نویسنده: دکتر محمّد ابراهیم آیتی

تاریخ نهضت و قیام مقدس حضرت اباعبدالله الحسین علیه الصلاه و السلام یکی از پر افتخارترین فصول تاریخ اسلام است. و این دوره کوتاه کمتر از یکسال هر چند از نظر کمیّت و طول زمان بسیار کوتاه و زودگذر بوده است، اما از نظر کیفیت و آثاری که بر آن بار شد بسیار پر اثر و جاوید و زوال ناپذیراست، می توان مبدا این دوران کوتاه تاریخی را از اواخر ماه رجب سال شصت هجری مقارن حرکت اباعبدالله (علیه السلام) از شهر مدینه به طرف مکه قرار داد و پایان آن را هم بازگشت اهل بیت عصمت و طهارت به مدینه طیّبه دانست، هر چند تاریخ ورود اهل بیت به مدینه معلوم نیست و نمی دانیم که چند ماه در شهر دمشق اقامت کرده اند، و در چه تاریخی دقیقاً از شام رهسپار مدینه گشته اند، و چه مدتی در راه شام تا مدینه بوده اند؟ اما إجمالاً می توان مطمئن بود که از حرکت اهل بیت از مدینه در ماه رجب هنوز یک سال تمام نمی گذشت که امام چهارم (علیه السلام) با خاندان عصمت و طهارت پس از گذراندن دوران اسارت به مدینه بازگشتند و مستقیماً از شهر دمشق راه مدینه را در پیش گرفتند.
اما آمدن اهل بیت از شام به طرف عراق و رسیدن آنها در اربعین یعنی روز بیستم ماه صفر به کربلا را به هیچ وجه نمی توان باور کرد، یا سندی قابل اعتماد برای این افسانه تاریخی به دست داد، اهل بیت عصمت درماه رجب سال 60 از مدینه به مکه رفته اند و در ماه ذی حجّه همان سال از مکه رهسپار عراق شده اند، و در محرم سال 61 پس از شهادت امام (علیه السلام) و یاران بزرگوارش به عنوان اسیری به کوفه رفته اند، و پس از آنکه مدتی در کوفه گرفتار بوده اند طبق دستوری که از شام رسید آنان را به شام فرستادند و از آنجا هم بعد از مدتی که معلوم نیست به مدینه طیبه بازگشته اند.

تاریخ حرکت اهل بیت از کوفه
حق آن است که تاریخ حرکت اهل بیت از کوفه به شام و تاریخ رسیدن آنان به شهر دمشق و مدت توقف اسیران آل محمد در مرکز حکومت یزید و تاریخ حرکت آنان از دمشق به طرف مدینه و تاریخ ورود آنان به شهر مقدّس مدینه هیچ کدام از اینها به درستی معلوم نیست و نمی دانیم که هر یک از این وقایع و حوادث در چه تاریخی روی داده است و چنانچه بخواهیم که از روی شواهد تاریخی احتمال را ترجیح دهیم و تاریخ هر یک از این حوادث را هر چند به حدس و گمان، نه از روی یقین، و تحقیق بررسی کنیم می توان گفت که اهل بیت امام حسین (علیه السلام) پس از آنکه روز دوازدهم محرم سال 61 هجری وارد کوفه شدند و در حدود یک ماه یعنی تا حدود بعد از نیمه ماه صفر در کوفه زندانی بوده اند و یکی دو روز پیش از اربعین آنان را به شام فرستاده اند و چنان که برخی نوشته اند در حدود نیمه ماه ربیع الاول وارد دمشق شده اند.
اما نمی توان دانست که تا چه تاریخی در دمشق مانده اند، و در چه تاریخی نیز از آنجا حرکت کرده اند، و در چه تاریخی به مدینه رسیده اند، و راستی اگر مدرکی قابل اعتماد و استناد می داشتیم که اسیران اهل بیت در چهلم شهادت امام به کربلا آمده اند می گفتیم که این امر در موقع رفتن به شام بوده نه در موقع برگشتن از شام زیرا اگر چه برخی نوشته اند اهل بیت را در حدود سه روز بعد از نیمه ماه صفر که دستور حرکت دادن ایشان از شام رسید به شام فرستاده باشند، هیچ بعید به نظر نمی رسد که از طریق کربلا بگذرند و روز بیستم ماه صفر آنجا باشند و آرامگاه مقدس عزیزان و شهیدان خود را زیارت کنند و آنگاه رهسپار دمشق گردند.
اما انصاف این است که برای همین سخن هم سند مورد اعتماد نداریم و فقط شواهد و مؤیداتی در گوشه و کنار تاریخ می توان به دست آورد، اما احتمال آنکه اهل بیت روز اربعین وارد شام شده باشند یا در چنان روزی به مدینه رسیده باشند، یا در آن روز از دمشق به طرف مدینه حرکت کرده باشند هیچ کدام از این مطالب را نمی توان باور کرد، و چه بهتر که در ایام عاشورا و اربعین اسمی از این گونه مطالب بی مأخذ برده نشود و به همان چه بوده و روی داده و مأخذ آن در دست ما است اکتفا شود، نه امام چهارم (علیه السلام) از شام به عراق آمده و نه اهل بیت عصمت در بازگشت از شام به کربلا آمده اند و نه جابر بن عبدالله انصاری و عطیه بن سعد بن جناده عوفی در زیارت اربعین خود با امام چهارم (علیه السلام) و اهل بیت عصمت و طهارت ملاقات کرده اند، و در هیچیک از روایات مربوط به زیارت جابر و عطیه نامی و اثری از ملاقات این دو بزرگوار یا امام سجاد (علیه السلام) و اهل بیت در کار نیست، و قصه پردازان آن را ساخته و پرداخته اند، تنها گفته سید بن طاووس رحمه الله و رضوانه علیه در لهوف است که برخلاف شواهد تاریخی و جغرافیایی اهل بیت را در بازگشتن از دمشق از دو راهی عراق و حجاز (که علمای جغرافی هم آن را نمی شناسند ) رهسپار عراق می کند و روز چهلم عاشورا به کربلا می آورد(1).

پی نوشت ها :

1- البته بی تردید اگر در تاریخهای حوادث کربلا و مدینه، یادی از حضور اهل بیت (علیهم السلام) در ایام اربعین گردیده، بدون دلیل و یا سند معتبر نبوده، و چه بسا همچون بسیاری از کتابها و رساله هایی که درگذشته در دسترس نبوده و یا مفقود تلقی می شده، رفته رفته به دست آمده که در دسترس گذشتگان نبوده و امروز می توان به آن استناد کرد، موضوع یاد شده نیز از چنین موارد می باشد. (در این مورد به « اربعین » قاضی طباطبایی مراجعه کنید. )
منبع مقاله :
آیتی، محمد ابراهیم؛ (1388) بررسی تاریخ عاشورا، [بی جا]: مؤسسه انتشاراتی امام عصر (عج)، چاپ پنجم