در بین انسان ها اعلام انزجار و تنفر از برخی اشخاص و کارهای نادرست آنان با صرف نهی ممکن نیست بلکه گاهی شرایط به گونه ای می شود که لازم می آید دست به دامن خدا برد و برای نهی و بازداشتن آنان از فعل نادرستشان به آنها نفرین نموده باشد که دست از فعل غلط خود بردارند یا حداقل دیگران به این کار تمایل نورزند و نزدیک شوند.
در مواردی از سوره قرآن کریم خداوند نیز از این روش استفاده نموده و حتی سرآغاز سوره ها را به این سبک آورده است البته این موارد بسیار کم است و تنها سه سوره مطففین، همزه و مسد که مربوط به ایجاد اختلال در امور اقتصادی و اجتمای است اینگونه اند:
10- ذکر دلیل: به بیان «ابی ابن الاصبع» دهین مورد از فواتح سور تنها اختصاص به یک سوره ی قرآن دارد و آن هم سوره ی قریش است که با «لام تعلیل» آغاز شده است الفت و دوستی قریش که خواسته ی همه آنان بود در آغاز سوره مطرح شده و سپس راه دسترسی به وحدت کلمه که همانا کلمه ی توحید و عبودیت خداست را بیان کرده است.
فهرست منابع :
قرآن کریم.
حافظ، شمس الدین محمد: دیوان حافظ، انتشارات مهتاب، تهران 1371.
حجتی، دکتر سید محمد باقر: پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1360.
– حسام العلما، عبدالحسین ناشر: دررالادب، هجرت، بی جا، بی تا.
– سعدی، مصلح الدین: کلیات، به اهتمام محمد علی فروغی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1372.
السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، عالم الکتب، بیروت، بی تا.
مولوی، جلال الدین محمد: مثنوی معنوی، به اهتمام رینولد نیکلسون، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، 1371.
هاشمی، احمد: جواهر البلاغه، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.

پی نوشت ها :

1.عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان .
2.بشنو از نی چون حکایت می کند
از جدایی ها شکایت می کند
3.الا یا ایها الساقی ادرکاساً وناولها
که عشق آسان نمود اول ولی افتاد
4.منت خدای را عزّ و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت…
5.به نام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه برنگذرد
6.در مرحله اول به کل قرآن (طور: 34) ودر مرحله ی دوم به ده سوره تحدی شد. (هود:13) و در نهایت به یک سوره (بقره: 23).
7.البته از دید شیعه که بر مبنای روایاتی ازاهل بیت (ع) استواراست آیه اول هر سوره (به استثنای سوره توبه) بسمله است که در حقیقت خلاصه و عصاره ی قرآن است، اما عامه اغلب بسمله را فقط آیه سوره ی حمد بر شمرده اند و در سایر سوره ها به عنوان تیمن و تبرک می خوانند و آن را جزء سوره نمی دانند. شیعه معتقد است بسمه آیه اول همه سوره ها و یا حداقل بخشی از آیه ی اول هر سوره (به استثنای سوره توبه) است.
8.سوره قدر (انا انزلناه فی لیله القدر) و کوثر و…
9.البته سوره ی اعلی نیز با فعل امر «سبّح» آغاز شده که به لحاظ ماده ی تسبیح آن را در بخش نخست در نظر می گیرند.
منبع مقاله :
قرآن، ‌ادب و هنر(مجموعه مقالات)، اصفهان: دانشگاه اصفهان، چاپ اول، (1385)