نویسنده: علی لباف

امیر المومنین علیه السلام و شبهه خاموشی گزیدن از مطالبه خلافت

از جمله تحلیل های انحرافی مطرح شده درباره مواضع سیاسی و اجتماعی حضرت علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر (ص)، تفسیرهایی غیر علمی از برخی عملکردهای ایشان می باشد که از آن ها به «سکوت» تعبیر می شود.
نخستین هدف القا کنندگان شبهه «سکوت» این است که مواضع آن حضرت علیه السلام را به واگذاری حق خلافت و دست شستن از اقامه آن تفسیر کنند(!؟) به گونه ای که مخاطب تصوّر نماید که آن حضرت علیه السلام نه تنها در قبال غصب خلافت، هیچ گونه ابراز مخالفت و یا عکس العملی از خود نشان نداند؛ بلکه، گمان نماید که آن حضرت علیه السلام، حتی از حمایت ها و اقدامات دیگران در این زمینه نیز به شدّت جلوگیری نموده اند!؟
دامنه این شبهات تا آن جا گسترش یافته است که با سوء برداشت از
معنای لغوی واژه «سکوت» با شبهه « خاموشی گزیدن امیرالمومنین علیه السلام از طرح حقّ خلافتشان» مواجه می گردیم.
جهت بررسی و تحلیل این شبه، نخست لازم است بدانیم که القا کنندگان آن، با سوء برداشت از کدام حادثه تاریخی قائل به این تحلیل انحرافی شده اند. (1)
* بررسی حوادث تاریخی پیش آمده پس از سقیفه بنی ساعده نشان می دهد:
«وقتی ابوسفیان از جریان سقیفه و بیعت ابوبکر مطّلع شد، با انگیزه های قومی و نژادی فریاد زد… و سپس به علی علیه السلام گفت: دست خود را بگشا تا با تو بیعت کنم و به خدا سوگند اگر بخواهی مدینه را برایت پر از مردان جنگی و اسب و خواهم کرد… علی بن ابی طالب علیه السلام با ردّ این پیشنهاد، نشان داد که در مکتب سیاسی او، صحیح نیست که جهت رسیدن به هدف، از هر وسیله ای استفاده نماید. علی علیه السلام در این تردید نداشت که حق از آن اوست؛ ولی رسیدن به آن را از هر جا جایز نمی دانست و لذا با پی بردن به نیّت ابوسفیان صریحاً به وی جواب رد داد، چرا که قصد ابوسفیان ایجاد اختلاف و فساد و فتنه انگیزی در میان مسلمانان بود و لذا علی علیه السلام این عمل ابوسفیان را به عنوان فتنه انگیزی یاد می نماید.» (2)
با توجّه به این که این واقعه، مشهورترین موردی است که امیرالمومنین علیه السلام حمایت از خلافتشان را رد نموده اند؛ چنین به نظر می رسد که القا کنندگان این شبهه، به همین واقعه نظر داشته و واکنش امام علیه السلام را شاهدی بر صحّت ادّعای خود گرفته اند. در حالی که واکنش امیرالمومنین علیه السلام، تنها در مقابل پیشنهاد حمایت نظامی توسّط ابوسفیان و به جهت خنثی سازی اهداف(3) او بوده است. (4)
بنابراین: تحلیل صحیح از واکنش امیر المومنین علیه السلام در قبال غصب خلافت را نمی توان از این قبیل ماجراها به دست آورد.
واکنش های امیر المومنین علیه السلام در قبال غصب خلافت
به راستی، اگر مبنای پاسخ امیرالمومنین علیه السلام به ابوسفیان، خاموشی گزیدن در قبال غصب خلافت بود، چرا در مقابل حمایت های یارانش، چنین عکس العملی را از خود نشان ندادند و بلکه فراتر از آن، اگر امام علیه السلام قصد سکوت و عدم موضع گیری در قبال غصب خلافت را داشتند، اقدامات خود آن حضرت علیه السلام جهت اعاده حق غصب شده اش – که با طرح حقّ خلافت نیز همراه بود- چه معنایی می دهد؟
«علی علیه السلام بیعت ابوسفیان را نپذیرفت… از جانب دیگر، به شدّت از بیعت با حاکمیت جدید(ابوبکر) هم پرهیز کرد و به این وسیله مخالفت خود را نشان داد.» (5)
«فراهم کردن نیرو و متحد کردن یارانش، از اقدامات دیگر او بود. علی علیه السلام هنگامی که با ابوبکر بیعت شد، به تلاش در
جمع آوری یاران و انسجام آنان پرداخت و در این راه، شخصیت معنوی و روحی همسرش فاطمه علیها السلام- دختر رسول الله صلی الله علیه و آله- نیز با او همراه بود.» (6)
«از این مرحله به بعد است که مبارزه حضرت به صورت جدی تر در مقابل حاکمیت جدید پدیدار می گردد و حالتی ویژه به خود می گیرد و طبعاً خانه فاطمه دختر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان کانون این مخالفت در می آید و فاطمه علیها السلام در این کشمکش، نقش پشتوانه پر قدرت علی علیه السلام را ایفا می کند و حتی در بعضی موارد پیشتاز ابراز مخافت می شود تا جائی که از درگیر شدن با دشمن نیز نهراسید.» (7)
«علی بن ابی طالب علیه السلام جهت اعاده حق خویش حتی مردم را به بیعت خود فرا می خواند.
از جمله این حرکت ها، رفتن حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه علیها السلام به مجالس انصار است که از آنها طلب یاری می کردند.»(8)
«امام علی علیه السلام برای آنکه بر مسلمین اتمام حجت شود تا بعدها کسی سکوت امام را دلیل بر انصراف ایشان از رهبری اسلامی تلقی ننماید و نیز برای اعتراض به دستگاه حاکم، به در خانه های مسلمانان مدینه آمد و آنها را به یاد
سفارشات پیامبر صلی الله علیه و اله در زمینه خلافت بعد از خود انداخت و از آنها برای ارجاع رهبری به مسیر اصلی اش کمک خواست.» (9)
«آن حضرت… در همان روزهای نخست، دست زن و فرزندان خود را گرفت و به خانه های انصار رفت تا حق از دست رفته خود را بازیابد. این اصرار در حدی بود که او را متهم کردند که حریص بر خلافت است.» (10)
«بنابراین مسلّم است که امیرمومنان علیه السلام ، به مقابله با جنبش ارتجاعی و بازگشت جاهلی برخاست.» (11)
«اگر فعالیت های امام علیه السلام در این باره نبود، چه بسا آیندگان درباره خلیفه بلافصل بودن امیرمومنان علیه السلام شک می کردند، و این احتمال قوت می گرف که رسول خدا صلی الله علیه و آله اصرار خود بر خلافت امیرمومنان علیه السلام را نسخ (12) کرده است.» (13)
«او به نیکی دریافته بود که سکوت مطلق ممکن است با توجه به حجم گسترده تبلیغات دستگاه کودتا در افکار عمومی به عنوان تأیید حادثه سقیفه قلمداد شود و برای مردم آن روزگار و همیشه تاریخ، دلیلی بر حقانیت حاکمان کودتا شمرده شود. پس می بایست
سکوت را شکست.» (14)
« در این مسئله، یاران نزدیک حضرت، او را همراهی می کردند و بعضی از صحابه نزدیک پیامبر چون: ابوذر، سلمان، خالدبن سعید، ابوایّوب انصاری، عثمان بن حنیف، براء بن عازب، در مسجد مدینه، رسماً حمایت گسترده ای از حق علی ابن ابی طالب علیه السلام کردند.» (15)
«سخنان آنان به گونه ای صریح و گویا بود که ابوبکر سه روز از خانه بیرون نیامد، تا سرانجام در روز سوم، شماری بسیار از هواخواهانش- با شمشیر کشیده- او را از خانه بیرون آوردند و به منبر نشاندند و دیگران را با شمشیر تهدید کردند که دیگر حق ندارند مانند آن سخنان را به زبان آورند. پس از آن بود که احدی جرئت نکرد سخن بگوید.» (16)
تمام شواهد تاریخی حاکی از آن است که آن حضرت علیه السلام جهت اعاده حق غصب شده خویش از انجام هر گونه اقدامی که برای ایشان امکان پذیر بود و شرایط زمانی اجازه آن را می داد، کوتاهی نفرمودند. همچنین، شواهد تاریخی حاکی از احتجاج های کوبنده ایشان می باشد:
« ابوبکر در همان روزهای نخست خلافت، برای امام علیه السلام پیام فرستاد که خواسته خلیفه رسول خدا صلی الله و علیه و آله را برای بیعت اجابت کند.
امام علیه السلام به قاصد فرمود: چه زود به رسول خدا صلی الله و علیه و آله دروغ بستید؛ او و اطرافیانش خوب می دانند که خدا و رسولش جز مرا خلیفه نکرد. (17)
چون امام علیه السلام را به مسجد بردند، در ابتدای برخورد با ابوبکر، به وی فرمود: … آیا دیروز به امر رسول خدا صلی الله و علیه و آله با من بیعت نکردی؟ (18)
امام علیه السلام خطاب به مسلمانان حاضر در مسجد، همه آن چه را پیامبر صلی الله و علیه و آله در روز غدیر خم فرموده بود، یادآور شد و آنان را به خدا سوگند داد که آیا آن سخنان را شنیده اند یا نه.
حاضران جواب مثبت دادند و حتی ابوبکر نیز تأیید کرد. (19) برابر گفته زید بن ارقم ، دوازده بدری (20) به صحت سخن امام علیه السلام گواهی دادند و بحث در مسجد بالا گرفت و سرو صدا بلند شد. عمر از ترس این که مردم به امام علیه السلام متمایل شوند، مجلس را بر هم زد و مردم از مسجد رفتند.(21)» (22)
این سندهای تاریخی نشان می دهند که آن حضرت علیه السلام در سخت ترین شرایط، یعنی در زمانی که می خواستند ایشان را با تهدید به قتل، وادار به انجام بیعت با ابوبکر نمایند، به نصوص خلافت خویش استناد جسته و با طرح مباحث امامت و ارائه مکتب خلافت، سعی در بازگرداندن حق غصب شده خویش داشته اند.
«علی علیه السلام پیوسته در دوران خلافت خلفا از بیان این مطلب که خلافت، حق طلق (23) اوست خود داری نمی کرد.» (24)
« علی علیه السلام از اظهار و مطالبه حق خود و شکایت از ربایندگان آن خودداری نکرد، با کمال صراحت ابراز داشت و علاقه به اتحاد اسلامی(25) را مانع آن قرار نداد.» (26)
«این که علی بن ابی طالب علیه السلام از حقانیت خود هیچ نگفته باشد نظری بر خلاف واقعیت تاریخی است.» (27)
دقت و توجه در نقل های مطرح شده، به وضوح ثابت می کند که آن حضرت علیه السلام هرگز از حق خود نمی گذرند و هیچ گاه از آن صرفنظر نمی کنند و به هیچ روی آن را به خلفا واگذار نمی نمایند؛ چه رسد به آن که در این زمینه، خاموشی گزینند!؟
حال، اگر در آن مقطع از تاریخ، شاهد بیدار سازی های پیاپی و مکرری از سوی امام علیه السلام نمی باشیم، دلایل آن را در جای دیگری (غیر از سکوت در برابر غصب خلافت) باید جُست.
به راستی باید پرسید:
«آیا مردمان آن روزگار، همه آن چه رسول خدا صلی الله وعلیه و آله در منزلت پسر عمویش علی علیه السلام بیان فرموده بود، یکسره فراموش کرده بودند تا انتظار رود علی علیه السلام یکایک آنان را به رعایت حق خویش بیدار سازد؟
کناره گیری آنها از علی بن ابی طالب علیه السلام از بی اطلاعی کامل ایشان به مرتبه معنوی آن جناب نبود تا با سخنرانی و اظهار مظلومیت، هوشیار شوند و به طرفداری از او قیام نمایند. رسالت او مانند وظیفه رسول خدا صلی الله و علیه و آله در اوایل بعثت نبود که ناچار باشد به منظور زمینه سازی برای بعثت و نشر اسلام، در جستجوی یاور باشد.
در روزگار پس از پیامبر صلی الله علیه و آله، آن که می خواست علی بن ابی طالب علیه السلام را پیشوای خود قرار دهد، به قدر لازم او را می شناخت و آن که پیرو دیگری بود، چنان نبود که با اندرز علی علیه السلام ، یکباره به حمایت از وی برخیزد و از انگیزه های مخالفتش کاسته گردد.»(28)
تحلیل صحیح از مواجهه امیرالمومنین علیه السلام با غصب خلافت امیرالمومنین علی علیه السلام به جهت انجام وظایفی که در جایگاه تصدی مقام امامت و در مسیر حفظ دین اسلام، از جانب خدای متعال بر عهده داشتند، نوع و شیوه خاصی از برخورد با غصب خلافت و غاصبان آن را – به ویژه پس از حمله به خانه فاطمه علیها السلام-(29) در پیش گرفتند که اصطلاحاً بدان «سکوت» گفته می شود.
سکوت امام علیه السلام ، نه به معنای واگذاری حق خویش به خلفا و گذشتن از آن؛ و نه به معنای عدم طرح خلافت و صرفنظر نمودن از آن، بلکه تنها و تنها به معنای انصراف از « قیام با شمشیر» در مقابل غاصبان خلافت- آن هم (حدوداً) پس از بیست روز مقاومت سرسختانه در مقابل کودتاچیان و تلاش گسترده برای براندازی حکومت نامشروع ابوبکر- می باشد.
«به هر سان، امام علی علیه السلام برای بازگردانیدن خلافت به جایگاه راستینش بسیار کوشید، اما کوتاهی مسلمانان سبب شد که حضرت نتواند به موفقیت دست یابد.
اگر حضرت به مخالفت خود ادامه می داد، نه تنها کنار زدن ابوبکر امکان نداشت، بلکه جان خود را به خطر می انداخت.» (30)
«نکته سومی نیز وجود داشت و آن جو وحشتی بود که دستگاه حاکم بر جامعه اسلامی مسلط ساخته بود.» (31)
برای مثال:
« در پی بیعت سقیفه نشینان با ابوبکر، برخی به مخالفت برخاستند. با اشاره عمر، گروهی حباب بن منذر را به زیر لگد گرفتند و در دهانش خاک ریختند و بینی او را شکستند.
سعد [بن عباده] را تا آستانه مرگ کتک زدند.
هر کس فریادی بر می آورد، دهانش را پر از خاک می کردند. در مسیر بازگشت مهاجران به سوی مسجد، یاران عمر هر که را می یافتند پیش می کشیدند و دستش را به نشانه بیعت به دست ابوبکر می مالیدند و روانه اش می کردند.
در آن معرکه، بادیه نشینان قبیله أسلم وارد مدینه شدند و چون سرکرده مهاجران، از قبل به ایشان وعده داده بود که
اگر ما را یاری کنید به شما آذوقه فراوان می دهیم؛ با چماق، بر سر و روی مردم می زدند تا به اجبار، با خلیفه جدید بیعت کنند.
عمر بارها می گفت: زمانی به پیروزی اطمینان یافتم که أسلمیان وارد مدینه شدند.
آنها با مهاجران پیوند داشتند و جمعیت ایشان چنان انبوه بود که راه کوچه ها برای عبور تنگ آمد.» (32)
«حقیقت آن است که کوشش های آمیخته با خشونت برخی صحابیان سالخورده و سرشناس برای عهده داری جانشینی پیامبر صلی الله و علیه و آله، گویای تصمیمی عمیق بر کنارگذاری خاندان پیامبر از حکومت بود و داماد پیامبر علی بن ابی طالب علیه السلام، از این حقیقت به خوبی آگاه بود و شاید همین امر، وی را از دفاع جدی از حق خود بازداشت… زیرا ریاست خواهی مخالفان خود را در اوج می دید و کمترین دفاع، آنان را به رفتارهایی به مراتب پرخشونت تر و مخاطره انگیزتر وا می داشت.» (33)
بنابراین:
« حضرت با در نظر گرفتن واقعیت های سیاسی موجود در جامعه مسلمین، صبر پیشه کردن را جایز دانسته؛ چرا که برای هر اقدامی نیاز به نیروهای کارآمد و معتقدی داشت
که او در آن هنگام از آن بی بهره بود.» (34)
«حضرت محمد صلی الله و علیه و اله وقوع چنین ایامی را به علی بن ابی طالب علیه السلام خبر داده بود و به وی گفته بود که: امت پس از من به تو خیانت می کند. اگر یارانی یافتی قیام کن و گرنه سکوت اختیار کن.» (35)
«مقصود ما از سکوت امام علیه السلام، ترک مبارزه مسلحانه است و گرنه حضرت هرگز از ادعای خود که حکومت اسلامی حق قطعی وی بوده، دست برنداشته و در تمام دوران حکومت خلفا و پس از آن نیز دائماً به آن اشاره می کند.»(36) «شک نیست که اگر فرزند ابوطالب بیش از آن چه کرد، مردم را به دفاع از خویش فرا می خواند، مخالفان وی، در پایمال کردن حق او و خاندان نبوی بیشتر می کوشیدند.»(37) در شرایطی که ترسیم گردید، هر گونه جهاد مسلحانه،جز کشته شدن امیر المومنین علیه السلام و پایمال شدن خون آن حضرت علیه السلام، حاصلی در پی نداشت.
بدیهی است که وقوع چنین حادثه ای، بهترین فرصت برای تحقق آمال صحابیان سالخورده! و پیشکسوتی! بود که سالیان متمادی ، «ریاکارانه و منافقانه» گرد رسول خدا صلی الله و علیه و اله حلقه زده بودند.
در پی شهادت فرزند ابوطالب علیه السلام – که به شهادت رسیدن معدود
یاران با وفای ایشان را نیز به همراه داشت-، مهاجرین منافق که با نقابی از تقدس، چهره واقعی خود را پنهان می داشتند، نه تنها قادر بودند تا با «عوام فریبی»، خون امام علیه السلام را پایمال کنند؛ بلکه از آن پس، به راحتی می توانستند دین مبین اسلام را از محتوای واقعی آن تهی ساخته و مرحله تحریف دین را با سرعتی هر چه تمام تر طی نمایند؛ به گونه ای که پس از اندک زمانی، هیچ اثری از تعلیم حقیقی اسلام باقی نمی ماند.(38)
از سوی دیگر، حزب بنی امیه به رهبری ابوسفیان، با مشاهده جای خالی حافظ اصلی دین اسلام (علی بن ابی طالب علیه السلام) و شیعیان باوفایش، آغازگر جنگی خانمان سوز برای تصاحب دوباره قدرت می گردید و در نهایت، پس از تصاحب حکومت، به راحتی جامعه مسلمانان را به سر منزل ارتداد و بت پرستی فرود می آورد.
به عبارت دیگر، با گذشت اندک زمانی از شهادت امیر المومنین علیه السلام، دین اسلام به طور کامل «محو و نابود» می گردید.
لذا، با یک نگاه واقع بینانه به شرایط حساس آن مقطع از تاریخ، در خواهیم یافت که «حفظ اسلام از خطر نابودی و ارتداد» منوط به «حفظ جان امیرالمومنین علیه السلام» گردیده بود.
دلیل پرهیز امام علیه السلام از جهاد شهادت طلبانه، سر حمایت ها و دفاع خون بار حضرت زهرا علیها السلام از جان امیرالمومنین علیه السلام و نیز پیشتازی حضرت زهرا علیها السلام در عرصه مبارزه با طاغوت حاکم را در همین نکته می توان جستجو نمود.

پی‌نوشت‌ها:

1- برای مثال، ر.ک: مقاله مندرج در کیهان فرهنگی ، شماره 184، بهمن 80، ص 34.
2- جلال درخشه: مواضع سیاسی حضرت علی علیه السلام در قبال مخالفین، ص 42.
3- یعنی: ربودن قدرت سیاسی- آن هم به طور کامل- و یا اخذ سهمی از آن برای حزب بنی امیه.
4- جهت آشنایی دقیق تر با انگیزه ابوسفیان و اهداف او در این زمینه، به کتاب «تحلیل نیم قرن سیاستهای تبلیغی امویان در شام»، ص 48-50، تألیف: فهیمه فرهمند پور؛ و یا به بخش پایانی مقاله « واقع بینی در سیره امیرالمومنین علیه السلام و موضع گیری دشمنان»، تألیف: عبدالرضا خلیلی، مندرج در روزنامه جام جم، مورخ 4 آذر 1381، مراجعه فرمایید.
5- جلال درخشه: مواضع سیاسی حضرت علی علیه السلام در قبال مخالفین، ص 43.
6- اصغر قائدان: تحلیلی بر مواضع سیاسی علی بن ابی طالب علیه السلام ، ص 83.
7- جلال درخشه: مواضع سیاسی حضرت علی علیه السلام در قبال مخالفین، ص 44.
8- همان منبع، ص 45.
9- علی محمد میر جلیلی: امام علی علیه السلام و زمامداران، ص 79-80.
10- رسول جعفریان: تاریخ و سیره سیاسی امیرمومنان علی بن ابی طالب علیه السلام ، ص 18.
11- مصطفی دلشاد تهرانی: میراث ربوده، ص 89.
12- [ پایان دادن به اعتبار یک فرمان و دستور العمل ] 13- سید حسن فاطمی: مقاله «سقیفه» مندرج در دانشنامه امام علی علیه السلام ، ج 8، ص 446.
14- حشمت الله قنبری همدانی: اسرار و آثار سقیفه بنی ساعده ، ص 85.
15- جلال درخشه: مواضع سیاسی حضرت علی علیه السلام در قبال مخالفین، ص 43- 44.
16- سید حسن فاطمی: مقاله «سقیفه» مندرج در دانشنامه امام علی علیه السلام، ج 8 ، ص 458؛ به نقل از: احتجاج طبرسی، ج 1 ، ص 186- 199.
17- به نقل از : کتاب سلیم بن قیس، ج 2، ص 583.
18- به نقل از : همان منبع، ج 2، ص 865.
19- به نقل از: همان منبع، ج 2، ص 589.
20- [شرکت کننده در جنگ بدر].
21- به نقل از: احتجاج طبرسی، ج 1، ص 185.
22- سید حسن فاطمی: مقاله «سقیفه» مندرج در دانشنامه امام علی علیه السلام ، ج 8 ، ص 456.
23- [ انحصاری، منحصر به فرد] 24- استاد شهید مرتضی مطهری: سیری در سیره ائمه اطهار علیهم السلام، ص 22.
25- ر.ک: علی لبّاف: درسنامه قرائت های وحدت اسلامی.
26- استاد شهید مرتضی مطهری: سیری در سیره ائمه اطهار علیهم السلام، ص 20.
27- یوسف غلامی: پس از غروب، ص 191.
28- همان منبع، ص 194.
29- این حادثه در سومین هفته خلافت ابوبکر رخ داده است.
30- سید حسن فاطمی: مقاله «سقیفه» مندرج در دانشنامه امام علی علیه السلام ، ج 8، ص 449.
31- جلال درخشه: مواضع سیاسی حضرت علی علیه السلام در قبال مخالفین، ص 49- 50.
32- یوسف غلامی: بحران جانشینی پیامبر صلی الله علیه واله، ص 34-35.
33- یوسف غلامی: پس از غروب، ص 191-192.
34- جلال درخشه: مواضع سیاسی حضرت علی علیه السلام در قبال مخالفین، ص 49.
35- یوسف غلامی: بحران جانشینی پیامبر صلی الله و علیه و اله، ص 65.
36- علی محمد میر جلیلی: امام علی علیه السلام و زمامداران ، ص 160.
37- یوسف غلامی: پس از غروب، ص 194-195.
38- ر. ک: علی لبّاف: پژوهش هایی در نیم قرن نخستین خلافت، بخش یکم.

منبع:علی لباف / غروب سرخ غدیر/انتشارات منیر/ تهران چاپ اول 1378