نویسنده: جواد ذوالجلالی

صادق آل محمد صلی الله علیه و آله، درباره حبل المتین قرآن و شیوه بهره گیری از آن و جای گاه کلام الهی، سخنان نغز بسیاری دارد. به جرگه شاگردان ایشان می پیوندیم و برخی از محورهای تعالیم و توصیه های حضرتش را می خوانیم. باشد که جامعه قرآنی و ولایی ما، از حضرت صادق علیه السلام سرمشق بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنی، جان عطشناک خویش را سیراب سازد.

قرآن، تجلی گاه خدا

کلام الهی، جلوه ای از قدرت و علم و حکمت خداست و آیات قرآن، هریک نشانه ای از عظمت الهی است. امام صادق علیه السلام در زمینه جلوه گاه بودن قرآن برای ذات مقدس خدا، البته برای چشم های بیدار و دل های آگاه می فرماید:
لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لا یبصرون( بحار الانوار، 107،89)؛ خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدا را نمی بینند.

گنجینه کامل

معارف قرآن بی پایان است. به تعبیر خود قرآن تِبیَاناً لِکُلِّ شَیء است؛ بیان گر هر چیز. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم و دانش ریشه در قرآن دارد. حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان و سرنوشت آیندگان و دانش های آسمان و زمین باید به قرآن نگریست و به کمک اهل بیت علیه السلام، از این منبع و گنجینه کامل بهره گرفت. امام صادق علیه السلام می فرماید:
خداوند بی همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود و او راست گو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، هم چنین خبر آسمان و زمین است( کافی، 599،2).
و در سخن دیگری به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره می فرماید: ان الله انزل فی القرآن تبیان کل شیء، حتی و الله ما ترک شیئا یحتاج العباد الیه الا بینه للناس( بحارالانوار، 81،89)؛ خداوند در قرآن، بیان هر چیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است.

عهدنامه الهی

قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متن این عهدنامه را بیان می کند. در عهدنامه باید نگریست، به آن باید پای بند بود، مفاد آن را نباید زیر پا گذاشت. امام صادق علیه السلام درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن در هر روز، چنین می فرماید: قرآن عهد خدانوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان مسلمان در این عهدنامه الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن را بخواند( وسایل الشیعه، 849،4).
روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، برای یادآوری از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان بر شناختن احکام الهی و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او و تدبر در آیات است. جالب است که امام صادق علیه السلام وقتی می خواست قرآن تلاوت کند، قرآن را که به دست راست خویش می گرفت، دعایی می خواند که به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد، اشاره دارد.

آینه عبرت

در خلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است. چه نیکان و صالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروی از حق، سعادتمند شدند، چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا و انکار خدا و طغیان و فساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست، ولی سرشار از قصص و حکایات افراد و امت هاست و همه براساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق علیه السلام می فرماید: بر شما باد قرآن! هر آیه ای را که یافتید که گذشتگان، با عمل به محتوای آن آیه نجات یافتند، شما هم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیان گر هلاکت پیشینیان است، شما هم از آن( عامل هلاکت) بپرهیزید( الحیات، 116،2). این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوه ای است که در عمل فردی و اجتماعی مسلمانان اثر می گذارد و قرآن هدایت گر قاری می شود.

احکام جاودانه

دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تا دامنه قیامت استمرار می یابد. آن چه که حلال الهی و حرام الهی است، مشمول مرور زمان نمی شود و حکم خدا در اثر « جو» یا « شرایط جدید» یا « تمایلات این و آن» عوض نمی گردد. امام صادق علیه السلام در تشریح بعثت های سلسله نورانی انبیا، به دوره بعثت رسول خاتم صلی الله علیه و آله می رسد و می فرماید: تا آن که محمد صلی الله علیه و آله آمد و قرآن را آورد و شریعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام می باشد(کافی، 18،2).

همیشه زنده و شاداب

غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است، خود این کتاب ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمی شود و پیوسته معارف آن برای همه اقشار در همه زمان ها درخشندگی و آموزندگی دارد.
امام صادق علیه السلام در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت می پرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسی، تازه تر و شاداب تر می شود و هرگز کهنه نمی شود؟
امام صادق علیه السلام در پاسخ می فرماید: برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هر قومی شاداب است تا روز قیامت( بحار الانوار،89،15).

حفظ، آموزش و عمل

گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی وشد. حفظ کردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یاد گرفتن به قصد اجرای فرموده های خدای متعال. حضرت صادق علیه السلام فرموده است:
الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الکرام البرره( الحیات، 159،2)؛ کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والا مقام و نیکوکار الهی ( فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. می فرماید: سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد( همان، 155). ادب و آداب تلاوت خواندن قرآن نیز آدابی دارد، هم آداب ظاهری همچون مسواک، وضو، ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و … و هم آداب باطنی و حالت های روحی و توجه قلبی و عنایت به کلام خدا و پیدا کردن حالت خشوع و تذکر و تاثیر پذیری از تلاوت، این نکات در کلمات امام صادق علیه السلام بسیار بیان شده است. به برخی از این رهنمودها اشاره می شود:

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هرگاه نزد تو قرآن تلاوت می شود، بر تو لازم است گوش بدهی و سکوت و توجه داشته باشی( وسایل الشیعه، 861،4).
و در سخن دیگری به نقل از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید که : « راه قرآن» را نظیف و پاکیزه کنید. می پرسند: راه قرآن چیست؟ می فرماید: دهان تان. می پرسند: چگونه؟ می فرماید: با مسواک( الحیات، 158،2). در حدیث دیگر، امام صادق علیه السلام فرموده کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شان و جای گاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت را چگونه می خوانی و با منشور خویش چه برخوردی داری و اوامر و نواهی آن را چگونه پاسخ می دهی و حدود و تکالیف آن را چگونه امتثال و فرمان برداری می کنی؟! در آیه های وعد و وعید، درنگ کن، در امثال و مواعظ قرآن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!( بحارالانوار، 207،89).
تلاوت با حزن و حالتی اندوهناک که نشان دهنده تاثر روحی قاری از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است. امام صادق علیه السلام فرموده است: ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن( وسایل الشیعه، 857،4)؛ قرآن با حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت کنید.

جوانان و قرآن

موج مقدس و فراگیر قرآنی که در کشورمان وجود دارد و این همه نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتیل و قرائت و مسابقات حفظ و خواندن و مفاهیم آیات، بر گرد محور نورانی قرآن جذب کرده است، قابل ستایش و مایه شکر و سپاس است. انس با قرآن، دل های جوانان را روشن و زندگی هاشان را با صفا می کند و عامل جذب آنان به پاکی و راه خدا می شود.
امام صادق علیه السلام می فرماید: هر جوان مومنی که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در می آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوار همراه می سازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او( از دوزخ) خواهد بود( الحیات، 164،2).

نکته های دیگر

هم چنان که یاد شد، در دریای کلمات حضرت صادق علیه السلام گهرهای فراوانی وجود دارد که درباره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول می انجامد. عصاره و خلاصه ای از آن مضامین را که در برخی روایات دیگر آمده است، تقدیم می کنیم.
امام صادق علیه السلام، برای فراگیری هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان می کند و می فرماید: قرآنی که خوانده نمی شود و غبار بر آن می نشیند، روز قیامت به درگاه خدا شکایت می کند. تلاوت راستین را آن می داند که قرآن خوانان، وقتی به آیات بهشت و جهنم می رسند، می ایستند و تامل می کنند. اهل بیت علیهم السلام را وارثان کتاب خدا و برگزیدگان خلق می شمرد و از این خاندان به عنوان وجه الله، آیات، بینات و حدودالله یاد می کند و ولایت ائمه را قطب و محور قرآن و همه کتب آسمانی معرفی می کند و قرآن را« ثقل اکبر» می نامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکی و حیات بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل می شمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن« معیار» و ملاک درستی و حقانیت هر حرف و حدیث است و می فرماید:
هرچه که از ما برای شما نقل می شود، در صورتی که مخالف با قرآن باشد ما نگفته ایم و شما نپذیرید. او اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را خزانه داران علم الهی و بازگو کنندگان وحی خدا می داند و از تفسیر به رای نهی می کند و از آن قاری که به خاطر خودنمایی یا کسب درآمد، به قرائت می پردازد، نکوهش می کند.
منبع: نسیم وحی، شماره 23.