پاسخ این پرسش را در ضمن دو سؤال زیر بیان می کنیم:
1. آیا پیامبر اکرم (ص) در حال خواندن نماز دستها را روی همدیگر قرار می دادند و یا کشیده نگاه می داشتند؟
2. آیا پیامبر اکرم (ص) از مهر استفاده می کردند و یا بدون مهر نماز می خواندند؟
پاسخ پرسش اول: ما در نماز و کیفیت آن باید پیرو قرآن و سنت پیامبر(ص) باشیم. در قرآن مجید چیزی در این باره ذکر نشده و در زمان پیامبر (ص) نیز گذاشتن دست ها بر روی همدیگر در حال خواندن نماز، معمول نبوده و دیده نشده است. درباره ریشه و خواستگاه این کار نقل شده: در زمان خلیفه دوم عمر، هنگامی که اسیرانی ایران را در برابر او حاضر کردند آنها دستها را روی هم قرار داده و با احترام ایستاده بودند. پرسیده شد، چرا این گونه متواضعانه و با حالت خاص ایستاده اید، پاسخ دادند: ما در برابر بزرگان این چنین تواضع می کنیم عمر، با الهام از این حالت توصیه کرد که در حال خواندن نماز دستها را بر روی یکدیگر قرار دهید.[1] در فقه شیعه این عمل مورد اعتراض و انکار قرار گرفته و استدلال شده است که، سنت مجوس نباید در نماز مورد توجه قرار گیرد. مرحوم صاحب جواهر به این نکته اشاره دارد که قرار دادن دستها بر روی هم دیگر در میان یهودیان سابقه داشته است و از فرهنگ اسلامی نیست.
علاوه، در میان خود اهل سنت این امر مورد اختلاف می باشد.[2] شافعی می گوید: بهتر است دستها آویزان باشد. حنبلی ها این امر را مستحب می دانند. بعضی دیگر آن را در نمازهای نافله مستحب می شمارند و در غیر نافله قائل به استحباب نیستند.
افرادی که قرار دادن دست ها را بر روی هم دیگر لازم یا جایز شمرده اند، به روایت وائل بن حجر استدلال کرده اند که می گوید: پیامبر را در حال نماز دیدم که دست چپ را با دست راست گرفته بود.
اولاً، حدیث مبهم است و اختصاص به حال قیام ندارد. ثانیاً، علامه حلّی در تذکره پس از نقل حدیث می فرمایند: این حدیث حجیّت ندارد؛ چون صاحب نظران در مفاد و مفهوم آن اختلاف دارند.
مرحوم شیخ طوسی می فرمایند: دست روی دست قرار دادن به اتفاق عالمان شیعه نماز را باطل می کند.
علاوه، اثبات کردن جواز عملی در نماز، و مشروعیت آن، دلیل می خواهد و آن هم باید از قرآن و سنت باشد و در این دو منبع دلیلی بر گذاشتن دست ها بر روی همدیگر وجود ندارد.
امام صادق ـ علیه السلام ـ از آن عمل نهی نموده، می فرمایند: دستها را روی یکدیگر قرار ندهید، زیرا که این کار، سنت مجوسیان است. در کتابهای فقهی مثل عروه، تحریر و سایر کتابها فرموده اند: این عمل نماز را باطل می کند.[3]
جواب قسمت دوم سؤال: پیامبر اکرم فرموده است: زمین برای من سجده گاه و مایه طهارت قرار داده شده است.[4] بر این اساس، سجده باید بر زمین و یا چیزی که در سنت رسول (ص) سجده بر آنها مجاز است، انجام گیرد، مانند: خاک، کلوخ، سنگ و نیز چیزهایی که از نوع خوراک و پوشاک نباشد. البته، خاک و تربت سید الشهداء ـ علیه السلام ـ بهتر است.
به نقل تاریخ و احادیث:
سجده گاه پیامبر هم از اشیائی که سجده بر آنها صحیح است مفروش بوده و پیامبر هرگز مهری که الان در میان ما معمول است نداشته و در زمان رسول اکرم نیز سجده بر زمین و یا روی چیزی که سجده بر آنها صحیح است انجام می گرفته است؛ ولی در زمان بعضی از ائمه سجده بر تربت سید الشهداء (ع) رواج یافت. لذا امام صادق ـ علیه السلام ـ سجده بر تربت حضرت سید الشهداء را که همواره همراه خود داشت، ترجیح می داد.[5] علامه امینی تمام روایات شش کتاب معتبر اهل سنت را جمع نموده و در سه گروه دسته بندی کرده است. از مجموع آنها چند نکته استفاده می شود:
1. رسول خدا(ص) و اصحابش به خاک یا ریگ سجده می کرده اند. 2. رسول خدا هرگز روی فرشهایی که در زمان ما وجود دارد سجده نکرده است، و گرنه در تاریخ و احادیث منعکس می شد. بیهقی، یکی از دانشمندان اهل سنت، نقل می کند: رسول خدا حصیری داشتند که روی آن نماز می گزارد. در سفر و حضر آن را همراه خود داشت و می فرمود چقدر نیکو است این حصیر! و عایشه می گوید: پیامبر حصیری داشتند که هنگام نماز و بر آن نماز می خواندند و شبها آن را زیر سر خود می نهادند.[6]
پس مهر هم چیزی، جز مقداری خاک تمیز نیست که در مکانهایی که به خاک و چیزهایی که سجده بر آنها صحیح است دست رسی ممکن، نباشد، بر آن سجده می کنند. مراجع تقلید هرگز نگفته اند: باید سجده بر مهر باشد؛ بلکه فرمودهاند: بر زمین و تمام علفهائی که از زمین میروید و خوراک و پوشاک انسان نیست سجده جایز است. و پیامبر(ص) در حال خواندن نماز، هرگز دستها را بر روی همدیگر قرار نمی دادند و از مهری که الآن در زمان ما رایج است، استفاده نکرده است. بلکه پیشانی را زمین و چیزهایی که سجده بر آنها صحیح است، می گذاشتند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. راه و روش ما و روش پیامبر ما است، علامه امینی، تهران، انتشارات مکتبه امام علی ـ علیه السلام ـ ، چاپ دوم 1394، ص 231.
2. ایده ها و عقیده ها، سید محمد شفیعی، قم، بنیاد معارف اسلامی، چاپ اول، 1379، صص 290 ـ 303.
پی نوشت ها:
[1] . نجفی، محمد حسن، جواهر کلام، لبنان، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج11،ص 19 و 20.
[2] . الفقه علی مذاهب الاربعه، بیروت، چاپ اول، ص 251.
[3] . نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ج 11، ص 19 و 20؛ و طباطبائی یزدی، سید کاظم، عروه الوثقی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ج 1، ص 706؛ و شفیعی، سید محمد، ایده ها و عقیده ها، قم، بنیاد معارف اسلامی، چاپ عترت، چاپ اول، 1379، ص 290، و الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، ج 1، ص 251.
[4] . امینی، راه و روش ما راه و روش پیامبر ما است، مترجم سید باقر موسوی، تهران، مکتبه الامام امیرالمؤمنین، چاپ دوم، 1394، ص 231.
[5] . اسماعیلی معزی، جامع احادیث الشیعه، قم، موسسه الواصف، 1374، ج 5، ص 513.
[6] . شفیعی، سید محمد، ایده ها و عقیده ها، قم بنیاد معارف اسلامی، چاپ اول، 1379، ص 300.
