انسان با انتقال به برزخ از حقائقی آگاه می شود و آن حقائق را با روحش که یک نحوه اتّحادی با بدن مثالی دارد ادراک می کند. مثلاً در هنگام مرگ متوجه می شود که امور دنیوی و آن رسوم و عاداتی که در دنیا به آنها مقیّد بود اوهامی بیش نبوده است آنچه را که ملک خود و مال خود می دانسته و بدان تفاخر می کرد، همه پوچ و هیچ شده اند و هیچ گونه اثری برای او ندارد. اگر ریاستی داشته و به واسطه آن ریاست بر دیگران تکبر می ورزیده، الآن همه و همه به یکباره از بین رفتند و هیچ چیزی از آن تفاخر و تکبّر و ریاست برای او باقی نمانده است.[1] چون عالم برزخ عالمی است مجرّد از ماده لذا نسبت به عالم ماده (دنیا) از لطافت بیشتری برخوردار است، تأثیر عذاب و لذت نعمات بر جان آدمی در برزخ به مراتب قوی تر از عالم دنیاست درست شبیه عالم خواب که مناظر زیبایی که آدمی در خواب و رؤیا می بیند گاهی بر زبان نمی آید و مناظر وحشتناکی هم که در خواب دیده می شود گاهی نظیری در عالم دنیا ندارند.[2] پس انسان در عالم برزخ حقایقی را ادراک می کند، حال به این نکته می رسیم که آیا انسان برزخی زمان را هم ادراک می کند به گونه ای که اگر از جمله انسان های اولیه باشد برزخی طولانی را درک کند و اگر از جمله انسانهایی باشد که در نزدیکی قیامت مرده اند برزخی کوتاه را ادراک کنند؟ بالاخره طولانی بودن یا کوتاه بودن برزخ به چه صورتی است و آیا برای آدم برزخی قابل ادراک هست؟ طبق آیه ای از آیات قرآن استفاده می شود که کلّاً برزخ نسبت به قیامت خیلی کوتاه است یعنی وقتی فرشتگان سؤال می کنند: چقدر در زمین (مراد برزخ است) مکث داشته اید؟ آنها در پاسخ می گویند:
«قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» (یعنی یک روز یا بعض روز)[3] چون برزخ نسبت به خلود و جاودانگی قیامت که سنجیده می شود هر چه هم که طولانی باشد کوتاه خواهد بود چون بالاخره به انتها می رسد و آخری دارد، ولی مقام بحث ما اینست که بدون توجه به قیامت آیا زمان برزخ برای کسی که خیلی سابق از دنیا رفته واقعاً طولانی ادراک می شود یا نه؟!
در جواب باید گفت: طبق فرمایش امام راحل (ره) در کتاب چهل حدیث ادراک طولانی بودن یا کوتاه بودن برزخ هر کسی بسته به عقاید، کردار و تعلقات او به دنیاست اگر آدمی در دنیا تعلقش به دنیا کمتر باشد و گرفتار معاصی و عقاید فاسده نباشد مکث او در برزخ کمتر خواهد بود. به عبارت دیگر هر چه سبکبارتر باشد و بی توجه به اعتبارات دنیوی باشد برزخ او کوتاه تر خواهد بود.
امام راحل (ره) می فرماید: «… خود تعلق به دنیا و محبت به آن اسباب گرفتاری است بلکه میزان در طول کشیدن عالم قبر و برزخ همین تعلقات است هرچه آنها کمتر باشد برزخ و قبر انسان روشن تر و گشاده تر و مکث انسان در آن کمتر است.[4]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. معاد در قرآن، آیت الله جوادی آملی.
2. معاد، آیت الله دستغیب.
3. معاد شناسی، علامه طهرانی.
4. منازل الآخره، شیخ عباس قمی.
5. حیات پس از مرگ، علامه طباطبایی.

پی نوشت ها:
[1] . ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، انسان از آغاز تا انجام، ترجمه صادق لاریجانی، انتشارات الزهرا، چاپ دوم، تابستان 1371، ص 69.
[2] . ر.ک: دستغیب، معاد، ص 31 ـ 35.
[3] . مؤمنون/ 112 و 113.
[4] . امام خمینی (ره)، چهل حدیث، ناشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ چهارم، بهار 73، ص 124.