نوشته : محسن مروتی

این مقاله در پی اثبات واقعه غدیر نیست. بلکه آنچه در این نوشتار می¬آید تامّلی در آیات و روایات غدیر است. قرنهاست که دانشمندانی چون علامه امینی در باره اصل حادثه غدیر، کتاب نوشته اند؛ آنجایی که صد و ده تن از صحابه های راوی حدیث غدیر را برمی شمارد.[1] میرحامد حسین در عبقات الانوار که به گفته عارف کامل میرزا جواد آقا ملکی تبریزی کتابی در اسلام و ادیان دیگر مانند آن در باب وصایت نوشته نشده است.[2] شهید قاضی نور الله شوشتری در کتاب احقاق الحق هنگامی که راویان متعددی از میان علماى بزرگ اهل سنت (مانند: سیوطى، جزرى، جلال الدین نیشابورى، ترکمانى ذهبى) را بر می شمارد که جزء راویان حدیث غدیر بوده و آن را متواتر دانسته اند،[3] حجت را بر همگان تمام کرده است.
آنجا که خود علی (ع) به غدیر احتجاج می کند.[4] و آن هنگام که زهرای مرضیه با غدیر حجت را بر همگان تمام شده میداند.[5] دیگر چه جای سخن گفتن از این است که آیا غدیری رخ داده است یا نه ؟
شگفتا از کسانی که می گویند چگونه با این تواتر عظیم غدیر انکار شد؟
مگر نه آن است که خود پیامبران انکار شدند؟[6] مگر نه آن است که معجزات الهی سِحر پنداشته شد؟[7] مگر نه آنست که سیدالشهدایی که از جانب حضرت پیامبر (ص)، سرور جوانان بهشت لقب گرفته بود،[8] به مسلخ فرستاده شد و برای راس نورانیش جایزه گذاشته شد. [9] آری! گرچه اهل سنت آنچنان که شیعیان می گویند، دلالت حدیث غدیر را بر منصوص بودن امامت امیر المومنین نپذیرفته اند، اما صدور حدیث غدیر در نگاه همه بزرگان شیعه و بسیاری از اندیشمندان اهل سنت ماجرایی قطعی است.[10]

غدیر در ثقل اکبر
آیه تبلیغ:
بعد از آخرین حج حضرت پیامبر (ص) ایشان مامور به ابلاغ امامت امیر المومنین (ع) به مردم شدند، پیامبر از نصب امامت حضرت علی از جانب خدا مطلع بودند، اما برای ابلاغ آن به مردم نگرانی هایی وجود داشت که در ذیل آیه تبلیغ خواهد آمد.
در محلی به نام غدیر خم، آیه تبلیغ نازل گردید:
« یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرین»[11] « اى پیغمبر، آنچه از خدا بر تو نازل شد (به خلق) برسان که اگر نرسانى تبلیغ رسالت و اداء وظیفه نکرده اى، و خدا تو را از (شر) مردمان محفوظ خواهد داشت، (و دل قوى دار که) خدا کافران را (به هیچ راه موفقیتى) راهنمایى نخواهد کرد»
نکات آیه:
کلمه«رسول»
1-. بکار رفتن لقب رسول خود اشاره اى است به علت حکم، یعنى وجوب تبلیغى که بوسیله همین آیه به رسول اللَّه (ص) گوشزد شده است، و مى فهماند که رسول، جز انجام رسالت و رسانیدن پیام کارى ندارد، و کسى که زیر بار رسالت رفته البته به لوازم آن که همان تبلیغ و رسانیدن است، قیام مى کند.[12] کلمه«بلّغ»
2-. در این آیه شریفه و یازده آیه دیگر صحبت از ابلاغ پیام الهی آمده است.[13] در همه این موارد خداوند به رسول خود به صراحت و یا اشاره می فرماید که وظیفه تو ابلاغ است هر چند آنها نپذیرند، با دقت در معنای آیات ،روشن می شود، همه موارد ابلاغ پیام که در قرآن آمده است، گویی با نوعی عدم پذیرش از طرف عده ای همراه است.
نمونه آیات:
«…فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَ اللَّهُ بَصیرٌ بِالْعِباد» (آل عمران/20)
« وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبینُ» (مائده/92)
«فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ الْمُبینُ» (نحل/82)
عبارت « ما انزل الیک من ربک »
3-. پیام خلافت امیرالمومنین (ع) از سوی خدا بر پیامبر نازل شده بود و ایشان هم مترصد فرصتی مناسب بودند تا آن را به مردم ابلاغ کنند. چه زمانی بهتر از زمانی که مسلمانان جهت انجام مناسک حج از سراسر بلاد اسلامی جمع شده باشند و پس از آن هر کدام پس از مراجعت به منزله پیکی باشند که جریان غدیر را به اهالی سرزمین خویش بازگو کنند.
عبارت ” و ان لم تفعل فما بلغت رسالته ”
4-. در مورد این بخش از آیه دو احتمال وجود دارد:
الف- تهدید پیامبر به این که اگر این پیام را به مردم ابلاغ نکنی، اصلا گویا رسالت پیامبری خدا را انجام نداده ای.
ب- این آیه تهدید نیست، بلکه حاکی از این است که ابلاغ این پیام به اندازه کل رسالت اهمیت دارد.
احتمال اول مردود است؛ زیرا خداوند در قرآن میفرماید:
«الله اعلم حیث یجعل رسالته»
«خدواند میداند رسالتش را در نزد چه کسی قرار دهد»
و در آیه تطهیر(احزاب/33) هر گونه گناه را از دامان اهل بیت می زداید.
در نتیجه این قسمت از آیه، بیانگر اهمیت عظیم ابلاغ این پیام است.[14] عبارت “والله یعصمک من الناس”
5-. به راستی پیامبر خدا نگران چه چیزی می تواند باشد، تا خداوند به او دلداری دهد که من تو را حفظ میکنم؟ اشتباه است اگر گمان کنیم پیامبر از نثار جان خویش در راه ابلاغ وحی الهی، واهمه داشته است؛ پیامبر در طول حیات خود در جنگهای بسیاری شرکت مینماید و خطرات بسیاری را به جان میخرد. او از دادن جان خود در راه خدا بیمی ندارد.
در پاسخ به این پرسش به دو روایت زیر اشاره میکنیم:
1-. عیاشى در تفسیر خود- با واسطه هایى- از ابن عباس و جابر بن عبد اللَّه، روایت کرده است که: خداوند پیامبر را مأمور کرده بود که على را به خلافت، نصب کند. لکن بیم داشت که بگویند: پسر عموى خود را برگزیده و او را مورد انتقاد قرار دهند. [15] 2- قال أبو جعفر و أبو عبد اللَّه (علیهما السلام):
« إن اللَّه تعالى لما أوحى الى النبی (ص) أن یستخلف علیاً کان یخاف أن یشق ذلک على جماعه من أصحابه، فأنزل اللَّه تعالى هذه الآیه تشجیعاً له على القیام بما أمره بادائه»[16] « زمانی که خداوند به پیامبرش جانشینی علی را وحی کرد، پیامبر می ترسید که پذیرش این امر بر گروهی از اصحاب دشوار باشد؛ پس خداوند این آیه را نازل کرد (آیه تبلیغ) تا او را در انجام کاری که امر کرده بود؛ شهامت بخشد»
با توجه به معنی دو حدیث فوق کاملا روشن است که :
1-. نگرانی پیامبر عدم پذیرش ولایت حضرت علی (ع) بوده است.
2-. ممکن بود مردم گمان کنند خلافت امری موروثی است و پیامبر می خواهد آن را برای پسر عموی خود به ارث گذارد. به حتم این تصور سبب انحرافی عمیق در مسیر امامت مسلمین می گشت.
3-. در این حالت بود که آیه تبلیغ؛ نگرانی های پیامبر را بر طرف نمود.
عبارت “ان الله لا یهدی القوم الکافرین”
6-. کفر در قرآن گاهی به معنای انکار به کار رفته است.[17] در پایان آیه به عنوان یک تهدید و مجازات، به آنهایى که این رسالت مخصوص را انکار کنند و در برابر آن از روى لجاجت کفر بورزند، مى گوید: «خداوند کافران لجوج را هدایت نمى کند» [18] آیه اکمال:
«… ٌ الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فی مَخْمَصَهٍ غَیْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ» [19] عبارت “الیوم یئس الذین کفورا”
یاس کفار حتما باید به خاطر علتى بوده باشد که عقل، اعتبار صحیح آن را تنها عامل ناامیدى کفار بداند، و آن این است که خداى سبحان براى این دین کسى را نصب کند، که قائم مقام رسول خدا (ص) باشد.
آرى مادام که امر دین قائم به شخص معینى باشد، دشمنان آن مى توانند این آرزو را در سر بپرورانند که با از بین رفتن آن شخص، دین هم از بین برود؛ ولى وقتى قیام به حاملى شخصى، مبدل به قیام به حاملى نوعى شد، آن دین به حد کمال مى رسد، و از حالت حدوث به حالت بقاء متحول گشته، نعمت این دین تمام مى شود [20] عبارت” فلاتخشوهم واخشون”
نهى در آن ارشادى است، نه مولوى، و معنایش این است که دیگر جایى براى ترسیدن شما باقى نمانده است؛ زیرا با نومیدى کفار آن خطر که قبلا از آن مى ترسیدید، بر طرف شد- شما مسلمانان از امروز از ناحیه کفار ایمن خواهید بود، دیگر جا ندارد که از آنان بر دین خود بترسید، پس از آنان مترسید و از من بترسید.[21] عبارت “الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا”
کلمه” اکمال” و کلمه” اتمام” معنایى نزدیک به هم دارند، راغب مى گوید: کمال هر چیزى عبارت است از اینکه غرض از آن چیز حاصل بشود و در معناى کلمه” تمام” گفته: تمام بودن هر چیز منتهى شدن آن به حدى است که دیگر احتیاج به چیزى خارج از خود نباشد، به خلاف ناقص که محتاج به چیزى خارج از ذات خودش است تا او را تمام کند.
پس حاصل معناى آیه مورد بحث این شد: امروز- که همان روزى است که کفار از دین شما مایوس شدند- مجموع معارف دینیه اى که به شما نازل کردیم را با حکم ولایت کامل کردیم، و نعمت خود را که همان نعمت ولایت یعنى اداره امور دین و تدبیر الهى آن است بر شما تمام نمودیم، چون این تدبیر تا قبل از امروز با ولایت خدا و رسول صورت مى گرفت، و معلوم است که ولایت خدا و رسول تا روزى مى تواند ادامه داشته باشد که رسول در قید حیات باشد، و وحى خدا همچنان بر وى نازل شود، و اما بعد از در گذشت رسول و انقطاع وحى دیگر رسولى در بین مردم نیست تا از دین خدا حمایت نموده و دشمنان را از آن دفع کند، پس بر خدا واجب است که براى ادامه تدبیر خودش کسى را نصب کند، و آن کس همان ولى امر بعد از رسول است.
من اسلام را بدان جهت که دینى از ادیان توحید است براى شما پسندیدم، در این دین غیر از خدا کسى پرستیده نمى شود، و با در نظر گرفتن اینکه طاعت همان عبادت است، قهرا غیر از او کسى اطاعت نمى شود.[22] غدیر در ثقل اصغر[23] روایات متعددی در عظمت روز غدیر و اعمالی که شایسته است در آن انجام شود، وجود دارد که به عنوان نمونه به دو مورد اشاره می گردد:
1-. امام صادق علیه السلام این روز را بزرگترین عید برای مسلمانان معرفی کردند.[24] 2-. حضرت رضا علیه السلام فرمود:
«هنگامى که روز قیامت برپا شود، چهار روز را زینت می دهند، همان طور که عروس را آرایش میکنند»
گفته شد: این چهار روز کدام ایام هستند؟
فرمود:
« روز عید قربان، روز فطر، روز جمعه، و روز غدیر اما روز غدیر در بین اضحى و فطر و روز جمعه مانند ماه در بین ستارگان است، و آن روزیست که ابراهیم علیه السلام از آتش نجات پیدا کرد و براى شکرگزارى آن روز را روزه گرفت»
روز عید غدیر همان روزیست که خداوند دین را کامل گردانید و حضرت رسول (صلى اللَّه علیه و آله) على (علیه السلام) را بعنوان خلافت و حکومت براى مردم برگزید، و فضیلت و وصایت او را آشکار کرد، و آن روز را روزه مى گرفت.
روز غدیر را روز کمال می گویند، و روزى که شیاطین رانده می شوند، روزى که در آن اعمال شیعیان و دوستان آل محمد پذیرفته میگردد، و آن روزى است که در آن خداوند اعمال مخالفین را رد می کند و آن ها را ناچیز می شمارد.
روز عید غدیر روزى است که جبرئیل (علیه السلام) کرسى مخصوصى را که خداوند کرامت کرده در مقابل بیت المعمور قرار می دهد و بالاى آن می رود، و فرشتگان پیرامون وى را فرا می گیرند و بر محمد درود و تهنیت می فرستند و براى شیعیان على و اولاد او (علیهم السلام) و دوستان آنها استغفار می کنند…[25]

اعمال روز غدیر
برای عید غدیر اعمال بسیاری نقل شده است از آن جمله اند:
1-. زیارت امیر المومنین (ع) (برای حضور به مرقد آن حضرت تاکید بسیاری شده است، ولی برای کسانی هم که می خواهند از راه دور حضرت را زیارت کنند، زیاراتی مانند زیارت «امین الله» سفارش شده است)؛
2-. خواندن دعای ندبه؛
3-. غسل؛
4-.روزه داری که ثواب آن به اندازه ثواب صد حج و عمره بیان شده است؛
5-. گفتن صد مرتبه : الحمد لله الذی جعل کمال دینه و تمام نعمته بولایت امیر المومنین علی ابن ابی طالب علیه السلام؛
6-. پوشیدن جامه نو ، صله رحم ، زینت کردن، شادی نمودن، اطعام ، هدیه دادن که در روایت آمده است: ثواب هدیه دادن در این روز صد هزار برابر روزهای دیگر است و… .[26]

پی نوشت ها :

[1] امینی، عبد الحسین؛ الغدیر فى الکتاب و السنه و الادب ، قم، مرکز الغدیرللدراسات الاسلامیه، چ اول، 1416ق، ج 1، ص 41-144.
[2] ترجمه المراقبات، تالیف: آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ترجمه: علیرضا خسروی، بی جا، انتشارات مومنین، بی تا، چ پنجم، ص 466.
[3] شوشتری، قاضی نورالله؛ احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، مکتبه آیت الله المرعشی، چ اول، 1409ق ج2، ص423.
[4] طبرسی، احمد ابن علی؛ الاحتجاج علی اهل اللجاج، قم، نشر مرتضی، ، 1403ق، چ اول، ج1، ص136.
[5] امینی، عبدالحسین؛ پیشین، ج 1، ص 397.
[6] سوره حجر/ آیه 11.
[7] سوره قمر/ آیه 2.
[8] ساعدی، محمد باقر؛ فضائل پنج تن علیهم السلام در صحاح ششگانه اهل سنت، بی جا، انتشارات فیروزآبادی، چ اول، 1374 ش، ج 3، ص352.
[9] اشاره به حادثه کربلا.
[10] امینی، عبد الحسین؛ پیشین، ج 1، ص313-327.
[11] مائده/ آیه 67.
[12] موسوى همدانى، سید محمدباقر؛ ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ 5، 1374، صص 70-71.
[13] آل عمران/20، مائده/92، مائده99، رعد/40، نحل/35، نحل/82، نور/54، عنکبوت/18، یس/17، شوری/48، تغابن/ 12.
[14] موسوی همدانی، سید محمد باقر؛ پیشین، ج 6، ص 72.
[15] طبرسی، فضل ابن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چ سوم، ج3، 1372، ص 344.
[16] طوسی، محمد حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى ، بی تا، ج 3، ص 588.
[17] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ اول، 1374، ج5، ص21.
[18] بابایی، احمد علی؛ برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1382، ج1، ص 538.
[19] مائده/ آیه 3.
[20] موسوی همدانی، سید محمد باقر؛ پیشین، ج 5، ص 1384.
[21] همان،ص 1385.
[22] همان،صص 288-292.
[23] اخوان حکیمی، احمد آرام؛ الحیاه، مترجم احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380ش، ج2، ص287 .
[24] شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه ابراهیم محدث بندر بیگی، قم، اخلاق،1380، ص 165.
[25] عطاردی، عزیزالله؛ اخبار و آثار امام رضا علیه السلام، تهران، انتشارات کتابخانه صدر ، 1379ش، چ اول، ج 1، ص566.
[26] قمی، شیخ عباس؛ مفاتیح الجنان، مترجم مرتضی احمدیان، قم، نشر روح، 1379، ص 516- 525.
منبع: پژوهشکده باقرالعلوم