نویسنده: جواد علاء المحدثین

نقدی بر تحریف دلالت حدیث غدیر، توسط برخی عالمان تسنن و اقتباس وهابیان سعودی و برخی تأثیر گرفتگان داخلی از آنان

چکیده
موضوع مقاله حاضر، بررسی و تحلیل یکی از دسیسه های مخالفان برای تحریف پیام غدیر است. بر این اساس، نویسنده ابتدای ماجرای غدیرخم و رابطه آن با اصل امامت را از دیدگاه وهابیت سعودی بررسی می کند و سپس با بررسی منابعی برای این مطلب، تحریفات صورت گرفته در آن را برمی شمارد. وی در ادامه با بیان اظهارات حیدر علی قلمداران در کتاب شاهراه اتحاد – به عنوان نمونه ای از تحریف غدیر در جامعه – و تأثیرپذیری آن از شبهه یمن و نیز تحلیل تحریفات وی، مقاله خویش را به پایان می رساند.
کلیدواژه ها: تحریف پیام غدیر، انکار نصب امام، غدیرخم، امامت حضرت علی علیه السلام، شبهه یمن، حیدرعلی قلمداران، کتاب شاهراه اتحاد.

مقدمه
الحمد لله الذی جعلنا من المتمسّکین بولایه امیرالمؤمنین و الائمه المعصومین علیهم السلام حقیقت گویا و تابناک غدیرخم، در طول تاریخ چنان خودنمایی کرده که مخالفان تمام عیار امیر غدیر و پیام غدیر، هرگز قدرت پوشاندن آن را نداشته اند؛ هرچند در تحدید بهره مندی انسان ها از این پیام سرنوشت ساز تأثیرگذار بوده اند. درخشش اعجاب آورِ غدیر، علی رغم مواجهه همه جانبه مخالفان، جلوه تاریخی ویژه ای دارد و بررسی مستقلی می طلبد. در این نوشتار، یکی از دسیسه های مخالفان، برای تحریف پیام غدیر را بررسی و تحلیل خواهیم کرد؛ دسیسه ای که شاید بتوان آن را آخرین تیر ترکش کتمان کنندگان دانست. البته طرح این شبهه، مسبوق به سوابقی است که اشاره خواهیم کرد و رد پای غرض ورزی را در آنجا نیز نشان خواهیم داد.
مشاهده تلاش های بی ثمر در تحریف و انکار نافرجام یک حقیقت، لاجرم بر اطمینان قلبی ما نسبت به آن حقیقت می افزاید.

وهابیت سعودی: «ماجرای غدیرخم و رابطه آن با اصل امامت»
عنوان فوق شاید قدری عجیب باشد؛ اما عبارت میان گیومه، عنوان بروشوری است که چند سال قبل توسط وهابیان سعودی، میان زائران ایرانیِ حرمین شریفین توزیع شده است.(1) در متن این بروشور، ماجرای سفری که امیرالمؤمنین علیه السلام قبل از حجه الوداع به یمن داشته اند، مطرح شده و در ادامه آن آمده است:
… حضرت علی (رض) از یمن خارج شد. همراهان از او خواستند تا شتران خودشان را استراحت بدهند و بر شتران به غنیمت گرفته شده [تعبیر صحیح: دریافت شده به عنوان زکات](2)سوار شوند، علی (رض) آنان را منع کرد.
سپس علی (رض) جانشینی برای خود تعیین کرد و خودش زودتر رفت تا به مراسم حج (حجه الوداع) برسد.
جانشین علی (رض) به هریک از همراهانش لباسی از کتان داد و به آنان اجازه داد تا بر شتران به غنیمت[ به زکات] گرفته شده سوار شوند. علی (رض) بعد از فارغ شدن از حج نزد آنان بازگشت و لباس و شتران را از افراد گرفت و بر نائبش خشمگین شد و او را بر کارش سرزنش کرد. گلایه و شکایت در میان سپاه ظاهر شد و با علی (رض) به مخالفت پرداختند و هنگام رسیدن به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شکایت خود را از رفتار علی (رض) اعلام کردند؛ بدین ترتیب در میان همراهان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بحث علی (رض) و شاکیانش منتشر شد و سخن علیه علی (رض) نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم افزایش یافت.
بریده می گوید: وقتی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسیدم از کار علی (رض) انتقاد کردم و اشکالات او را گفتم تا اینکه دیدم چهره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تغییر کرد و فرمود: آیا من از خود مؤمنین نسبت به آنان اولی نیستم؟ گفتم: بلی. سپس فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه.
سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان ما بلند شد و فرمود: ای مردم! از علی شکایت نکنید. قسم به خدا او باتقواتر از آن است که از او شکایت شود.
زید بن ارقم (رض) می گوید:
روزی در جایی بین مکه و مدینه به نام «خم» پیامبر در میان ما ایستاد و حمد و سپاس خدا را به جا آورد و پس از مقداری وعظ و تذکر فرمود: «ای مردم! من بشری مانند شما هستم و ممکن است هر لحظه به دعوت ملک الموت جواب دهم؛ ولی من دو چیز گرانبار را در میان شما باقی می گذارم؛ یکی کتاب خدا که در آن هدایت و نور است؛ پس آنرا بگیرید و به آن تمسک کنید». و ما را نسبت به قرآن ترغیب و تشویق کرد و در ادامه فرمود: و دومی اهل بیت من هستند؛ به شما نسبت به آنها هشدار می دهم – سه بار تکرار نمودند.
نویسنده بروشور، پس از طرح مطالب دیگر، به موضوع فوق باز می گردد و نتیجه موردنظر خود را اینطور بیان می کند:
دلالت روایت غدیر- اگر به ابتدای قصه یا روایت توجه کنی -معلوم می شود که بین علی (رض) و سپاهش… اختلاف ایجاد شد و بعد از بازگشت از حج که دوباره به پیامبر خدا رسیدند شکایت و انتقاد از علی (رض) زیاد شد و در میان مردم بحث او انتشار یافت تا آنجا که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ضروری دانست در این مکان [غدیرخم] با وجود هوای گرم پیاده شود و با بیاناتش علی (رض) را تبرئه نماید؛ پس اصلاً صحبت از بیعت با کسی از دور یا نزدیک برای خلافت مطرح نبود.

بررسی منابع ذکر شده برای مطلب فوق و کشف تحریفات صورت گرفته
در متن بالا، پس از ذکر مطالبی که گذشت، نام چند منبع آمده است: فتح الباری، مسند احمد، صحیح مسلم، مستدرک حاکم، مجمع الزوائد (هیثمی) و البدایه و النهایه.
مراجعه به منبع اخیر نشان می دهد که اصل ماجرا از ابن کثیر دمشقی (مؤلف البدایه و النهایه) اقتباس شده است. ابن کثیر، خود نیز از سیره ابن اسحاق – (منبع قدیمی که از مهم ترین منابع تاریخی اهل سنت در سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است) نقل نموده، اما در این ضمن تحریفاتی صورت داده است. از آنجا که سیره ابن اسحاق امروزه در دسترس نیست، ما ابتدا مطلب را به نقل از سیره ابن هشام – که وی نیز از ابن اسحاق نقل کرده است – ذکر می کنیم تا در مقایسه، تحریف ابن کثیر معلوم شود.

نقل سیره ابن هشام از ماجرای یمن
ابن هشام در سیره خود به نقل از سیره ابن اسحاق می نویسد:
لما أقبل علی – رضی الله عنه – من الیمن لیلقی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم سلم بمکه، تعجل إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و استخلف علی جنده الذین معه رجلاً من اصحابه، فعمد ذلک الرجل فکسا کلّ رجل من القوم حله من البز الذی کان مع علی- رضی الله عنه- فلما دنا جیشه خرج لیلقاهم؛ فإذا علیهم الحلل، قال: ویلک ما هذا؟ قال: کسوت القوم لیتجملوا به إذا قدموا فی الناس. قال: ویلک انزع قبل ان تنتهی به الی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم. قال: فانتزع الحلل من الناس فردها فی البز، قال و أظهر الجیش شکواه لما صنع بهم.
قال ابن اسحاق [سلسله سند] عن ابی سعید الخدری، قال: اشتکی الناس علیاً رضوان الله علیه، فقام رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فینا خطیباً، فسمعته یقول: ایها الناس، لا تشکّوا علیاً، فو الله إنّه لأخشن فی ذات الله (او فی سبیل الله) من ان یشکی.
قال ابن اسحاق: ثم مضی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم علی حجّه، فأری الناس مناسکهم و أعلمهم سنن حجهم(3).
زمانی که حضرت علی علیه السلام برای دیدار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از یمن به سوی مکه حرکت کرد، به سوی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم شتافت و یکی از اصحاب را بر سپاهی که همراه ایشان بود جانشین قرار داد. آن شخص عجله کرد و از منسوجاتی که [به عنوان زکات یا غنیمت، همراه کاروان و] در اختیار حضرت علی علیه السلام بود بر سپاهیان پوشاند.
زمانی که سپاه به مکه نزدیک شد، حضرت از شهر بیرون آمد تا آنان را ملاقات نماید؛ ناگاه لباس ها را به تن آن ها دید و (به فرمانده ای که گمارده بود) فرمود: وای بر تو؛ این چه وضعی است؟
او گفت: افراد را پوشاندم تا وقتی در میان مردم وارد می شوند، برازنده باشند. حضرت فرمود: وای بر تو، پیش از آن که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برسیم این لباس ها را درآور.
پس او لباس ها را درآورد و به جای خود برگرداند و سپاهیان به دلیل این کار، اظهار شکایت نمودند.
ابن اسحاق از ابوسعید خدری نقل می کند که گفت: مردم از علی رضوان الله علیه شکایت کردند؛ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در میان ما به خطابه برخاست، پس شنیدم که می فرمود: ای مردم! از علی شکایت نکنید که او در امور الهی جدی تر از آن است که مورد شکایت قرار گیرد.
ابن اسحاق می گوید:
سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از این موضوع درگذشت و به حج خویش مشغول شد؛ پس مناسک را به مردم آموخت و سنتهای حج را به آنان تعلیم داد.
چنانچه ملاحظه می شود، ابن هشام تصریح کرده که افراد اعزامی به یمن، از حضرت علی علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شکایت کردند و پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم در واکنش به شکایات، سخنرانی فرموده، از امیرالمؤمنین علیه السلام دفاع نمودند. پس از آن نیز حضرت به مناسک حج مشغول شدند و اعمال حج را به مسلمانان آموختند.
براساس این نقل، شکایت از امیرالمؤمنین علیه السلام و عکس العمل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آن و ایراد خطابه در دفاع از امام علیه السلام، قبل از اعمال حج – یعنی لااقل ده روز قبل از غدیرخم – انجام شده است.

نقل ابن کثیر از ماجرای یمن و تحریفات او
ابن کثیر دمشقی – کسی که متن مورد بحث ما مبتنی بر نقل اوست – عنوان گزارش از غدیر را چنین انتخاب کرده است:
فصل فی ایراد الحدیث الدالّ علی انه علیه السلام خطب بمکان بین مکه و المدینه مرجعه من حجه الوداع قریب من الجحفه – یقال له غدیرخم – فبیّن فیها فضل علی بن ابی طالب و براءه عرضه مما کان تکلم فیه بعض من کان معه بارض الیمن، بسبب ما کان صدر منه الیهم من المعدله التی ظنّها بعضهم جوراً و تضییقاً و بخلاً و الصواب کان معه فی ذلک، و لهذا لما تفرّغ صلی الله علیه و آله و سلم من بیان المناسک و رجع الی المدینه بیّن ذلک فی اثناء الطریق، فخطب خطبه عظیمه فی الیوم الثامن عشر من ذی الحجه عامئذ و کان یوم الاحد بغدیرخم تحت شجره هناک، فبین فیها اشیاء و ذکر من فضل علی و امانته و عدله و قربه إلیه ما أزاح به ما کان فی نفوس کثیر من الناس منه(4)؛
فصلی در بیان حدیثی که نشان می دهد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در بازگشت از حجه الوداع، در مکانی بین مکه و مدینه، در نزدیکی جحفه – که به آن غدیرخم گفته می شود – سخنرانی فرمود و در آن، برتری علی بن ابی طالب علیه السلام و مبرّا بودن ساحت آن جناب را از سخنانی که بعضی همراهانِ یمن، راجع به ایشان گفته بودند، بیان فرمود و سبب این سخنان، عدالتی بود که[آن حضرت به کار بست، ولی] برخی از ایشان، آن را ستم و سخت گیریِ نا به جا و بخل پنداشتند و نظر صحیح، همان رأی وی [حضرت علی علیه السلام] بود؛ به همین دلیل زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از بیان مناسک فراغت یافت و به سوی مدینه بازمی گشت، در بین راه، در روز هجدهم ذی حجه، خطبه عظیمی ایراد فرمود و آن در روز یکشنبه در زیر درختی در غدیر خم بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آن خطابه مطابی بیان داشت و فضل علی بن ابی طالب علیه السلام و امانت و عدالت و جایگاه ایشان در نزد خود را ذکر فرمود؛ به گونه ای که آنچه در دل های بسیاری [!] از مردم نسبت به وی به وجود آمده بود، برطرف شد.
چنان چه ملاحظه می شود، ابن کثیر از ابتدا خطابه غدیر را- که از آن به خطبه عظیمه یاد کرده- مربوط به شکایات ناوارد برخی اعزام شدگان یمن دانسته و البته طی چند سطر آینده ملاحظه خواهید فرمود که این کار را به قیمت چه تحریفاتی انجام داده است.
وی نیز مانند ابن هشام، ماجرای شکایت همراهان یمن از امیرالمؤمنین علیه السلام را از سیره ابن اسحاق نقل کرده است؛ اما با حذف یک جمله از آخر(!) و ابتکارات دیگری که به تفصیل شرح خواهیم داد. از آن جا که نقل ابن کثیر – به جز جملات آخر که سانسور شده اند – کاملاً مشابه نقلی است که از قول ابن هشام آوردیم، فقط خلاصه آن را تکرار و سپس جملات حذف شده را یادآوری می کنیم:
لما أقبل علی رضی الله عنه من الیمن لیلقی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم سلم بمکه، تعجل إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و استخلف علی جنده… فلما دنا جیشه خرج لیلقاهم؛ فإذا علیهم الحلل، قال: ویلک ما هذا؟… قال ابن اسحق [سلسله سند] عن ابی سعید الخدری، قال: اشتکی الناس علیاً رضوان الله علیه، فقام رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فینا خطیباً، فسمعته یقول: ایها الناس! لا تشکوا علیاً، فوالله إنّه لأخشن فی ذات الله (او فی سبیل الله) من ان یشکی.
ابن کثیر در این قسمتِ نقل از سیره ابن اسحاق، این جملات را حذف کرده است: «قال ابن اسحاق: ثم مضی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم علی حجه، فاری الناس مناسکهم و اعلمهم سنن حجهم.» عبارات فوق، در نقل سیره ابن هشام از سیره ابن اسحاق – که پیشتر بازگو شد – وجود داشتند؛ اما در نقل ابن کثیر سانسور شدند. این، آغاز تحریفی است که توسط او رخ داده است.

تحریفات ابن کثیر
همانطور که دیدیم، جمله حذف شده توسط ابن کثیر، نشان گر این واقعیت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از سخنرانی در دفاع از امیرالمؤمنین علیه السلام، این موضوع را رها نموده، به مناسک حج و تعلیم آن به مردم مشغول شده اند. این تحریف برای آن است که فاصله زمانی میان خطابه غدیر و ماجرای شکایت، کم جلوه داده شود تا ارتباطِ ادعایی این دو موضوع، طبیعی تر به نظر بیاید راجع به این تحریف، بیشتر سخن خواهیم گفت.
ابن کثیر، بلافاصله پس از بیان این که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم خطابه ای ایراد کردند و در ضمن آن فرمودند :«از علی شکایت نکنید؛ زیرا او در امر الهی بسیار جدی است»، روایتی را با تأکید بر اعتبار آن نقل می کند که بُرَیده اسلمی گفت:
غزوت مع علی الیمن فرأیت منه جفوه؛ فلما قدمت علی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ذکرت علیاً فتنقصتُه فرأیتُ وجه رسول الله یتغیر. فقال: یا بریده! الست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟ قلت: بلی یا رسول الله. قال: من کنت مولاه فعلی مولاه(5)؛
همراه علی بن ابی طالب علیه السلام در جنگی در یمن بودم که از وی برخورد تندی دیدم. پس زمانی که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شدم از علی علیه السلام عیب جویی نمودم؛ اما مشاهده کردم که چهره حضرت [از عصبانیت]دگرگون شد و فرمود: ای بریده! آیا من بر مؤمنان از خودشان صاحب اختیارتر نیستم؟ عرض کردم: بله یا رسول الله. پس فرمود: هرکه من مولای اویم، علی مولای اوست.
این در حالی است که شکایت بریده اسلمی از امیرالمؤمنین علیه السلام، اساساً مربوط به سفر قبل از حجه الوداع نیست؛ بلکه قبل از آن، در حاشیه نخستین سفر حضرت به یمن رخ داده است.(6) ملاحظه می شود که در عبارت ابن کثیر نیز از قول بریده اینگونه نقل شده است: «غزوت مع علی الیمن…»؛ این عبارت نشان می دهد که این سفر، اولین اعزام امیرالمؤمنین علیه السلام به یمن بوده است؛ زیرا سفرِ پیش از حجه الوداع برای جمع آوری زکات بوده است؛ نه جنگ.(7) در سفر اول خالد بن ولید و جماعت دیگری از جمله بریده اسلمی علیه امیرالمؤمنین علیه السلام همدست شدند و به دنبال آن، بریده شکایتی را علیه حضرت، در مدینه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرضه کرده است؛ لذا این موضوع هیچ ارتباطی با برپایی مراسم غدیرخم ندارد.
پاسخ پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم، طبعاً تند و شدید بود و طبق نقلهای متعدد منابع اهل تسنن، عباراتی از این قبیل، خطاب به بریده و دیگران بیان فرمودند: «لا تقع فی علی فإنه منی و انا منه و هو ولیکم بعدی»(8)؛ «من کنت ولیه فعلی ولیه»(9)؛ «ما تریدون من علی؟ علی منّی و انا من علی و علی ولی کل مؤمنٍ بعدی»(10)؛ یا چنانکه در نقل ابن کثیر گذشت و حاکم نیز نقل کرده و آن را بر شرط شیخین صحیح شمرده است: «ألست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟ قلت: بلی یا رسول الله قال: من کنت مولاه فعلی مولاه»(11).
ابن کثیر، این ماجرا را با ماجرای مربوط به حجه الوداع درآمیخته تا تعابیر یادشده فوق -که در ضمن آن آمده – زمینه گره زدن شکایات یمن به خطابه غدیر را فراهم کند. او در تکمیلِ تحریفی که ذکر شد، بلافاصله نقل دیگری را – که تأیید استادش ذهبی بر صحت آن را نیز ذکر کرده – از قول زید بن ارقم می آورد:
لمّا رجع رسول الله من حجه الوداع و نزل غدیرخم امر بدوحات فقممن. قال: کأنی قد دعیتُ فاجبتُ، انی قد ترکتُ فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما؛ فإنهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوضَ. ثم قال: الله مولای و انا ولی کل مؤمن؛ ثم اخذ بید علیّ فقال: من کنت مولاه فهذا ولیه؛ اللهم وال من والاه و عاد من عاداه(12)؛
زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از حجه الوداع بازمی گشت، در غدیرخم فرود آمد و امر فرمود تا سایه بان هایی برپا شد. سپس فرمود: گویا [به سرای باقی] خوانده شده ام و اجابت نموده ام. همانا در میان شما دو چیز گران بها را باقی گذاشته ام؛ کتاب خدا و عترتم، اهل بیتم؛ پس بنگرید که بعد از من چگونه با آن دو رفتار می کنید که آن ها از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار کوثر بر من وارد شوند. سپس دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: هرکه من مولای اویم، علی ولی اوست. خدایا هرکس او را دوست می دارد، دوست بدار و هرکس او را دشمن می دارد، دشمن بدار.
ابن کثیر سپس به نقل طرق متعددی برای حدیث غدیر می پردازد؛ از جمله اینکه بلافاصله به نقل از سنن ابن ماجه – از صحاح سته اهل تسنن – با ذکر سند از براء بن عازب صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل می کند:
أقبلنا مع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فی حجه الوداع التی حج فنزل فی الطریق، فأمر: الصلاه جامعه فأخذ بید علیّ فقال: الستُ بأولی بالمؤمنین من انفسهم؟ قالوا: بلی. قال: الست بأولی بکل مؤمن من نفسه؟ قالوا: بلی. قال: فهذا ولیّ من انا مولاه؛ اللهم وال من والاه و عاد من عاداه(13)؛
در حجه الوداع همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودیم. حضرت در مسیر فرود آمد و نماز جماعتِ عمومی اعلام داشت. سپس دست علی علیه السلام را گرفته فرمود: آیا من بر مؤمنان از خودشان صاحب اختیارتر نیستم؟ همه گفتند: بله. [دوباره] فرمود: آیا من بر هر مؤمنی از خود او صاحب اختیارتر نیستم؟ گفتند: بله. آن گاه فرمود: پس این شخص ولیّ هرکسی است که من مولای اویم؛ خدایا هرکس او را دوست می دارد، دوست بدار و هرکس او را دشمن می دارد، دشمن بدار.
همانطور که ملاحظه می کنید، ابن کثیر بلافاصله پس از نقل سخن بُریده اسلمی، مبنی بر عصبانیت و واکنش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مقابل شکایت از امیرالمؤمنین علیه السلام، حدیث غدیر را از طرق متعدد نقل می کند تا به طور طبیعی، مخاطب گمان کند که این دو مطلب یکی است و یکی واکنش های پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم به شکایات، همان خطابه غدیرخم است.
بنابراین، آنچه ابن کثیر از ابن اسحاق نقل کرده، شامل بازخواست امیرالمؤمنین علیه السلام از افراد اعزامی به یمن، شکایات آنان به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و خطابه خواندن پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم در دفاع از امیرالمؤمنین علیه السلام است و آنچه حذف کرده، این سخن ابن اسحاق است که گفت: «پس از این قضایا پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم به مناسک حج مشغول شدند و اعمال حج را به مسلمانان آموزش دادند.» وی سپس بلافاصله، به بازگویی حدیث غدیر پرداخته است.
مشخص شد که حذف چند عبارتِ اشاره شده، تا چه حد برای رسیدن ابن کثیر به هدفش ضرورت داشته است. اگر وی عبارات سانسورشده را نقل می کرد و معلوم می شد که خطابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در پاسخ به شاکیان، در مکه و قبل از مناسک حج ایراد شده – در حالی که واقعه غدیر و بیان حدیث مشهور آن، چند روز بعد از انجام مناسک حج اتفاق افتاده است – جای توجیهی برای این ادعا که خطابه غدیر برای همین موضوع بوده است،‌ نمی ماند.

دیگر اشکالات وارد بر ابن کثیر
در عبارات نقل شده از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم – که در واکنش به شکایات از حضرت علی علیه السلام فرموده اند – در منابع فریقین، عباراتی مانند: «از علی علیه السلام شکایت نکنید»، «زبان از ملامت علی علیه السلام کوتاه کنید» و… آمده است؛ اما ابن کثیر، یا هرکس دیگری که بخواهد خطابه غدیر را به شکایاتِ مراجعان یمن گره بزند، باید توضیح دهد که در آنچه از خطبه غدیر نقل شده، کدام قرینه بر ارتباط سخن با شکایت از امیرالمؤمنین علیه السلام وجود دارد؟! در هیچ نقلی از خطابه غدیر، جمله ای که موضوع را به شکایت کسانی از حضرت علی علیه السلام مربوط سازد، دیده نمی شود.
ابن کثیر می گوید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در غدیرخم خطابه ای عظیم ایراد فرموده اند. منابع اهل سنت و شخصِ وی، از این خطابه عظیم – که تفصیلش در منابع شیعی آمده – تنها اندکی را نقل کرده اند؛ اما در همین مختصر که از قول خود او آوردیم، نشانه هایی برای دریافتن حقیقت وجود دارد؛ این که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم قبل از عبارت «من کنت مولاه فهذا ولیه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»، خبر از نزدیک شدن مرگ خویش می دهند. آیا بدین معنا نیست که حضرت درصدد بیان وصیتی مهم برای جمعیت چند ده هزار نفری مسلمانان در غدیرخم بوده اند؟ آیا بیان حدیث ثقلین و تأکید بر همراهی جدایی ناپذیر اهل بیت علیهم السلام با کتاب خدا تا قیامت، صرفاً متناسب با واکنش به عمل افرادی است که از امیرالمؤمنین علیه السلام شکایت کرده اند؟
طبق نقل مختصر آقایان، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم پیش از بیان عبارت «من کنت مولاه فهذا ولیه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» بالاترین منصب الهی خود، یعنی «صاحب اختیار بودن بر مؤمنان بیش از خود آنان» (مضمون آیه ششم سوره احزاب) را گوشزد فرمود و از حاضران بر این منصب خود اقرار گرفت. آیا یادآوری چنین منصبی، با تذکر به اینکه صرفاً از علی علیه السلام شکایت نکنید و او را دوست بدارید، تناسب دارد؟
در این بحث، نکته جالب دیگری وجود دارد که آن را در قالب اشکال دیگری به ابن کثیر – در بحث غدیر – مطرح می کنیم؛ وی در ادامه آنچه نقل شد، در جلد پنجم البدایه و النهایه آورده است:
…دعا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم علیاً و اخذ بیده فاقامه عن یمینه فقال: الست اولی بکل امری من نفسه؟ قالوا: بلی. قال: فإن هذا مولی من انا مولاه؛ اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. فلقیه عمربن الخطاب فقال: هنیئا لک، اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مؤمنه(14)؛
…رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علی علیه السلام را فراخواند و دست او را گرفت و در سمت راست خود ایستاند و فرمود: آیا من بر هرکس، از خودش صاحب اختیارتر نیستم؟ گفتند: بله. فرمود: این علی مولای هر کسی است که من مولای اویم؛ خدایا هرکس او را دوست می دارد، دوست بدار و هرکس او را دشمن می دارد، دشمن بدار. پس عمر بن خطاب آن جناب را ملاقات کرد و گفت: گوارا باد بر تو. مولای من و هر زن و مرد مسلمانی شدی.
وی در جلد هفتم نیز مفصلاً به نقل احادیث گزارشگر از غدیر می پردازد و در این میان، حدیثی است که با ذکر سند، از ابوهریره نقل شده است:
… یوم غدیرخم لما اخذ النبی صلی الله علیه و آله و سلم بید علی بن ابی طالب فقال: الست ولی المؤمنین؟ قالوا: بلی یا رسول الله! قال: من کنت مولاه فعلی مولاه. فقال عمربن الخطاب: بخ بخ لک یا ابن ابی طالب؛ اصبحت مولای و مولی کلّ مسلمٍ.فأنزل الله عزّوجلّ: «الیوم اکملت لکم دینکم»(15)؛
…روز غدیرخم، زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دست علی بن ابی طالب را گرفت، فرمود: آیا من ولی مؤمنان نیستم؟ گفتند: بله یا رسول الله. فرمود: هرکه من مولای اویم، علی مولای اوست. پس عمربن خطاب گفت: خجسته باد بر تو ای پسر ابی طالب! مولای من و هر مسلمانی شدی. آن گاه خداوند عزّوجل این آیه را فرو فرستاد: «الیوم اکملت لکم دینکم»؛
طبعاً عبارت «مولای من شدی» با معنای«دوست و یاور» برای کلمه مولا سازگار نیست؛ زیرا دلالت بر تحقق امری جدید دارد و قطعاً عمر نمی خواهد بگوید که امیرالمؤمنین علیه السلام دوست و یاور او نبوده و پس از خطابه پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم دوست و یاور او شده اند.
آن چه در غدیرخم اتفاق افتاده و بیان شده است،‌مقدمات و قراین و شواهد بسیاری دارد که مانع تفسیر ساختگی و تحریف حقیقت آن می شود. این موارد، در جای خود، در کتب و مقالات فراوانی، به تفصیل بیان شده اند و بازگویی مشروح آنها در نوشتار حاضر نمی گنجد؛ اما جا دارد یادآوری کنیم که اگر ادعا شود خطابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در غدیر، صرفاً به دلیل شکایت چند نفر بوده است، مدعی باید به سؤالاتی بسیار فراتر از آنچه گذشت پاسخ دهد.

تحریف عجیب در بروشور سعودی
تمام نقدهایی که نسبت به ابن کثیر مطرح کردیم، بر نویسنده بروشور سعودی نیز وارد است؛ زیرا او نیز مطلب ابن کثیر را بازگو کرده است؛ اما موضوع عجیبی در این بروشور – فراتر از سخن ابن کثیر – مطرح شده است:
علی (رض) جانشینی برای خود تعیین کرد و خودش زودتر رفت تا به مراسم حج (حجه الوداع) برسد. جانشین علی (رض) به هریک از همراهانش لباسی از کتان داد و به آنان اجازه داد تا بر شتران به غنیمت گرفته شده سوار شوند. علی (رض) بعد از فارغ شدن از حج نزد آنان بازگشت و لباس و شتران را از افراد گرفت… .
ملاحظه می شود که وی بازگشت امیرالمؤمنین علیه السلام به سوی همراهان یمن را پس از پایان مناسک حج دانسته است؛ حال آنکه ابن کثیر در این باره سکوت کرده و با حذف عباراتی در نقل از ابن اسحاق، زمان را مبهم گذاشته تا تصور شود زمان شکایتها بعد از مناسک حج بوده است. اما مطلبی عجیب تر که در هیچ مدرکی وجود ندارد و ابداع نویسنده است:« غدیرخم که 160 کیلومتر از مکه فاصله داشت، محل التقای سپاه برگشته از یمن – که نسبت به علی (رض) شاکی و معترض بودند – و حاجیان برگشته از مکه بود».
این ابداع، البته برای آن است که شکایات همراهان یمن، بهتر به خطابه غدیر گره بخورد و کتمان حقیقت پیام غدیر راحت تر محقق شود؛ اما راه انتخاب شده، بسیار ناشیانه و غیرعلمی بودنش فراتر از تصور است.

نمونه تحریف غدیر در جامعه ما و تأثیرپذیری آن از شبهه یمن
دسیسه ای که برای پوشاندن حقیقت پیام غدیر، توسط امثال ابن کثیر دمشقی چیده شده و امروزه از سوی اخلاف آنان تعقیب می شود، گاه درون کشورمان نیز ردپاهایی را به جا گذارده است. حیدرعلی قلمداران، یکی از افرادی است که در کتمان پیام حقیقی غدیرخم از همان طریق یادشده کمک گرفته و البته بدان اکتفا ننموده است. تا پایان این نوشتار، درباره میزان انصاف ورزیِ شخص یادشده در موضوع غدیر، نتیجه ای روشن به دست خواهیم داد.

بیان حقیقت ماجرای غدیر یا تحریف آن؟
قلمداران در کتاب شاهراه اتحاد بخشی را با عنوان «حقیقت ماجرای غدیر چیست؟»(16)گشوده و در ابتدای آن، از «حوادثی که در سال دهم هجری رخ داده و زمینه ساز اصلی واقعه غدیر است» و «اطلاع از آن، در فهم درست خطبه غدیرخم، کمال ضرورت را دارد» سخن به میان آورده است. وی همچنین اظهار داشته که «غالباً از توجه لازم به آن [حوادث] غفلت می شود و چندان موردعلاقه مدعیان حبّ آل رسول صلی الله علیه و آله و سلم نیست». به این ترتیب وی تلویحاً شیعیان را به کتمان این حوادثِ «تأثیرگذار در فهم درست خطبه غدیرخم» متهم ساخته است. اکنون باید دید این حوادث مهم چیست و گزارش و تحلیل ارائه شده از آن چگونه است.

تحلیل ارائه شده از ماجرای غدیر در کتاب شاهراه اتحاد
مؤلف کتاب شاهراه اتحاد می نویسد:
خلاصه واقعه چنان که در تواریخ اسلامی چون سیره ابن هشام (ج4، ص 274) که قدیمی ترین تاریخ در سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و در سایر کتب تواریخ و تفسیر فریقین از شیعه و سنی از قبیل تفسیر جمال الدین ابوالفتوح رازی که به فارسی تألیف شده و تفسیر ابن کثیر و تاریخ البدایه و النهایه و کتاب مجالس المؤمنین قاضی نورالله شوشتری (ج1، ص 43) آمده چنین است: سال دهم هجری که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای انجام و تعلیم حج اسلامی عازم بیت الله الحرام بود، نامه هایی به رؤسای قبایل عرب و بلاد مسلمین فرستاد و از آنان دعوت کرد که برای انجام حج در مکه حاضر شوند…(17).
وی در ادامه شرح می دهد که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم نامه ای هم برای امیرالمؤمنین علی علیه السلام – که در یمن مشغول جمع زکات بود – ارسال فرمودند. حضرت امیر علیه السلام اموال دریافت شده را به همراهانی از قبیل بریده اسلمی و خالد بن ولید سپرد، بی درنگ روانه مکه شد و در روز هفتم یا هشتم ذی حجه خود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسانید و پس از انجام حج و مناسک آن، به صوب مأموریت خود – که حمل اموال بیت المال بود – بازگشت.
در دنباله گزارش آمده است که امیرالمؤمنین علیه السلام در بازگشت، متوجه می شوند کسانی در برخی از آن اموال – که جزو بیت المال بود – تصرف کرده اند؛ لذا «چنان که عادت و رویه آن جناب در اجتناب از تصرف در اموال بیت المال بود»؛ با آنها تندی و عتاب فرمودند و «این رفتار آن جناب که عین صواب بود بر آنان… سخت گران آمد و از آن حضرت دل گیر و ناراحت شدند» و پس از ملحق شدن به پیامبر و سایر مسلمین، شروع به بدگویی از امیرالمؤمنین علیه السلام کردند. قلمداران در ادامه می نویسد:
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از استماع شکایت آنان، ایشان را از ناراحتی و نارضایتی از علی علیه السلام منع فرمود و پاره ای از فضایل آن حضرت را بیان کرد و فرمود: «إرفعوا ألسنتکم عن علی فإنه خشن فی ذات الله غیر مداهن فی دینه»؛ «زبان خویش را از علی بازدارید؛ زیرا او درباره دین خدا خشن است و در امر دین سهل انگار نیست.»
قلمداران در ترجمه صفت «خشن»، همین کلمه را تکرار کرده که صحیح نیست. در مجمع البحرین آمده: «رجل خشن: قوی شدید»(18). این معنا، مغایر معنای منفی کلمه «خشن» در زبان فارسی است. در نتیجه، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با این تعبیر، حضرت امیر علیه السلام را در اجرای اوامر الهی و دینی، قوّی و بدون مسامحه معرفی کرده اند. وی در ادامه نوشته است:
اما خالد و بریده و دیگران، قبل از ملاقات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از گله مندی از علی علیه السلام نزد دیگران مضایقه نکرده بودند. طبعاً بسیاری از مردم هنوز علی علیه السلام را ندیده بودند و به درستی نمی شناختند. ممکن بود بر اثر شکایت و گله مندی اینان، علی به بدی معرفی می شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که این کیفیت را مشاهده فرمود، بر خود لازم دید قبل از آن که آن همه مسلمان – که از گوشه و کنار جهان برای ادای فریضه حج اجتماع کرده و اکنون در مسیر بازگشت بودند – متفرق گردند و پیش از آن که امواج این واقعه به مکه برسد و یا این ماجرا در مدینه شایع شود و مردم مدینه تحت تأثیر آن قرار گیرند، از شخصیت بارز و ممتاز علی علیه السلام دفاع کرده، حضرتش را با فضایل عالی ای که دارد به مسلمانان معرفی و قضیه را در همان جا حل و فصل نماید. علاوه بر آن، دفاع از حیثیت یک شخص ممتاز مسلمان بر حضرتش واجب بود؛ لذا در اجتماع غدیرخم به معرفی آن جناب و وجوب دوستی او بر جمیع مسلمانان پرداخت.(19)

راستی آزمایی ادعای صورت گرفته درباره غدیر: منابع شیعی
قلمداران مدعی است که تحلیلش از واقعیت غدیرخم، مستند به منابع نام برده است. در میان منابع یاد شده، دو کتاب از آثار شیعی است: مجالس المؤمنین اثر قاضی نورالله شوشتری و تفسیر ابوالفتوح رازی. در مجالس المؤمنین ماجرای مورد بحث از تفسیر ابوالفتوح نقل شده است؛ به این شرح (که قاضی نورالله شوشتری ابتدا تحت عنوان «تفصیل قصه غدیر» می نویسد):
غدیرخم… که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم خطبه مشهور را در آن خوانده و آن خطبه بر وجهی که مشهور و در السنه مذکور است در حجه الوداع در تعیین خلافت و امامت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام واقع شده… تقریر آن بر وجهی که در طریق مخالفان و بعضی از روایات ما آمده، آن است که چون حضرت رسول از حجه الوداع رجوع فرمود، در وقت پیشینی که هوا در نهایت حرارت بود، جبرئیل بیامد و راه او را بگرفت و این آیه وافی هدایه آورد که «یایُها الرّسوُلُ بَلِّغْ ما اُنزِلَ إلیکَ من رّبّکَ» [ادامه آیه: و إن لّمْ تَفْعَل فَما بلَّغْتَ رسالَتَهُ و اللهُ یَعْصمُک منَ‌الناس؛ ای پیامبر! آن چه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده است برسان که اگر این کار را نکنی، رسالت الهی را انجام نداده ای و خداوند تو را از مردم حفظ خواهد نمود].
مرحوم شوشتری سپس ادامه می دهد که طبق دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از پالان شتران منبری ساختند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر روی منبر، دست حضرت علی علیه السلام را بالا گرفت و مطالب خود را بیان کرد؛ سپس آیه اکمال نازل شد و بعد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «الحمدلله علی اکمال الدین و إتمام النعمه و رضا الله تعالی برسالتی و بولایه علی بعدی»؛ «سپاس خدا را به واسطه کامل شدن دین و تمام شدن نعمت و خشنودی خداوند به رسالت من و ولایت علی پس از من»(20).
عبارت «ولایه علیّ من بعدی» نشان می دهد که منظور از ولایت، سرپرستی مسلمانان و جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است؛ در غیر این صورت، تعبیر «پس از من» درباره «دوستی» معنا ندارد.
مؤلف سپس با یادآوری این که علمای عامه بر تواتر حدیث غدیر تصریح دارند، در تأکید بر این که معنی کلمه «مولی» در فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم «متولی و متصرف در امور» است، مطالبی آورده و در ادامه می نویسد:« در تفسیر شیخ ابوالفتوح رحمه الله قصه غدیر بر وجهی دلپذیر مسطور گشته که… مشتمل بر فواید و اشارات بسیار است… و تقریر او این است که…»(21). ما در ادامه، با تلخیص، شرح ماجرای غدیر را که صاحب مجالس المؤمنین به نقل از تفسیر ابوالفتوح آورده ذکر می کنیم تا روشن شود آقای قلمداران در انتساب موضوع به این دو کتاب و دو عالم بزرگ شیعی مرتکب چه تحریف آشکاری شده است.
ابوالفتوح رازی (و مرحوم قاضی نورالله شوشتری، به نقل از او)می نویسد:
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم پیش از توجه به حجه الوداع، بر ترسایان نجران به دو هزار حُلّه مصالحه نموده و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم امیرالمؤمنین علی علیه السلام را جهت تحصیل آن حله ها به یمن فرستاده بود و چون به موجب امر الهی متوجه حج شد، نامه به حضرت امیر نوشت که من به جانب مکه به حج رفتم. چون کار خود تمام کرده باشی از راه یمن عزیمت حج به مکه نمای که آن جا ملاقات واقع خواهد شد.
چون نامه نامی به حضرت امیر رسید، آن چه از حله ها حاصل شده بود برداشت و با قوم خود متوجه مکه شد. چون نزدیک مکه رسید، خلیفه بر قوم مقرّر ساخت و به تعجیل به خدمت حضرت شتافت و چون بیامد و در مکه به خدمت حضرت رسول رسید و آن حضرت کیفیت احوال از او پرسید، گفت: یا رسول الله! آن چه فرموده بودی تمام کردم و حله ها بستدم و بسپردم و چون نزدیک رسیدم، آرزوی دیدار تو بر من غالب شد؛ بنابراین پیش تر از رفیقان خود آمدم… رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بر احرام باش و بازگرد و قوم خود را برگیر و نزد من آی.
امیرالمؤمنین علیه السلام چون به نزدیک قوم آمد، دید که تَنگ های حله را گشاده و حلّه ها را در بر کرده اند. بر نائب خود خشم گرفت و او را ملامت نموده، گفت: چرا حلّه ها را به ایشان دادی؟…
چون آن حضرت بیامد و حلّه ها را به خدمت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم تسلیم نمود، آن جماعت شکایت حضرت امیر علیه السلام را به خدمت آن حضرت نمودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: علی صواب کرد. و چون ایشان هم چنان اظهار آزار از حضرت امیر علیه السلام می نمودند و سخنان ناملایم می گفتند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خشمناک شد و بر سر منبر آمد و خطبه آغاز نمود و گفت: إرفعوا السنتکم من علیّ فإنّه خشن فی ذات الله غیر مداهن فی دینه؛ زبان از علی بردارید که او مردی درشتست در ذات خدا، مداهنت نمی کند در دین خدای.
مردم چون خشم رسول و مبالغه او در آن باب بدیدند، زبان کوتاه کردند. چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حج بگزاردند و در وقت مراجعت، به غدیرخم رسیدند – و آن نُه منزل بود و نُه صلاحیت نزول داشت و آن مفرّق طرق بود که مردم پراکنده شدندی – جبرئیل آمد و زمام ناقه رسول بگرفت و گفت: خدای متعال می گوید که این جا فرود آی تا پیغام مهم به این قوم بگذاری، پیش از آن که متفرق شوند و هر گروهی به راهی روند و این آیه [یأیُها الرَّسولُ بلِّغ ما اُنزلَ إلیکَ من رَّبّکَ] آورد و بر رسول خواند و منادی در قوم آواز داد که فرود آیید و کس فرستاد تا آن ها که به جاها رفته بودند باز آمدند و آنان که نرسیده بودند، رسیدند.(22)
تا این جا ملاحظه می شود که ابوالفتوح رازی و هم چنین قاضی نورالله شوشتری -که آقای قلمداران ماجرا را از قول آنان نقل کرده – سرانجام اختلاف مراجعینِ یمن، با حضرت علی علیه السلام و شکایت آن ها به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و خطبه حضرت در دفاع از امیرالمؤمنین علیه السلام را مجموعاً مربوط به پیش از انجام مناسک حج دانسته اند؛ در حالی که ماجرای غدیرخم اساساً مربوط به پس از حج است و این نسبت دروغی است که به این دو عالم بزرگوار شیعه داده شده است.
مرحوم قاضی نورالله شوشتری در ادامه به نقل از تفسیر ابوالفتوح می گوید:
پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر منبرِ فراز شده از پالان شتران رفته و خطبه ای بلیغ ادا فرمودند. ابوالفتوح در توصیف این خطبه می گوید: «مشهور است و برای جلوگیری از اطاله از ذکرش خودداری نمودم.» سپس نزدیک بودن زمان مرگ خود را یادآوری فرمودند. در ادامه، حدیث ثقلین را بیان داشتند: «إنّی مخلّف فیکم ما ان تمسکم بهما لن تضلّوا کتاب الله و عترتی اهل بیتی و إنّ اللّطیف الخبیر اخبرنی انّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض»؛ «و من در میان شما دو چیز رها می کنم که اگر شما بدان تمسک کنید گمراه نشوید؛ کتاب خدا و عترت من اهل بیت من؛ و خدای لطیف خبیر مرا خبر داد که اینان از یکدگر جدا نشوند تا بر کنار حوض پیش من آیند».
سپس می نویسد:
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ادامه فصلی دیگر گفت: «علیٌّ منّی بمنزله هارون من موسی إلا انّهُ لا نبیّ بعدی»؛ «علی از من آن منزلت دارد که هارون از موسی؛ جز آن که بعد از من پیغمبری نیست».
آن گاه گفت: «اللهم هل بلّغت؟»؛ «بارخدایا رساندم من؟» و فصل هایی دیگر آن حضرت ذکر نمودند که در سیر و تواریخ مشروح است و در آخر هر فصلی در حق امیرالمؤمنین علیه السلام حدیثی می گفت و می گفت: «اللهم هل بلّغتُ؟»
در ادامه، بخش مشهور خطبه را آورده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «الستُ اولی بِکم من انفسکم؟»؛ «نه من از شما به شما اولی ترم؟». قالوا: «بلی»؛ تقریر کرد تا اقرار دادند. و پس از تأیید حاضران فرمودند: «من کنتُ مولاه فعلیٌ مولاه اللهم والِ من والاهُ و عادِ من عاداه و انصُر من نَصَرهُ و اخذُل من خذلهُ»؛ «هرکه من مولای اویم علی مولای اوست؛ بارخدایا هرکه او را دوست دارد دوستش دار و هرکه او را دشمن دارد دشمنش دار و هرکه ناصر او باشد ناصرش باش و هرکه خاذل او باشد مخذولش کن».
در ادامه می نویسد:
«[رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم] در خیمه رفت و علی را فرمود تا در خیمه دگر رفت برابر خیمه او. آن گه صحابه را فرمود و مسلمانانی که حاضر بودند تا فوج فوج می شدند و او را تهنیت می کردند و بر او سلام می کردند بامره المؤمنین (یعنی به لقب امیرمؤمنان) تا جمله صحابه و حاضران تهنیت بکردند. آن گه زنان خود را فرمود تا برفتند و تهنیت بکردند. از جمله آنان که در این باب اطناب کردند، عمر بن خطاب بود که گفت: «بخّ بخّ لکَ یا علی اصبحتَ مولای و مولی کلِّ مؤمنٍ و مومنه»؛ «خنک تو را ای علی، در روز آمدی مولای من و مولای هر مؤمن و مؤمنه».
در پایان نیز اشعار سروده حسّان بن ثابت در غدیرخم را نقل نموده تا آن جا که پس از اشاره به خطابه خواندن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای مسلمانان در غدیرخم و اقرار گرفتن حضرت از مردم که از ایشان تبعیت خواهند کرد، گفته:

فقال له قُم یا علی فإنَنی
رضیتُکَ من بعدی اماماً و هادیاً

فَمَن کُنتُ مولاه فهذا ولیّه
فکونوُا له انصار صدق موالیا…

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای علی برخیز. من خشنودم که تو پس از من پیشوا و هدایت گر باشی. هرکس مولایش منم، این علی مولای اوست؛ پس همگی یاوران راستین او باشید…(23).
اکنون قضاوت کنید، واقعاً این که ادعا شود قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین و ابوالفتوح رازی در تفسیر خود ادعا کرده اند خطابه غدیر به خاطر بدگویی ها و شکایات افرادی از امیرالمؤمنین علیه السلام بوده، تا چه حد دروغ و تحریف آمیز است؟

راستی آزماییِ ادعای صورت گرفته درباره غدیر: منابع اهل تسنن
چنان که ملاحظه شد، قلمداران سه منبع از کتب اهل تسنن را نیز در نقل ماجرای غدیر ذکر کرد: سیره ابن هشام، البدایه و النهایه تألیف ابن کثیر دمشقی و همچنین تفسیر وی. در بخشهای قبلی این نوشتار، نقل ابن هشام و ابن کثیر از ماجرای یمن و شکایات و همچنین تحریف گری ابن کثیر در این میان بررسی شد. ملاحظه نمودید که براساس آنچه در منبع اصلی – یعنی سیره ابن اسحاق – آمده (که ابن کثیر، بخشی از آن را سانسور کرده) شکایت از امیرالمؤمنین علیه السلام و عکس العمل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آن و ایراد خطابه در دفاع از امام علیه السلام، قبل از اعمال حج – یعنی لااقل ده روز قبل از غدیرخم – انجام شده است.
این مطلب، کاملاً مطابق همان چیزی است که در تفسیر ابوالفتوح و مجالس المؤمنین قاضی نورالله شوشتری ذکر شده است. اما در کتاب شاهراه اتحاد این طور گزارش شده که امیرالمؤمنین علیه السلام پس از انجام مناسک حج، به سوی گروه مراجعت کننده از یمن بازگشتند و آنان را مورد بازخواست قرار دادند. طبعاً، پس از آن بود که این افراد به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مراجعه و از امام علیه السلام شکایت کردند و براساس این ادعا [ی مغایر با مدارک ارائه شده] شکایات و واکنش پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم بعد از اعمال حج بوده است.

جمع بندی تحریفات صورت گرفته و ابهامات برجا مانده
تا اینجا ماجرای غدیر را به صورت کلی و براساس روایت دو عالم شیعی و دو عالم سنی ترسیم کردیم. آن چه به ابوالفتوح رازی، قاضی نورالله شوشتری و حتی ابن هشام نسبت داده شد، کاملاً خلاف واقع است و ابن کثیر دمشقی نیز با تحریف توانسته درباره غدیرخم چنین ادعایی بکند.

خلاصه اشکالات وارد بر استنادات قلمداران
ادعای قلمداران مبنی بر نقل واقعه غدیر چنان که در تواریخ اسلامی آمده است، نسبت به تفسیر ابوالفتوح رازی و مجالس المؤمنین قاضی نورالله شوشتری، کذب محض است. در هر دوی این کتاب ها، ماجرای غدیرخم کاملاً مطابق عقاید شیعی گزارش شده است؛ از جمله این که هر دو مشتمل اند بر: «نزول آیه تبلیغ»، «تأکید پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم بر این که کمال دین، اتمام نعمت و رضایت خداوند از رسالت حضرتش، مبتنی بر ابلاغ پیام غدیر است»، «تأکید حضرت بر این که پیام غدیر، ولایت حضرت علی علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است»، «نزدیک بودن رحلت پیامبر»، «حدیث ثقلین»، « حدیث منزلت» و «تأکید رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر اولی به تصرف بودن خویش» و هم چنین هر دو مشتمل اند بر قراینی که با محدود بودن موضوع خطابه غدیر به (مطلب ساده ای مانند) دوستی با حضرت علی علیه السلام مغایرت دارند؛ مانند:« سلام کردن همگان به حضرت علی علیه السلام با لقب امیرالمؤمنین»، «تبریک عمر بن خطاب برای این که حضرت علی علیه السلام مولای او گردیده اند» و «تصریح حسّان بن ثابت بر این که حضرت علی علیه السلام در غدیر، امام و هادی امت معرفی شدند».
ادعای قلمداران درباره سیره ابن هشام نیز مقرون به حقیقت نیست. ابن هشام ماجرای شکایتِ مراجعینِ یمن و واکنش قاطع رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در دفاع از امیرالمؤمنین علیه السلام را مربوط به قبل از مناسک حج می داند و هیچ ارتباطی میان این ماجرا و موضوع غدیرخم قائل نیست، تا چه رسد به این که خطابه غدیر را برای حل و فصل شکایت اعزام شدگان یمن دانسته باشد.
قلمداران برای برقرار کردن ارتباط تصّنعی میان دو موضوع «شکایات» و «غدیر»، فاصله زمانی این دو حادثه را – برخلاف واقع – کاهش داده و ادعا کرده است که امیرالمؤمنین علیه السلام در روز هفتم یا هشتم ذیحجه خود را در مکه به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسانده و پس از انجام مناسک حج به سوی مأموریت خود برگشته اند. این ادعا، با هر چهار منبعی که خود او معرفی کرده مغایر است. هر دو منبع شیعی و نیز ابن هشام تصریح کرده اند که ورود مراجعین یمن به مکه، شکایت ها و دفاع رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قبل از مناسک حج پایان پذیرفته است. حتی ابن کثیر هم فاصله زمانی را مسکوت و مبهم گذاشته و لذا مؤید ادعای قلمداران نیست. البته این ابهام در گزارش ابن کثیر، تصادفی نیست؛ او که ماجرا را از ابن اسحاق نقل می کند، یک جمله را که نشان می دهد خطابه دفاعیه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قبل از مناسک حج ایراد شده، حذف نموده است. او نقلیات مربوط به دو سفر امیرالمؤمنین علیه السلام به یمن را درهم آمیخته و بلافاصله پس از ذکر «خطابه خواندن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در دفاع از امیرالمؤمنین علیه السلام در برابر شاکیان» بدون هیچ توضیح و فاصله ای، چند روایت درباره «ایراد خطابه غدیرخم توسط پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم، در مسیر بازگشت از حجه الوداع» می آورد؛ طوری که یکی بودن این دو موضوع را به خواننده القا می نماید.
اینها سه مورد از اشکالات ششگانه ای است که در این بخش بر ابن کثیر وارد کردیم. سه اشکال دیگر، علاوه بر ابن کثیر، متوجه قلمداران – که به وی استناد جسته – نیز خواهد بود.

بروز حقیقت در خلال عبارات شاهراه اتحاد و سانسور آن توسط وهابیان
توجیهات قلمداران در جهت کتمان حقیقت غدیر بر این سیاق بود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که این کیفیت (شکایات) را مشاهده فرمود، بر خود لازم دید که… از شخصیت بارز و ممتاز علی علیه السلام دفاع کرده، حضرت را با فضایل عالی ای که دارد به مسلمانان معرفی و قضیه را در همان جا حل و فصل نماید»(24).
قلمداران که خود، نارسایی و سخیف بودن توجیهات فوق در تفسیر واقعه عظیم غدیر را دریافته، در ادامه عبارات جالب توجهی می آورد که بعداً توسط افرادی سانسور (اما در سایت های اینترنتی منتشر) شده است. متن جملات چنین است:
چه، علاوه بر آن که دفاع از حیثیت یک شخص ممتاز مسلمان بر حضرتش واجب بود، شکی نیست که مایل بود پس از حضرتش، آن بزرگوار زمام دار و حاکم و امام مسلمانان باشد؛ لذا در اجتماع غدیرخم به معرفی آن جناب و وجوب دوستی او بر جمیع مسلمانان پرداخت.
عبارات فوق به طور تلویحی، این اذعان را در خود دارد که تشکیل مراسمی در ابعاد و عظمت غدیر، نمی تواند صرفاً به جهت «دفاع از حیثیت یک شخص ممتاز مسلمان»، آن هم در برابر شکایات جمعی محدود باشد. نویسنده با این جملات، سعی کرده ناسازگاری ادعای خود درباره پیام غدیر را بکاهد و به مخاطب بگوید: «خیلی تعجب و یا انکار نکنید که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم جمعیتی بسیار انبوه را در بیابانی متوقف کند و برایشان خطابه بخواند تا صرفاً بگوید شکایات مطرح شده از حضرت علی علیه السلام بیجاست و باید وی را دوست داشت؛ آخر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قلباً علاقه مند بودند که حضرت علی علیه السلام جانشین ایشان شوند و لذا مسأله، فقط دوست داشتنِ صرف هم نبوده است!
آقای قلمداران که به تمایل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر امارت حضرت علی علیه السلام اعتراف کرده و درواقع این تمایل را مصحّح تشکیل اجتماع غدیر می داند، باید به سؤالاتی پاسخ دهد؛ از جمله: پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم در خطابه غدیر – دست کم – به مواردی از قبیل «نزدیک بودن رحلت خود» و «اولی به تصرف بودنِ خویش بر همه مؤمنان» تأکید ورزیده اند و این موارد، با تمایل حضرت به خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام – که به اعتراف آقای قلمداران وجود داشته – و دغدغه جانشینی که بالطبع در ایشان بوده سازگار است؛ نه صرفِ دوست داشتن؛ پس چرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم علی رغم ذکر مقدمات موضوع – به زعم و تفسیر آقای قلمداران – هیچ اشاره ای به تمایل خویش نسبت به زمام داری حضرت علی علیه السلام نکرده اند؟ آیا خودداری از این کار، در موضوع سرنوشت سازی چون خلافت، آن هم در جایی که زمینه فراهم بوده، مغایر خیرخواهی برای امت نبوده است؟ به تعبیر دیگر، آیا آقای قلمداران با تفسیر ساختگی خود، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به مواردی ازین دست متهم نساخته است؟
مؤلف شاهراه اتحاد می نویسد:
طبعاً بسیاری از مردم هنوز علی علیه السلام را ندیده بودند و به درستی نمی شناختند. ممکن بود بر اثر شکایت و گله مندی اینان، علی به بدی معرفی می شد و رسول خدا… بر خود لازم دید… پیش از آن که امواج این واقعه به مکه برسد و یا این ماجرا در مدینه شایع شود… از شخصیت بارز و ممتاز علی علیه السلام دفاع کرده، حضرتش را با فضایل عالی ای که دارد به مسلمانان معرفی و… در اجتماع غدیرخم به معرفی آن جناب و وجوب دوستی او بر جمیع مسلمانان پرداخت.
آقای قلمداران – براساس این عبارات – رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را چنان نکته سنج و دقیق معرفی کرده که حتی نسبت به موضوعی مانند بدبین نشدن مردم قبایل و شهرها به حضرت علی علیه السلام مراقبت بود و به قیمت تشکیل مراسمی عظیم چونان غدیر، تلاش می کند تا مردمی که «بسیاری از آنان هنوز علی علیه السلام را ندیده بودند و به درستی نمی شناختند» به آن جناب بدگمان نشوند. اما خودِ وی با تحریفش، همین پیامبر بزرگوار را چنان معرفی می کند که درباره دغدغه خویش نسبت به مسأله حیاتیِ خلافت، سکوت می کند و با این که همین علی علیه السلام، شخص موردنظر ایشان برای زمام داری است، کلمه ای در این باره نمی فرماید؟!! با این تناقض گویی آقای قلمداران چه باید کرد؟
مجدداً یادآور می شویم که به ادعاهایی از این دست، اشکالات بسیاری از جهات مختلف وارد است و این که ما به برخی از جنبه های اشکال می پردازیم، به معنای انحصار ضعف های این مدعیات به موارد مذکور نیست. هرکس نیم نگاهی به انبوه قراین و شواهد حاکی از حقیقت غدیر داشته باشد، حقارت ادعاهایی از قبیل موارد بالا را قویاً درخواهد یافت و همواره این دغدغه، امثال نگارنده را می آزارد که از قاب محدود نوشتاری مختصر، نتوان حق این عظمت و حقارت تلاش های حق ستیز را نمایاند.

تحریف عبارات شاهراه اتحاد
ملاحظه شد که مبلغین ضدشیعی، عباراتی از کتاب شاهراه اتحاد را که خلاف منویات آنان است و سرنخِ «حقیقت پیام غدیر» را به دست می دهد، حذف کرده اند. در ابتدای نسخه منتشر شده در اینترنت آمده است:
پیش از این، کتاب شاهراه اتحاد دو بار تکثیر و توزیع گشت؛ نخستین بار، این کتاب با تایپ دستی و به صورتی نامناسب و نامرتب، به تعدادی محدود، میان برادران ایمانی توزیع گردید. دومین بار با تایپ «I.B.M» به صورتی مغشوش و با اغلاط بسیار زیاد و جا به جایی مطالب و… تکثیر گردید. اینک اولین بار است که نسخه مصحح و منقح این کتاب با آخرین تصحیحات و اضافات مؤلف، همراه با متن کامل مقدمه و حواشی… «سید ابوالفضل ابن الرضا برقعی قمی» در اختیار برادران ایمانی و اهل تحقیق قرار می گیرد.
نگارنده، دو نسخه از این کتاب را در اختیار دارد. اولی، همان نسخه منتشر شده به صورت «تایپ دستی و نامناسب» است. در ابتدای نسخه دوم – که کیفیت بهتری دارد – توضیحات فوق، عیناً ذکر شده که نشان می دهد این نسخه کاغذی، آخرین نسخه منتشره از کتاب شاهراه اتحاد و همان است که نسخه اینترنتی آن نیز منتشر شده است. بنابراین، ‌نسخه دوم حاوی آخرین تصحیحات و اضافات مؤلف است؛ اما در انتشار اینترنتی آن، تحریفاتی صورت پذیرفته است. در هر دو نسخه یاد شده (نسخه های کاغذی)، عبارات زیر از مؤلف وجود دارد: «شکی نیست که [رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم] مایل بود پس از حضرتش، آن بزرگوار [حضرت علی علیه السلام] زمام دار و حاکم و امام مسلمانان باشد؛ لذا در اجتماع غدیرخم به معرفی آن جناب و وجوب دوستی او بر جمیع مسلمانان پرداخت…».
درباره اهمیت این عبارات و نتایح حاصل از آن ها، پیش تر توضیح دادیم. اکنون تأکید ما بر تحریف گریِ مخالفان تشیع است. آنان در جریان انتشار اینترنتی آخرین نسخه تصحیح شده شاهراه اتحاد، در جهت اهدافی که نه علمی است و نه اخلاقی، دست به تحریفاتی در متن کتاب زده اند که مورد ذکر شده، تنها یکی از آن هاست.
در بخش مورد بحث ما از کتاب، تحریفات دیگری نیز شده که اهمیتش به اندازه مورد فوق نیست؛ اما در تبیین روش های مخالفین و جهت گیری حق پوشانه و غیرمنصفانه آنان مفید است. در این جا بخش یاد شده از متن نسخه اینترنتی را بازگو و عبارت حذف شده توسط مخالفان را اضافه می کنیم(25)؛ عبارات قلمداران درباره توبیخ متصرفان در اموال عمومی توسط امیرالمؤمنین علیه السلام:
این رفتار آن جناب که عین صواب بود بر اصحاب که خود ارباب رجال و رکاب بودند سخت گران آمد و از آن حضرت دل گیر و ناراحت شدند [در نسخه اصل: کینه آن حضرت را در دل گرفتند و آماده انتقام شدند] و کسانی را به خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرستاده و یا خود مستقیماً مراجعه نموده و از خشونت و شدت سخت گیری آن جناب شکایت نمودند [در نسخه اصل: به حدی که طبق مفهوم پاره ای از اخبار، در حضور رسول خدا او را دشنام دادند و چون در هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیانات شکایت آمیز آنان را استماع می فرمود، مشاهده می کردند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از خشم برافروخته می شود، به تصور این که حضرتش نسبت به علی علیه السلام خشمگین شده، با حدّت بیشتر شکایت خود را با بدگویی از آن بزرگوار ادامه می دادند] رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از استماع شکایت آنان، ایشان را از ناراحتی و نارضایتی از علی علیه السلام منع فرمود و پاره ای از فضایل آن حضرت را بیان کرد و فرمود: «ارفعوا السنتکم عن علیّ فإنه خشن فی ذات الله غیر مداهن فی دینه»؛ «زبان خویش را از علی باز دارید؛ زیرا او درباره دین خدا خشن بوده و در امور دین سهل انگار نیست». اما خالد و بریده و دیگران که قبل از ملاقات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از گله مندی از علی علیه السلام نزد دیگران مضایقه نکرده بودند [در نسخه اصل: و شاید بعد از آن نیز به همان عمل ادامه داده باشند]، طبعاً بسیاری از مردمی که هنوز علی علیه السلام را ندیده بودند و به درستی نمی شناختند ممکن بود بر اثر شکایت و گله مندی اینان، علی علیه السلام به بدی معرفی می شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که این کیفیت را مشاهده فرمود، لذا بر خود لازم دید…. از شخصیت بارز و ممتاز علی علیه السلام دفاع کرده و حضرتش را با فضایل عالی ای که دارد به مسلمانان معرفی و قضیه را در همان جا حل و فصل نماید [چه] علاوه بر آن، دفاع از حیثیت یک شخص ممتاز مسلمان بر حضرتش واجب بود [در نسخه اصل: شکی نیست که مایل بود پس از حضرتش، آن بزرگوار زمام دار و حاکم و امام مسلمانان باشد] لذا در اجتماع غدیرخم به معرفی آن جناب و وجوب دوستی او بر جمیع مسلمانان پرداخت.
ملاحظه شد که حذفیاتِ انجام گرفته تا چه حد هدفمند و حساب شده است. تمام تلاش مخالفان در بحث فوق، آن است که ماجرای عظیم غدیر را در حادثه کوچکی مانند یک شکایت خلاصه کنند؛ که البته – همان طور که تبیین شد – امری است ناشدنی. آنان در جهت این هدف، هر قدر بتوانند به آن شکایت، رنگ و لعاب بیش تری بدهند، برایشان کارسازتر است؛ اما تحریفگران، ملاحظات دیگری نیز دارند؛ آنان نمی خواهند بیان شود که شاکیان، نسبت به امیرالمؤمنین علیه السلام کینه ورز و انتقام جو بودند و حتی به ایشان در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دشنام دادند. برخی شاکیان، به ویژه خالد بن ولید، پس از مخالفت جدّی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز به بدگویی از امیرالمؤمنین علیه السلام ادامه دادند. از طرفی آن ها نمی خواهند در بازگویی دفاع پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم از حضرت امیر علیه السلام، شدت و حدّت این دفاع، به طور کامل بازگو شود؛ مواردی مانند این که «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با شنیدن شکایت از امیرالمؤمنین علیه السلام، از خشم برافروخته شدند». هم چنین نمی خواهند هیچ مطلبی درباره خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام بازگو شود، حتی در حد«یقین آقای قلمداران درباره تمایل قلبی پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم به خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام».
البته دریافتن انگیزه این تحریفات، تأمل بیش تری می طلبد. آنان نه می خواهند جایگاه واقعی امیرالمؤمنین علیه السلام بیان شود و نه شخصیت واقعی برخی اصحاب که در نظریه های آنان، نقش و جایگاه ویژه ای دارند. هم چنین تبیین فضای کینه ورزانه ای که قبل از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به امیرالمؤمنین علیه السلام وجود داشته، به شیعه کمک می کند تا درباره زوایایی از ماجرای غدیر و حوادث پس از رحلت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم روشن گری کند و این مطلوب تحریف گران نیست.

پی‌نوشت‌ها:

1. متن این بروشور که نام «اسحق دبیری» به عنوان نویسنده آن قید شده، در سایت های وهابیان نیز با همین عنوان وجود دارد.
2. امیرالمؤمنین علیه السلام چند سفر به یمن داشته اند که در این متن با هم خلط شده است (برای اطلاع بیشتر در این باره ر.ک:حسینی قزوینی، حدیث الغدیر و شبهه شکوی جیش الیمن). براساس تحقیق یاد شده حضرت سه بار به یمن سفر کرده اند: سفر اول برای تبلیغ و دعوت، سفر دوم برای قضاوت و سفر سوم برای جمع آوری صدقات که سفر اخیر، اندکی قبل از حجه الوداع بوده است. در متن بروشور مورد اشاره، حوادث نوبت اول و آخر با هم خلط شده اند و از این خلط مبحث سوءاستفاده ای شده که در ادامه مقاله به آن اشاره خواهیم کرد.
3. ابن هشام، سیره، 4/ 1021 و 1022.
4. ابن کثیر، البدایه و النهایه، 5/ 227.
5. همان، 5/ 228.
6. در همین نوشتار اشاره شد که این سفر برای دعوت به اسلام بوده و به درگیریهایی نیز منجر شده است. در همین مأموریت، قبیله همدان اسلام آوردند. برای مطالعه بیشتر ر.ک:حسینی قزوینی، حدیث الغدیر و شبهه شکوی جیش الیمن.
7. ر.ک:حسینی قزوینی، همان.
8. احمد بن حنبل، مسند، 5/ 356.
9. نسائی، سنن، 5/ 130؛ همو، خصائص، 94.
10. ابن ابی شیبه، مصنف، 7/ 504.
11. حاکم نیشابوری، المستدرک، 3/ 110.
12. ابن کثیر، البدایه و النهایه، 5/ 228.
13. همان، 5/ 229.
14. همان.
15. ابن کثیر، البدایه و النهایه، 7/ 383.
16. قلمداران، شاهراه اتحاد، 111.
17. همان، 154.
18. طریحی، مجمع البحرین، 1/ 651.
19. قلمداران، شاهراه اتحاد، 156.
20. شوشتری، مجالس المؤمنین، نسخه خطی مجلس شورای اسلامی، 22.
21. همان، 24.
22. همان، 24 و 25؛ رازی، روض الجنان و روح الجنان، 7/ 62.
23. شوشتری، همان، 25، رازی، روض الجنان و روح الجنان، 7/ 65 تا 68.
24. قلمداران، شاهراه اتحاد، 156.
25. طبعاً بررسی جامع تحریفات کتاب، کار جداگانه ای می طلبد.
منابع تحقیق:
ابن ابی شیبه الکوفی، ابوبکر عبدالله بن محمد، مصنف ابن ابی شیبه (المصنف فی الاحادیث و الاثار)، بیروت، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1409ق.
ابن حنبل،‌احمد بن محمد، مسند، بیروت، دار صادر، بی تا.
ابن کثیر، اسماعیل، البدایه و النهایه، بیروت، دار احیاء الراث العربی، 1408ق.
ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، مصر، مکتبه محمدعلی صبیح، 1383ق.
رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی علیه السلام، 1408ق.
حسینی قزوینی، سیدمحمد، حدیث الغدیر و شبهه شکوی جیش الیمن، قم، مؤسسه ولی العصر علیه السلام للدراسات الاسلامیه، 1428ق.
شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، نسخه خطی مجلس شورای اسلامی.
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، 1408ق.
قلمداران، حیدرعلی، شاهراه اتحاد، بی نا، بی تا.
نسایی، احمد بن شعیب، الخصائص الکبری،‌تهران، مکتبه نینوی، بی تا.
__، السنن الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه،‌1411ق.
نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
منبع مقاله:
فصلنامه امامت پژوهی، شماره5