نویسنده:عباسعلی اخوان ارمکی

سوگواری امام زین العابدین (ع) بر امام حسین (ع)

حضرت امام سجاد (ع) در قتلگاه، قطعه قطعه کردن اجساد شهدا را با چشم خود دیده بود و غصه ها و درد ها را از این منظره ی تلخ و کشنده تا پایان عمر به همراه داشت و یک لحظه نتوانست آن مصیبت را فراموش کند؛ به طوری که هر گاه برایش طعام می آوردند، چشمانش اشکبار می شد.
امام صادق (ع) فرمودند : آنان که بسیار گریه کردند، پنج نفرند: آدم (ع)، یعقوب (ع)، یوسف (ع)، فاطمه بنت محمد (ص) و علی بن الحسین (ع).
علی بن الحسین (ع) چهل سال بر پدرش حسین (ع) گریه کرد. طعامی در برابر آن حضرت نگذاشتند، مگر اینکه گریه کرد تا اینکه غلامش عرض کرد: قربانت گردم یابن رسول الله (ع) من می ترسم که خودتان را از بین ببرید. فرمود: من حزن و اندوهم را به خدا شکوه می کنم و از طرف خدا چیزی را می دانم که شما نمی دانید. من هیچ گاه کشته شدن فرزند فاطمه را یاد نمی کنم مگر اینکه اشکم سرازیر می شود.(1)
حضرت زین العابدین (ع) که به بکائین مشهور شده است(2)، در عزای پدر، سال ها گریست، سوز درونی او در اشعارش کاملاً آشکار است :

نحن بنوالمصطفی ذو غصص
یجوعها فی الانام کاظمنا

عظیمه فی الانام محنتنا
اولنا مبتلی و آخرنا

یفرح هذا الوری بعیدهم
و نحن اعیادنا مآتمنا

و الناس فی الامن و السرور و ما
یا من طول الزمان خائفنا(3)

ما فرزندان مصطفی، صاحب غصه ها هستیم و در میان مردم آن غصه را فرو می بریم. محنت ما در میان مردم بسیار است و اول و آخر ما گرفتار می باشد. این مردم با عیدشان خوشحال می شوند، ولی عیدهای ما سوگواری است. مردم در امنیت و سرور هستند، ولی بیم و هراس ما هیچ گاه امان ندارد.
امام صادق (ع) فرمودند : جد من علی بن الحسین (ع) وقتی که یاد حسین (ع) می کرد، می گریست، به طوری که اشک چشمش، محاسنش را پر می کرد و هر کس او را می دید، دلش به رحم می آمد و با گریه ی آن حضرت می گریست و فرشتگان که در کنار قبر حسین (ع) هستند، گریه می کنند و به گریه ی آنها هر فرشته ای که در آسمان است، می گرید.
آن حضرت هر وقت ظرف آبی را بر می داشت که بنوشد، به گونه ای گریه می کرد که آب اشک آلود می شد و وقتی برخی ایشان را دلداری می دادند، می فرمود : «کیف لا ابکی؟ و قد منع ابی من الماء الذی کان مطلقاً للسباع و الوحش؟ » چگونه گریه نکنم؟ آبی که برای درندگان و حیوانات وحشی آزاد بود، برای پدرم ممنوع گشت،.(4)
همچنین امام سجاد (ع) ضمن خطبه ای که هنگام بازگشت به مدینه در بیرون شهر ایراد فرمودند، کشته شدن امام حسین (ع) را مصیبت بزرگی
معرفی کردند که کشتن آن حضرت شکست بزرگی بر اسلام وارد کرد.(5)

عزاداری امام باقر (ع) برامام حسین (ع)

فشارهای سخت امویان بر امام باقر (ع) باعث شد که آن امام به طورآشکار مجالس سوگواری برپا نکند. او برای سیدالشهدا گریه و ناله می کرد و با رعایت تقیه، به اهل خانه دستور می داد گریه کنند. درآن خانه مجلس عزا و سوگواری تشکیل می گردید و آن مصیبت امام حسین (ع) را به یکدیگر تسلیت می گفتند.(6)
آن حضرت فرمودند : بر مؤمنان لازم است روز عاشورا در ماتم به سر برند و به یکدیگر که رسیدند بگویند: «عظم الله اجورنا و اجورکم بمصابنا الحسین و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه المهدی من آل محمد.»
همچنین امام باقر (ع) عقیده داشت : بعد از یحیی بن زکریا آسمان در مرگ کسی نگریست مگر در شهادت حسین بن علی (ع) که چهل روز در این مصیبت گریان بود.(7)
به محض فرا رسیدن ماه محرم، شعرای عرب برای تجدید یاد حسین (ع) خدمت فرزند بزرگوار آن حضرت، امام باقر (ع) می رسیدند و شعرهای جدیدی در رثای امام حسین (ع) و تسلیت و یادآوری با روحیه ای مملو از حزن و اندوه قرائت می کردند که معروف تر از همه ی آنها کمیت بن زید اسدی شاعر معروف عرب است که قصیده ی «هاشمیات» اش در ذکر مصائب
آل رسول الله (ص) مشهور است.

سوگواری امام صادق (ع) بر امام حسین (ع)
ابی عماره ی شاعر می گوید : امام صادق (ع) به من فرمودند : «ای ابا عماره! درباره ی حسین (ع) برای ما مرثیه بخوان! چون قسمتی از مرثیه را خواندم، حضرت با شنیدن آن گریست و پیوسته گریه می کردند تا آنجا که صدای زنان پشت پرده هم به گریه بلند شد، سپس امام (ع) فرمودند :«من انشد فی الحسین شعراً تبکی و ابکی عشراً کتب له الجنه»: کسی که درباره ی حسین (ع) شعری بگوید و گریه کند و ده نفر را بگریاند، بهشت بر او واجب می شود.(8)
همچنین آن حضرت (ع) به سوگواری و عزاداری امام حسین (ع) بسیار اهمیت می دادند و می فرمودند : «نفس المهموم لحزننا اهل البیت تسبیح» : سوگواران بر مظلویت خاندان ما، نفس کشیدن عبادت است.
عبدالله سنان می گوید : روز عاشورایی به خدمت امام صادق (ع) رسیدم، حضرت با رنگی پریده و گریان، بسیار غمناک بود. از علت آن سؤال کردم، فرمودند: مگر نمی دانی در چنین روزی جد ما حسین بن علی (ع) شهید شده است.(9)
ابی بصیر می گوید : خدمت امام صادق (ع) بودم که پسرش وارد مجلس شد. حضرت به او فرمود : مرحبا و او را به سینه چسبانید و گفت : خدا کوچک کند کسی که شما را کوچک بشمارد و انتقام گیرد از کسی که خون شما را بریزد و خوار کند.
امام صادق (ع) به عبدالله بن حماد بصری فرمود : به من خبر رسید که
گروهی از مردان و زنان کوفه و غیر آن، در نیمه ی شعبان کنار قبر امام حسین (ع) می آیند و برای آن حضرت نوحه سرایی می کنند و بعضی کنار قبر او قرآن می خوانند و بعضی نیز کیفیت شهادت امام حسین (ع) و یارانش را شرح می دهند و عده ای نوحه گری می کنند؛ گفتم، بله فدایت شوم، چنین است. امام (ع) فرمودند : ستایش خدایی را که قرار داد و در میان مردم، کسانی را که به نزد ما می آیند و ثنای ما می گویند و برای ما نوحه می خوانند.(10)

عزاداری امام موسی کاظم (ع) برای امام حسین (ع)

امام موسی بن جعفر (ع) در ایام محرم در حالت سوگ و عزا به سر می بردند.
حضرت امام رضا (ع) در این باره فرمودند : هر گاه ماه محرم فرا می رسید، پدرم موسی بن جعفر (ع)پیوسته اندوهناک بود ونمی خندید تا دهه ی عاشورا سپری می شد. در روز عاشورا همیشه گریه و سوگواری می کرد و می فرمود : «هو الیوم الذی قتل فیه الحسین (ع)» : این روز، روزی است که حسین (ع) درآن کشته شده است.(11)

سوگواری امام رضا (ع) برای امام حسین (ع)

دعبل خزاعی می گوید : در یکی از روزهای دهه ی محرم نزد امام رضا (ع) رفتم. آن حضرت غمگین و محزون در میان اصحابش نشسته بود. به من فرمودند : آفرین بر تو ای دعبل! آفرین برکسی که با دست و زبانش ما را یاری می کند! پس از آن، جایی در کنارش برایم باز کرد و فرمود : دوست
دارم شعری درباره مصائب اهل بیت بخوانی. چون این روزها روز حزن و اندوه ما اهل بیت و ایام شادی دشمنان ما به خصوص بنی امیه است. ای دعبل! هر کس بگرید یا بگریاند ـ اگر چه یک نفر را ـ اجرش با خدا خواهد بود. ای دعبل! هر کس برای مصیبت هایی که دشمنان بر ما وارد ساخته اند، اشک بریزد، خداوند او را در روز قیامت با ما محشور خواهد کرد و در گروه ما خواهد بود. ای دعبل! هر کس بر مصیبت های جد ما حسین (ع) بگرید، بی شک خداوند گناهانش را خواهد بخشید.(12)
حضرت امام رضا (ع) در هر موقعیتی برای جدش امام حسین (ع) عزاداری می کرد و مردم را به عزای پسر فاطمه (سلام الله علیها) تشویق می نمود و از مردم می خواست در روز عاشورا دست از هر کار دنیایی بکشند و به عزا بنشینند و در این باره فرموده است : هر کس کار و تلاش برای به دست آوردن خواسته های دنیوی را در روز عاشورا ترک کند، خداوند حاجت های دنیا و آخرت او را برآورده می کند؛ هر کس روز عاشورا، روز مصیبت و غم و گریه ی او باشد، خداوند روز قیامت را روز شادی و سرور او قرار می دهد و چشمش در بهشت به دیدار ما روشن می شود و هر آن که روز عاشورا را روز برکت بداند و چیزی ذخیره کند، هیچ برکتی در آنچه ذخیره کرده است، نمی یابد.(13)
آن حضرت، ماه محرم را اینگونه تفسیر می کردند : محرم ماهی است که در روزگار جاهلیت احترام داشت و مردم در آن ماه از جنگ و خونریزی
پرهیز داشتند، اما دشمنان در آن ماه خون ما را ریختند؛ حرمت ما را شکستند؛ زنان و عزیزان ما را به اسارت گرفتند؛ آتش به خیمه ها زدند؛ اموال ما را به غارت بردند و سفارش پیامبر (ص) را در مورد ما پاس نداشتند.(14)
از دیدگاه آن حضرت، اشک بر امام حسین (ع) باعث عفو و بخشودگی گناهان می شود، چنانکه به ریان بن شبیب فرمودند: ای پسر شبیب! اگر برای چیزی گریه کنی، برای حسین بن علی (ع) اشک بریز، چه اینکه او را مانند گوسفند سربریدند و همچنین هیجده نفر از مردان اهل بیتش را که در روی زمین همانندی برایشان نبود، همراه او به شهادت رساندند و آسمان ها و زمین بر او گریستند. ای پسر شبیب پدرم از پدرش و او از جدش روایت کرد که چون جد من حسین (ع) به شهادت رسید، آسمان خون و خاک سرخ بارید. ای پسر شبیب! اگر برای امام حسین (ع) گریه کنی، به اندازه ای که اشک به گونه ات روان گردد، خداوند همه گناهان تو را می بخشد : کوچک باشد یا بزرگ، کم باشد یا زیاد.(15)
شاعرانی که در مصیبت خاندان عصمت و طهارت به ویژه مظلومیت امام حسین (ع) مرثیه سروده اند، مورد توجه امام رضا (ع) بودند. دعبل بن خزاعی در مرو خدمت علی بن موسی الرضا (ع) آمد و عرض کرد: یابن رسول الله! من درباره ی شما قصیده ای گفته ام و بر خودم قسم خوردم که قبل از شما آن را برای احدی نخوانم. امام (ع) فرمودند: آن را بخوان.
و او شعر را خواند: «مدارس آیات خلقت من تلاوه و منزل وحی
مقفرالعرصات.» وقتی به این بیت رسید که «اری فیئهم فی غیرهم متقسما و ایدیهم من فیئهم صفرات»؛ یعنی می بینم مال مخصوص آنان در میان غیرآنها تقسیم می شود و دست آنان از مال خودشان خالی است، امام (ع) گریه کردند و فرمودند : راست گفتی ای خزاعی!
شاعر دیگر ابراهیم بن عباس بود که خدمت آن حضرت رسید و قصیده اش را خواند که مطلعش این بیت است : «ازل عزاء القلب بعد التجلد مصارع اولاد النبی محمد (ص)»؛ یعنی بعد از گذشتن از قتلگاه فرزندان پیامبر (ص) آرامش و صبر دل از بین رفت.
امام رضا (ع) درباره ی گریه و عزای عاشورا فرمودند : هر کس که عاشورا روز مصیبت و اندوه و گریه اش باشد، خداوند روز قیامت را برای او روز شادی و سرور قرار می دهد.(16)

به خاک کربلا زائر بیفشان دانه ی اشکی
که هر کس بهر خود روز قیامت کشته ای دارد
(زائر همدانی)

شهادت امام حسین (ع)، امام رضا (ع) را برای همیشه غمگین و داغدار کرده بود، چنان که فرمودند: همانا روز مصیبت حسین (ع)، چشمان ما را خسته و مجروح کرده است و اشک های ما را ریزان نموده و عزیزان ما در آن سرزمین غمبار، گرفتار خواری شدند. مصایب آن روز به گونه ای است که برای همیشه ما را غمگین و داغدار کرده است.(17)
در حدیثی دیگرازامام رضا (ع) نقل شده است که فرمودند : همانا روز
شهادت امام حسین (ع) قلب ما را مجروح و اشک ما را روان ساخت، عزیز ما در سرزمین «کرب و بلا» خوار کرد و تا قیامت برای ما اندوه و بلا بر جای گذاشت؛ پس گریه کنندگان باید برانسان مظلومی چون حسین (ع) بگریند.(18)
دیگر ائمه ی معصومین (علیهم السلام) نیز با آنکه در دوره ی اختناق به سر می بردند، به هر طریقی که می توانستند مجالس سوگواری بر امام حسین (ع) را برگزار می کردند و به شیعیان هم سفارش می کردند برای زنده نگه داشتن اهداف عاشورا این مجالس برگزار شود و خودشان در محرم در حالت حزن و اندوه به سر می بردند؛ آنگونه که در زیارت مقدمه ی امام زمان (عج) خطاب به سیدالشهدا آمده است: «ای جد بزرگوار! اگر روزگاران مرا به تأخیر انداخت و نتوانستم به یاری تو بشتابم و با دشمنان تو جنگ نمایم، اما هر صبح و شام برای تو گریه می کنم و اگر از شدت گریه چشمم خشک شود، به جای اشک خون گریه می کنم.»(19)

نتیجه

از زمانی که حضرت امام حسین (ع) و یاران باوفایش در کربلا به شهادت رسیدند، دشمن قصد داشت این قیام را خاموش کند و اهداف آن را نابود گرداند؛ لذا از همان روزهایی که کاروان اسرا را از شهری به شهر دیگر می بردند، با عنوان خارجی از آنها یاد می کردند.
اهل بیت امام حسین (ع) از همان روز واقعه سعی می کردند با سوگواری اهداف این نهضت را برای مردم روشن سازند. امام سجاد (ع) که خود شاهد صحنه ی ناگوار و خونبار واقعه ی کربلا و ماجرای بعد از آن بود، برای زنده نگه داشتن یاد و نام شهیدان و برای جلوگیری از فراموش شدن آن واقعه سالیان دراز عزادار بود و به اندک مناسبتی اشک از دیدگانش جاری می شد بعد از امام سجاد (ع) هر یک از امامان (علیهم السلام) این راه را ادامه دادند و مردم را به برگزاری مراسم سوگواری تشویق می کردند و خود عزادار بودند؛ همچنین شاعران را به سرودن مرثیه در واقعه ی کربلا تشویق می کردند. ائمه ی معصومین (علیهم السلام) آن قدر بر سوگواری امام حسین (ع) تأکید داشتند که معتقد بودند: اجر سوگوارامام حسین (ع) با خداوند است و اشک بر آن امام شهید (ع) باعث بخشایش گناهان می شود و هر کس روز عاشورا را روز مصیبت بداند و اندوهگین باشد، در روز قیامت شادمان محشور خواهد گشت.

پی‌نوشت‌ها:

1. مجالس السنیه؛ ص 146.
2. موسوعه آل النبی؛ ص 645.
3. اعیان الشیعه؛ ج4، ص 249.
4. ابن شهر آشوب؛ مناقب، ج3، ص 303.
5. سید بن طاووس؛لهوف؛ ص 180.
6. وسائل الشیعه؛ ج10، ص 398.
7. مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج45، ص 211.
8. شیخ صدوق؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال؛ ص 84.
9. مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج98، ص 309.
10. ابن قولویه؛ کامل الزیارات؛ ص 325.
11. وسائل الشیعه؛ ج10، ص 398.
12. مجلسی؛ بحارالانوار؛ ص 257.
13. شیخ صدوق؛ امالی؛ ص 138 و بحارالانوار؛ ج44، ص 282.
14. مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج44؛ ص 284.
15. شیخ صدوق؛ عیون اخبار الرضا؛ ج1، ص 234.
16. مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج44، ص 384.
17. شیخ صدوق؛ امالی؛ ص 138 و بحارالانوار؛ ج44، ص 284.
18. وسائل الشیعه، ج10، ص 394.
19. مستدرک الوسائل؛ ج3، ص 368.

منابع
1. ابن شهر آشوب؛ مناقب آل ابی طالب؛ بیروت: دارالاضواء.
2.ابن قتیبه الدینوری؛ الامامه و السیاسه؛ منشورات شریف الرضی، 1371.
3. اخطب خوارزمی؛ مقتل الحسین (ع)؛ تحقیق محمد سماوی؛ قم : مکتبه المفید.
4. بلاذری؛ نساب الاشراف؛ بیروت : دارالتعارف، 1397 هـ.ق.
5. جعفر بن قولویه؛ کامل الزیارات؛ نجف : مطبعه ی مرتضوی، 1365هـ.ش.
6. زندگانی ابا عبدالله (ع) ترجمه ی لهوف سید بن طاووس؛ ترجمه ی سید محمد صحفی؛ قم : اهل بیت، 1361.
7. سماوی، محمد؛ حماسه سازان کربلا؛ ترجمه ی عقیقی بخشایشی؛ دفتر نشر نوید اسلامی.
8. سید بن طاووس؛ اللهوف فی قتلی الطفوف؛ قم : منشورات مکتبه الداوری.
9. شیخ صدوق؛ عیون اخبارالرضا (ع)، منشورات الاعلمی.
10. فی رحاب اهل البیت؛ قم : مجمع جهانی ازاهل بیت (علیهم السلام)
11. مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار؛ تهران : المکتبه الاسلامیه، 1399 هـ.ق.
12. محدث نوری؛ مستدرک الوسائل (لوح فشرده ی نور 2).
13. محمدی اشتهاردی، محمد؛ سوگنامه ی آل محمد؛ قم : ناصر، 1369.
14. مطهری، مرتضی؛ حماسه ی حسینی؛ قم : صدرا، 1374.
15. مهد تحقیقات باقرالعلوم؛ موسوعه کلمات الحسین (ع)؛ تهران : دارالمعروف، 1373هـ.ش.
نشریه کنگره امام حسین(ع) و مقاومت، جلد 1.