دانشمندان اسلامی تعریف هایی برای اعجاز ارائه کرده اند که به ظاهر، مختلف اند، لکن همه به یک معنای واحد بر می گردند که به چند نمونه اشاره می شود:
1ـ محقق طوسی: وجود یافتن چیزی که مورد عادت نباشد یا از بین بردن چیزی که وجودش مورد عادت باشد با این وصف که مطابق ادعای صاحب معجزه (پیامبر) باشد.[1] 2ـ شیخ مفید: امری که خارق عادت، مطابق ادعا و همراه با مبارز طلبیدن باشد و مردمان از آوردن مثل آن عاجز باشند.[2] 3ـ آیت الله سبحانی قول مشهور در تعریف معجزه را چنین می داند: امری که خارق (ضد و شکننده) عادت و همراه با ادعا تحدی (مبارز طلبی) است و نمی شود با آن مبارزه و معارضه کرد.[3] عین همین تعریف را فخر رازی و تفتازانی نیز ذکر کرده اند.[4] 4ـ عضدالدین ایجی: هر کاری که هدف از آن آشکار کردن این معنی باشد که این شخص پیامبر است.[5] آنچه از بررسی تعاریف اعجاز از دیدگاه علما بدست می آید این است که موارد زیر به عنوان ارکان معجزه لازم است:
1ـ وقوع حادثه ای که خلاف عادت باشد و یا جلوگیری از وقوع حادثه ای که طبق عادت است و باید واقع شود.
2ـ به دنبال ادعای یک منصب الهی و یا ادعای حقانیت دین باشد پس اگر هیچ نوع ادعایی نباشد و شخص آورنده از صالحین و مؤمنین باشد این کار را کرامت گویند.
3ـ همراه با تحدی و مبارزه طلبی باشد. 4ـ مطابق ادعای صاحب معجزه باشد.
5ـ شکست ناپذیر باشد.
اعجاز معنوی و لفظی:
اینکه قرآن معجزه است همه قبول دارند اما در وجه اعجاز قرآن نظر علماء متعدد است در یک تقسیم بندی دو جهت عمده تصور می شود:
اعجاز بیانی، اعجاز محتوایی.[6] اعجاز بیانی: که به اعجاز ادبی و لفظی هم تعبیر می شود یعنی الفاظ و کلمات و جملات و نظم ادبی و اسلوب قرآن با قطع نظر از اینکه چه احکامی را و چه عالمی را حکایت می کند همه معجزه اند و دارای چندین وجه است که در ذیل به آنها اشاره می شود:
1ـ قرآن، معجزه است بخاطر فصاحت اش: فصاحت یعنی بیان شیرین و واضح و آشکار که هم مفردات و کلمات قرآن فصیح است، یعنی اداء کلمات قرآنی بر زبان، ایجاد سنگینی نمی کند (تنافر حروف و غرابت ندارد مثل کلمه مستشذرات) و هم، جملات و کلام قرآن فصیح است، یعنی ضعف تألیف و تنافر کلمات و گره خوردگی ندارد، بلکه سلیس و روان است، مثل این جمله را ندارد «لیس قرب قبر حرب قبر».h 2ـ معجزه بودنش بخاطر بلاغت است: یعنی علاوه بر اینکه قرآن فصیح است مطابق مقتضای حال سخن گفته، جملات قرآن دارای عمق معنایی و رعایت اوضاع و احوال مخاطبین است.
3ـ قرآن معجزه است چون بیان ش در قالب یک اسلوب جدید است نه شعر محض است و نه نثر محض که عرب آن روز فقط همین دو اسلوب را داشتند اسلوب و روش بیان قرآن با روش و شیوه سخنان خطبای آن زمان کاملا فرق داشت، اسلوب آن ابتکاری و فوق قدرت بشر است.[7] 4ـ گیرایی و مجذوب کردن جان ها به قرآن معجزه است چون شنیدن الفاظ و جملات آن حتی برای غیر عرب زبانها، هم جذاب و نافذ است. در صدر اسلام بیشترین توجه به اعجاز قرآن از جهت بیانی بودن آن است.[8]

اعجاز محتوایی:
اعجاز محتوایی که از آن به اعجاز علمی، معنوی و… هم تعبیر شده است، یعنی قرآن بخاطر احکام متعالی، اخبار علمی و غیبی و… با قطع نظر از کلمات و الفاظش معجزه است و برای آن مصادیق و وجوهی ذکر کرده اند که ما به چند نمونه از آن اشاره می کنیم:
1ـ این که شخص امّی (درس نخوانده) چنین مطالب عالی را با چنین حجم بدون تناقض بیآورد، معجزه است.[9] 2ـ قرآن با اینکه طی بیست و سه سال و در اوضاع غیر عادی نازل شده و مطالب و احکام متعدد دارد با این حال کوچکترین اختلاف و تناقضی در او نیست و این کار، شگفت و معجزه است.
3ـ قرآن از غیب خبر داده و از حوادثی قبل از وقوع آن خبر داده که بعداً همانگونه واقع شده است.
4ـ قرآن از اسرار عالم آفرینش صدها سال قبل خبر داده که مقداری از آنها را علوم امروز بشر کشف کرده مثل حرکت زمین،[10] بارور کردن باد، گیاهان را،[11] مذکر و مؤنث بودن گیاهان.[12]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ المیزان ج1.
2ـ رسالت جهانی پیامبران و برهان رسالت پیامبر اسلام.
3ـ سعید، اعجاز نور.
4ـ مصباح یزدی، محمد تقی، راهنما شناسی.
5ـ سبحانی، جعفر، الالهیات.

پی نوشت ها:
[1]. حلی، کشف المراد، تحقیق حسن زاده، مؤسسه نشر اسلامی، ص350.
[2]. ربانی گلپایگانی، علی، ایضاح المراد، مؤسسه امام صادق (ع)، جزوه دوم، ص 31 به نقل از: الکنت الاعتقادیه، ص48.
[3]. اعجاز نور، همان، ص15.
[4]. مسعود بن عمر مشهور بن عمر مشهور به تفتازانی، شرح المقاصد، انتشارات شریف مرتضی، قم، ج5، ص11.
[5]. عضدالدین عبدالرحمن ایجی، شرح مواقف، قم، انتشارات شریف مرتضی، حاشیه سیالکوتی، ج8، ص223.
[6]. اعجاز نور، همان، ص112.
[7]. سبحانی، جعفر، الألهایت، چاپ قدس، چاپ سوم، ج3، ص318.
[8]. وجوه یاد شده هر کدام قایلنی دارند و در کتابهای تفسیری و کلامی مشروح بحث شده که در آخر چند نمونه از آنها عرض می شود تا شما دوست عزیز مراجعه فرمایید.
[9]. همان الألهایت همان، ص368 و المیزان ج1.
[10]. طه/53.
[11]. حجر/22.
[12]. رعد/3.