از آیات شریفه[1] و اخبار وارده چنین استفاده مى‏شود: ارواح مردگان پس از مرگ و جدا شدن روح از بدن ثابت و باقى‏اند، و داراى نوعى از حیات که مناسب آن جهان است مى‏باشند، ولى بدین تفصیل که: صاحبان ایمان خالص و عقاید درست به ویژه شهداء راه حق، در عالم برزخ[2] (فاصله بین مرگ و قیامت) در عیش و رفاه و بر خوردار از الطاف و نعم پروردگارند، کفار و منافقین در عذاب و شکنجه[3] و افراد متوسط و مستضعف – یعنى کسانى که از حقایق مذهب مطلع شده‏اند، و یا بر اثر سلطه استعمار بى اطلاع مانده‏اند – پس از مرگ در حالت شبیه خواب و اغماء تا آنگاه که قیامت بر پا شود خواهند بود. و یاد کردن از مردگان و اقوام و دوستانى که رهسپار عالم دیگر شده‏اند و انجام دادن عمل به نیت آنها بسیار مطلوب و جزء دستورات اکید اسلامى است.[4] اما فلسفه اعمال خیر براى اموات مانند دعاها و زیارات و انفاق این است که بدون تردید مورد استفاده آنها قرار مى‏گیرد و آنها خوشحال و خرسند مى‏شوند، خیرات انجام شده گاهى وسیله تخفیف عذاب و خلاص از حبس و شکنجه آنها و گاهى سبب رفاه حال و ارتفاع مقام و درجه آنان مى‏شود، براى اثبات همین مطالب چند روایتى را بیان می کنیم.
1. امام صادق (ع) فرمود چه مانعى دارید، از اینکه نیکى به پدر و مادر کنید – زنده باشد یا مرده حتماً به نیابت آنها نماز و روزه و تصدق و حج کنید که پاداشش براى آنها و شما نوشته شود، به علاوه ثواب صله رحم را نیز دارد.[5] از این روایت استفاده مى‏شود که خیرات به پدر و مادر سه فائده دارد:
الف) رسیدن ثواب به اموات.
ب) همان ثواب به انجام دهنده خیر داده مى‏شود.
ج) به علاوه ثواب صله رحم را هم دارد.
2. و باز فرمود: “همانا روزه و تصدق و حج و عمره و هر عمل نیکى از شما، میت را سود مى‏بخشد و از عذاب نجات مى‏بخشد و به وى ابلاغ مى‏شود که این پاداش به وسیله فرزند یا برادر دینى تو است.[6] از این روایت استفاده مى‏شود که اموات، صاحب احسان را مى‏شناسند، و لو در دنیا ندیده باشند و براى او دعا مى‏کنند و چه بسا فرزندى که عاق پدر و مادر بوده با اهداء عملهاى نیک از گناه عقوق بیرون مى‏آید.[7] امام صادق (ع) فرمود: خواندن قرآن براى پدر و مادر باعث تخفیف گناهان آنها مى‏شود و لو کافر باشند[8] و پیامبر اسلام  (ص) فرمود: هرگاه بچه‏اى به مکتب رفته همراه معلم بسم اللَّه الرحمن الرحیم را بگوید، خداوند برائت و آزادى آن کودک و پدر و مادر (از دنیا رفته‏اى او را) و معلم را امضاء مى‏کند.[9] از پیامبر (ص) نقل شده است که فرمود: هدیه بفرستید براى مردگان خود پس گفتم که چیست هدیه مرده ها؟ فرمود: صدقه و دعا و فرمود ارواح مؤمنین هر جمعه به آسمان دنیا مقابل خانه‏ها و منزلهاى خود می آیند و فریاد مى‏کنند هر یک از ایشان به آواز حزین با گریه، اى اهل من و اى پدر و مادر و خویشان من مهربانى کنید بر ما (خدا رحمت کند شما را) به آنچه بود در دست ما و عذاب و حساب آن بر ماست و نفعش براى غیر ما و هر یک فریاد مى‏کنند خویشان خود را که مهربانى کنید بر ما به درهمى یا قرص نانى یا جامه‏اى که خداوند بپوشاند شما را از جامه بهشت پس گریست رسول خدا و ما هم گریه کردیم.[10] امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: هر گاه شخصی به نیت میتی صدقه دهد خداوند جبرئیل را فرمان می دهد که این هدیه را به قبر او برساند.[11]

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1- معادشناسى، علامه سید محمد حسین حسینى، تهران، ج3.
2- المصباح المنیر، با ترجمه فارسى، آیهاللَّه مشکینى (نشر الهادى) ص33-28.
3- قیامت و قرآن، آیهاللَّه شهید دستغیب شیرازى ،انتشارات صبا.
4- منازل الآخره شیخ عباس قمى،انتشارات استاد احمد مطهرى، ص57-43، خیلى مفید است.

پی نوشت ها:
[1]. بقره/260.
[2]. مؤمنون/100.
[3]. غافر/46.
[4]. ر.ک: مشکینى، على، المصباح المنیر، قم، نشر الهادى، چ 2، 1370، ص32.
[5]. کلینى، یعقوب، اصول کافى، ترجمه مصطفوى، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، ج3، ص238، ج21، باب البرّ بالوالدین.
[6]. الحر العاملى، محمدبن الحسن، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربى، چ 4، 1391، ج5، ص368، ح، 15.
[7]. ر.ک: المصباح المنیر ،پیشین. ص32.
[8]. جعفر الهادى، قرآن در احادیث اسلامى، تهران، دار تحفیظ القرآن الکریم، چاپ سوم، 1402، ص66، روایت 89.
[9]. همان مدرک، ص68، روایت 93.
[10]. ر.ک: قمى، عباس، منازل الآخره، انتشارات استاد احمد مطهرى، چاپ اول، 1379، ص44.
[11]. ر.ک: قمی، عباس، منازل الآخره، ص 29.